| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
गन्थारम्भकथावण्णना
Ganthārambhakathāvaṇṇanā
विनयसंवण्णनारम्भे रतनत्तयं नमस्सितुकामो तस्स विसिट्ठगुणयोगसन्दस्सनत्थं यो कप्पकोटीहिपीतिआदिमाह। विसिट्ठगुणयोगेन हि वन्दनारहभावो, वन्दनारहे च कता वन्दना यथाधिप्पेतमत्थं साधेति । एत्थ च संवण्णनारम्भे रतनत्तयपणामकरणप्पयोजनं तत्थ तत्थ बहुधा पपञ्चेन्ति आचरिया, मयं पन इधाधिप्पेतमेव पयोजनं दस्सयिस्साम। तस्मा संवण्णनारम्भे रतनत्तयपणामकरणं यथापटिञ्ञातसंवण्णनाय अनन्तरायेन परिसमापनत्थन्ति वेदितब्बं। तथा हि वुत्तं ‘‘तस्सानुभावेन हतन्तरायो’’ति। रतनत्तयपणामकरणेन हि रागादिदोसविगमतो पञ्ञादिगुणपाटवतो आयुआदिवड्ढनतो पुञ्ञातिसयभावादितो च होतेव यथापटिञ्ञातसंवण्णनाय अनन्तरायेन परिसमापनं।
Vinayasaṃvaṇṇanārambhe ratanattayaṃ namassitukāmo tassa visiṭṭhaguṇayogasandassanatthaṃ yo kappakoṭīhipītiādimāha. Visiṭṭhaguṇayogena hi vandanārahabhāvo, vandanārahe ca katā vandanā yathādhippetamatthaṃ sādheti . Ettha ca saṃvaṇṇanārambhe ratanattayapaṇāmakaraṇappayojanaṃ tattha tattha bahudhā papañcenti ācariyā, mayaṃ pana idhādhippetameva payojanaṃ dassayissāma. Tasmā saṃvaṇṇanārambhe ratanattayapaṇāmakaraṇaṃ yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanatthanti veditabbaṃ. Tathā hi vuttaṃ ‘‘tassānubhāvena hatantarāyo’’ti. Ratanattayapaṇāmakaraṇena hi rāgādidosavigamato paññādiguṇapāṭavato āyuādivaḍḍhanato puññātisayabhāvādito ca hoteva yathāpaṭiññātasaṃvaṇṇanāya anantarāyena parisamāpanaṃ.
तत्थ पठमं ताव भगवतो वन्दनं कत्तुकामो ‘‘यो कप्पकोटीहिपि…पे॰… तस्सा’’ति आह। इमिस्सा पन विनयदेसनाय करुणाप्पधानञाणसमुट्ठितताय करुणाप्पधानमेव थोमनं आरद्धं। एसा हि आचरियस्स पकति, यदिदं आरम्भानुरूपथोमना। करुणाग्गहणेन चेत्थ अपरिमेय्यप्पभावा सब्बेपि बुद्धगुणा नयतो सङ्गहिताति दट्ठब्बा तंमूलकत्ता सेसबुद्धगुणानं। तत्थ योति इमस्स अनियमवचनस्स नाथोति इमिना सम्बन्धो। कप्पकोटीहिपि अप्पमेय्यं कालन्ति कप्पकोटिगणनावसेनपि ‘‘एत्तका कप्पकोटियो’’ति पमेतुं असक्कुणेय्यं कालं। अपि-सद्देन पगेव वस्सगणनायाति दस्सेति। अप्पमेय्यं कालन्ति च अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं, तेन कप्पकोटिगणनावसेन परिच्छिन्दितुमसक्कुणेय्यमपि, असङ्ख्येय्यवसेन पन परिच्छिन्दितब्बतो सलक्खं चतुरसङ्ख्येय्यकप्पकालं अच्चन्तमेव निरन्तरं पञ्चमहापअच्चागादिअतिदुक्करानि करोन्तो खेदं कायिकं परिस्समं पत्तोति दस्सेति।
Tattha paṭhamaṃ tāva bhagavato vandanaṃ kattukāmo ‘‘yo kappakoṭīhipi…pe… tassā’’ti āha. Imissā pana vinayadesanāya karuṇāppadhānañāṇasamuṭṭhitatāya karuṇāppadhānameva thomanaṃ āraddhaṃ. Esā hi ācariyassa pakati, yadidaṃ ārambhānurūpathomanā. Karuṇāggahaṇena cettha aparimeyyappabhāvā sabbepi buddhaguṇā nayato saṅgahitāti daṭṭhabbā taṃmūlakattā sesabuddhaguṇānaṃ. Tattha yoti imassa aniyamavacanassa nāthoti iminā sambandho. Kappakoṭīhipi appameyyaṃ kālanti kappakoṭigaṇanāvasenapi ‘‘ettakā kappakoṭiyo’’ti pametuṃ asakkuṇeyyaṃ kālaṃ. Api-saddena pageva vassagaṇanāyāti dasseti. Appameyyaṃ kālanti ca accantasaṃyoge upayogavacanaṃ, tena kappakoṭigaṇanāvasena paricchinditumasakkuṇeyyamapi, asaṅkhyeyyavasena pana paricchinditabbato salakkhaṃ caturasaṅkhyeyyakappakālaṃ accantameva nirantaraṃ pañcamahāpaaccāgādiatidukkarāni karonto khedaṃ kāyikaṃ parissamaṃ pattoti dasseti.
लोकहितायाति सत्तलोकस्स हिताय। नाथतीति नाथो, वेनेय्यानं हितसुखं आसीसतीति अत्थो। अथ वा नाथति वेनेय्यगते किलेसे उपतापेति, नाथति वा याचति वेनेय्ये अत्तनो हितकरणे याचित्वापि नियोजेतीति नाथो, लोकपटिसरणो लोकसामी लोकनायकोति वुत्तं होति। महाकारुणिकस्साति यो करुणाय कम्पितहदयत्ता लोकहितत्थं अतिदुक्करकिरियाय अनेकप्पकारं तादिसं दुक्खं अनुभवित्वा आगतो, तस्स महाकारुणिकस्साति अत्थो। तत्थ किरतीति करुणा, परदुक्खं विक्खिपति अपनेतीति अत्थो। दुक्खितेसु वा किरियति पसारियतीति करुणा। अथ वा किणातीति करुणा, परदुक्खे सति कारुणिकं हिंसति विबाधेति, विनासेति वा परस्स दुक्खन्ति अत्थो। परदुक्खे सति साधूनं कम्पनं हदयखेदं करोतीति वा करुणा। अथ वा कमिति सुखं, तं रुन्धतीति करुणा। एसा हि परदुक्खापनयनकामतालक्खणा अत्तसुखनिरपेक्खताय कारुणिकानं सुखं रुन्धति विबाधेति। करुणाय नियुत्तो कारुणिको, महन्तो कारुणिको महाकारुणिको, तस्स नमो अत्थूति पाठसेसो।
Lokahitāyāti sattalokassa hitāya. Nāthatīti nātho, veneyyānaṃ hitasukhaṃ āsīsatīti attho. Atha vā nāthati veneyyagate kilese upatāpeti, nāthati vā yācati veneyye attano hitakaraṇe yācitvāpi niyojetīti nātho, lokapaṭisaraṇo lokasāmī lokanāyakoti vuttaṃ hoti. Mahākāruṇikassāti yo karuṇāya kampitahadayattā lokahitatthaṃ atidukkarakiriyāya anekappakāraṃ tādisaṃ dukkhaṃ anubhavitvā āgato, tassa mahākāruṇikassāti attho. Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Dukkhitesu vā kiriyati pasāriyatīti karuṇā. Atha vā kiṇātīti karuṇā, paradukkhe sati kāruṇikaṃ hiṃsati vibādheti, vināseti vā parassa dukkhanti attho. Paradukkhe sati sādhūnaṃ kampanaṃ hadayakhedaṃ karotīti vā karuṇā. Atha vā kamiti sukhaṃ, taṃ rundhatīti karuṇā. Esā hi paradukkhāpanayanakāmatālakkhaṇā attasukhanirapekkhatāya kāruṇikānaṃ sukhaṃ rundhati vibādheti. Karuṇāya niyutto kāruṇiko, mahanto kāruṇiko mahākāruṇiko, tassa namo atthūti pāṭhaseso.
एवं करुणामुखेन सङ्खेपतो सकलसब्बञ्ञुगुणेहि भगवन्तं थोमेत्वा इदानि सद्धम्मं थोमेतुं असम्बुधन्तिआदिमाह। तत्थ बुद्धनिसेवितं यं असम्बुधं जीवलोको भवा भवं गच्छति, तस्स धम्मवरस्स नमोति सम्बन्धो। तत्थ असम्बुधन्ति असम्बुज्झन्तो, यथासभावं अप्पटिविज्झनतोति वुत्तं होति। हेतुअत्थो हेत्थ अन्तपच्चयो। यन्ति अनियमतो सपरियत्तिको नवलोकुत्तरधम्मो कम्मभावेन निद्दिट्ठो। बुद्धनिसेवितन्ति तस्सेव विसेसनं, सम्मासम्बुद्धेन, पच्चेकबुद्धसावकबुद्धेहिपि वा गोचरासेवनभावनासेवनाहि यथारहं निसेवितं, अजहितन्ति अत्थो। तत्थ परियत्तिफलनिब्बानानि गोचरासेवनवसेनेव निसेवितानि, मग्गो पन भावनासेवनवसेनापि पच्चवेक्खणञाणादिवसेन गोचरासेवनवसेनापि निसेवितो। भवाभवन्ति भवतो भवं। अथ वा हीनपणीतादिवसेन खुद्दकं महन्तञ्च भवन्ति अत्थो। वुड्ढत्थोपि हि अ-कारो दिस्सति असेक्खा धम्मातिआदीसु (ध॰ स॰ तिकमातिका ११) विय। अथ वा भवोति वुड्ढि, अभवोति हानि। भवोति वा सस्सतदिट्ठि, अभवोति उच्छेददिट्ठि । वुत्तप्पकारो भवो च अभवो च भवाभवो, तं भवाभवं। गच्छतीति उपगच्छति। जीवलोकोति सत्तलोको। अविज्जादिकिलेसजालविद्धंसिनोति धम्मविसेसनं। तत्थ न विदति धम्मानं यथासभावं न विजानातीति अविज्जा, अञ्ञाणं। सा आदि येसं तण्हादीनं, तेयेव किलिस्सन्ति एतेहि सत्ताति किलेसा, तेयेव च सत्तानं विबाधनट्ठेन जालसदिसाति जालं, तं विद्धंसेति सब्बसो विनासेति सीलेनाति अविज्जादिकिलेसजालविद्धंसी, तस्स।
Evaṃ karuṇāmukhena saṅkhepato sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ thometvā idāni saddhammaṃ thometuṃ asambudhantiādimāha. Tattha buddhanisevitaṃ yaṃ asambudhaṃ jīvaloko bhavā bhavaṃ gacchati, tassa dhammavarassa namoti sambandho. Tattha asambudhanti asambujjhanto, yathāsabhāvaṃ appaṭivijjhanatoti vuttaṃ hoti. Hetuattho hettha antapaccayo. Yanti aniyamato sapariyattiko navalokuttaradhammo kammabhāvena niddiṭṭho. Buddhanisevitanti tasseva visesanaṃ, sammāsambuddhena, paccekabuddhasāvakabuddhehipi vā gocarāsevanabhāvanāsevanāhi yathārahaṃ nisevitaṃ, ajahitanti attho. Tattha pariyattiphalanibbānāni gocarāsevanavaseneva nisevitāni, maggo pana bhāvanāsevanavasenāpi paccavekkhaṇañāṇādivasena gocarāsevanavasenāpi nisevito. Bhavābhavanti bhavato bhavaṃ. Atha vā hīnapaṇītādivasena khuddakaṃ mahantañca bhavanti attho. Vuḍḍhatthopi hi a-kāro dissati asekkhā dhammātiādīsu (dha. sa. tikamātikā 11) viya. Atha vā bhavoti vuḍḍhi, abhavoti hāni. Bhavoti vā sassatadiṭṭhi, abhavoti ucchedadiṭṭhi . Vuttappakāro bhavo ca abhavo ca bhavābhavo, taṃ bhavābhavaṃ. Gacchatīti upagacchati. Jīvalokoti sattaloko. Avijjādikilesajālaviddhaṃsinoti dhammavisesanaṃ. Tattha na vidati dhammānaṃ yathāsabhāvaṃ na vijānātīti avijjā, aññāṇaṃ. Sā ādi yesaṃ taṇhādīnaṃ, teyeva kilissanti etehi sattāti kilesā, teyeva ca sattānaṃ vibādhanaṭṭhena jālasadisāti jālaṃ, taṃ viddhaṃseti sabbaso vināseti sīlenāti avijjādikilesajālaviddhaṃsī, tassa.
ननु चेत्थ सपरियत्तिको नवलोकुत्तरधम्मो अधिप्पेतो, तत्थ च मग्गोयेव किलेसे विद्धंसेति, नेतरेति चे? वुच्चते – मग्गस्सापि निब्बानमागम्म किलेसविद्धंसनतो निब्बानम्पि किलेसे विद्धंसेति नाम, मग्गस्स किलेसविद्धंसनकिच्चं फलेन निट्ठितन्ति फलम्पि ‘‘किलेसविद्धंसी’’ति वुच्चति, परियत्तिधम्मोपि किलेसविद्धंसनस्स उपनिस्सयपच्चयत्ता ‘‘किलेसविद्धंसी’’ति वत्तुं अरहतीति न कोचि दोसो। धम्मवरस्स तस्साति पुब्बे अनियमितस्स नियामकवचनं। तत्थ यथानुसिट्ठं पटिपज्जमाने चतूसु अपायेसु संसारदुक्खे च अपतमाने धारेतीति धम्मो। वुत्तप्पकारो धम्मो एव अत्तनो उत्तरितराभावेन वरो पवरो अनुत्तरोति धम्मवरो, तस्स धम्मवरस्स नमो अत्थूति अत्थो।
Nanu cettha sapariyattiko navalokuttaradhammo adhippeto, tattha ca maggoyeva kilese viddhaṃseti, netareti ce? Vuccate – maggassāpi nibbānamāgamma kilesaviddhaṃsanato nibbānampi kilese viddhaṃseti nāma, maggassa kilesaviddhaṃsanakiccaṃ phalena niṭṭhitanti phalampi ‘‘kilesaviddhaṃsī’’ti vuccati, pariyattidhammopi kilesaviddhaṃsanassa upanissayapaccayattā ‘‘kilesaviddhaṃsī’’ti vattuṃ arahatīti na koci doso. Dhammavarassa tassāti pubbe aniyamitassa niyāmakavacanaṃ. Tattha yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne catūsu apāyesu saṃsāradukkhe ca apatamāne dhāretīti dhammo. Vuttappakāro dhammo eva attano uttaritarābhāvena varo pavaro anuttaroti dhammavaro, tassa dhammavarassa namo atthūti attho.
एवं सङ्खेपनयेनेव सब्बधम्मगुणेहि सद्धम्मं थोमेत्वा इदानि अरियसङ्घं थोमेतुं गुणेहीतिआदिमाह। तत्थ गुणेहि यो युत्तो, तमरियसङ्घं नमामीति सम्बन्धो। सीलादयो गुणा चेत्थ लोकियलोकुत्तरा अधिप्पेता। ‘‘विमुत्तिविमुत्तिञाण’’न्ति वत्तब्बे एकदेससरूपेकसेसनयेन ‘‘विमुत्तिञाण’’न्ति वुत्तं, आदिसद्दपरियायेन पभुतिसद्देन वा विमुत्तिग्गहणं वेदितब्बं। तत्थ विमुत्तीति फलं। विमुत्तिञाणन्ति पच्चवेक्खणञाणं। पभुति-सद्देन छळभिञ्ञाचतुपटिसम्भिदादयो गुणा सङ्गहिताति दट्ठब्बा। कुसलत्थिकानं जनानं पुञ्ञातिसयवुड्ढिया खेत्तसदिसत्ता खेत्तन्ति आह ‘‘खेत्तं जनानं कुसलत्थिकान’’न्ति। खित्तं बीजं महप्फलभावकरणेन तायतीति हि खेत्तं। अरियसङ्घन्ति एत्थ आरकत्ता किलेसेहि, अनये न इरियनतो, अये च इरियनतो, सदेवकेन लोकेन ‘‘सरण’’न्ति अरणीयतो उपगन्तब्बतो, उपगतानञ्च तदत्थसिद्धितो अरिया, अट्ठ अरियपुग्गला, अरियानं सङ्घो समूहोति अरियसङ्घो, तं अरियसङ्घं।
Evaṃ saṅkhepanayeneva sabbadhammaguṇehi saddhammaṃ thometvā idāni ariyasaṅghaṃ thometuṃ guṇehītiādimāha. Tattha guṇehi yo yutto, tamariyasaṅghaṃ namāmīti sambandho. Sīlādayo guṇā cettha lokiyalokuttarā adhippetā. ‘‘Vimuttivimuttiñāṇa’’nti vattabbe ekadesasarūpekasesanayena ‘‘vimuttiñāṇa’’nti vuttaṃ, ādisaddapariyāyena pabhutisaddena vā vimuttiggahaṇaṃ veditabbaṃ. Tattha vimuttīti phalaṃ. Vimuttiñāṇanti paccavekkhaṇañāṇaṃ. Pabhuti-saddena chaḷabhiññācatupaṭisambhidādayo guṇā saṅgahitāti daṭṭhabbā. Kusalatthikānaṃ janānaṃ puññātisayavuḍḍhiyā khettasadisattā khettanti āha ‘‘khettaṃ janānaṃ kusalatthikāna’’nti. Khittaṃ bījaṃ mahapphalabhāvakaraṇena tāyatīti hi khettaṃ. Ariyasaṅghanti ettha ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato, sadevakena lokena ‘‘saraṇa’’nti araṇīyato upagantabbato, upagatānañca tadatthasiddhito ariyā, aṭṭha ariyapuggalā, ariyānaṃ saṅgho samūhoti ariyasaṅgho, taṃ ariyasaṅghaṃ.
इदानि रतनत्तयपणामजनितं कुसलाभिसन्दं यथाधिप्पेते पयोजने नियोजेत्वा अत्तना संवण्णियमानस्स विनयस्स सकलसासनमूलभावदस्सनमुखेन संवण्णनाकरणस्सापि सासनमूलतं दस्सेतुं इच्चेवमिच्चादिगाथाद्वयमाह। पुञ्ञाभिसन्दन्ति पुञ्ञोघं, पुञ्ञप्पवाहं पुञ्ञरासिन्ति अत्थो। तस्सानुभावेनाति तस्स यथावुत्तस्स पुञ्ञप्पवाहस्स आनुभावेन बलेन हतन्तरायो विनयं वण्णयिस्सन्ति सम्बन्धो।
Idāni ratanattayapaṇāmajanitaṃ kusalābhisandaṃ yathādhippete payojane niyojetvā attanā saṃvaṇṇiyamānassa vinayassa sakalasāsanamūlabhāvadassanamukhena saṃvaṇṇanākaraṇassāpi sāsanamūlataṃ dassetuṃ iccevamiccādigāthādvayamāha. Puññābhisandanti puññoghaṃ, puññappavāhaṃ puññarāsinti attho. Tassānubhāvenāti tassa yathāvuttassa puññappavāhassa ānubhāvena balena hatantarāyo vinayaṃ vaṇṇayissanti sambandho.
अट्ठितस्स सुसण्ठितस्स भगवतो सासनं यस्मिं ठिते पतिट्ठितं होतीति योजेतब्बं। तत्थ यस्मिन्ति यस्मिं विनयपिटके। ठितेति पाळितो च अत्थतो च अनूनं हुत्वा लज्जीपुग्गलेसु पवत्तनट्ठेन ठिते। सासनन्ति सिक्खत्तयसङ्गहितं सासनं। अट्ठितस्साति कामसुखल्लिकत्तकिलमथानुयोगसङ्खाते अन्तद्वये अट्ठितस्स, ‘‘परिनिब्बुतस्सपि भगवतो’’तिपि वदन्ति। सुसण्ठितस्साति अन्तद्वयविरहिताय मज्झिमाय पटिपदाय सुट्ठु ठितस्स। अमिस्सन्ति भावनपुंसकनिद्देसो, निकायन्तरलद्धीहि असम्मिस्सं कत्वा अनाकुलं कत्वा वण्णयिस्सन्ति वुत्तं होति। निस्साय पुब्बाचरियानुभावन्ति पुब्बाचरियेहि संवण्णितं अट्ठकथं निस्साय, न अत्तनो बलेनाति अधिप्पायो।
Aṭṭhitassa susaṇṭhitassa bhagavato sāsanaṃ yasmiṃ ṭhite patiṭṭhitaṃ hotīti yojetabbaṃ. Tattha yasminti yasmiṃ vinayapiṭake. Ṭhiteti pāḷito ca atthato ca anūnaṃ hutvā lajjīpuggalesu pavattanaṭṭhena ṭhite. Sāsananti sikkhattayasaṅgahitaṃ sāsanaṃ. Aṭṭhitassāti kāmasukhallikattakilamathānuyogasaṅkhāte antadvaye aṭṭhitassa, ‘‘parinibbutassapi bhagavato’’tipi vadanti. Susaṇṭhitassāti antadvayavirahitāya majjhimāya paṭipadāya suṭṭhu ṭhitassa. Amissanti bhāvanapuṃsakaniddeso, nikāyantaraladdhīhi asammissaṃ katvā anākulaṃ katvā vaṇṇayissanti vuttaṃ hoti. Nissāya pubbācariyānubhāvanti pubbācariyehi saṃvaṇṇitaṃ aṭṭhakathaṃ nissāya, na attano balenāti adhippāyo.
अथ पोराणट्ठकथासु विज्जमानासु पुन विनयसंवण्णना किंपयोजनाति? आह कामञ्चातिआदि। तत्थ कामन्ति एकन्तेन, यथिच्छकं वा, सब्बसोति वुत्तं होति, तस्स संवण्णितोयं विनयोति इमिना सम्बन्धो। पुब्बाचरियासभेहीति महाकस्सपत्थेरादयो पुब्बाचरिया एव अकम्पियट्ठेन उत्तमट्ठेन च आसभा, तेहि पुब्बाचरियवरेहीति वुत्तं होति। कीदिसा पन ते पुब्बाचरियाति? आह ञाणम्बूतिआदि। अग्गमग्गञाणसङ्खातेन अम्बुना सलिलेन निद्धोतानि निस्सेसतो आयतिं अनुप्पत्तिधम्मतापादनेन धोतानि विसोधितानि रागादीनि तीणि मलानि कामासवादयो च चत्तारो आसवा येहि ते ञाणम्बुनिद्धोतमलासवा, तेहि खीणासवेहीति अत्थो। खीणासवभावेपि न एते सुक्खविपस्सकाति आह ‘‘विसुद्धविज्जापटिसम्भिदेही’’ति। तत्थ विज्जाति तिस्सो विज्जा, अट्ठ विज्जा वा। पटिसम्भिदाप्पत्तेसुपि महाकस्सपत्थेरादीनं उच्चिनित्वा गहितताय तेसं सद्धम्मसंवण्णने सामत्थियं सातिसयन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘सद्धम्मसंवण्णनकोविदेही’’ति।
Atha porāṇaṭṭhakathāsu vijjamānāsu puna vinayasaṃvaṇṇanā kiṃpayojanāti? Āha kāmañcātiādi. Tattha kāmanti ekantena, yathicchakaṃ vā, sabbasoti vuttaṃ hoti, tassa saṃvaṇṇitoyaṃ vinayoti iminā sambandho. Pubbācariyāsabhehīti mahākassapattherādayo pubbācariyā eva akampiyaṭṭhena uttamaṭṭhena ca āsabhā, tehi pubbācariyavarehīti vuttaṃ hoti. Kīdisā pana te pubbācariyāti? Āha ñāṇambūtiādi. Aggamaggañāṇasaṅkhātena ambunā salilena niddhotāni nissesato āyatiṃ anuppattidhammatāpādanena dhotāni visodhitāni rāgādīni tīṇi malāni kāmāsavādayo ca cattāro āsavā yehi te ñāṇambuniddhotamalāsavā, tehi khīṇāsavehīti attho. Khīṇāsavabhāvepi na ete sukkhavipassakāti āha ‘‘visuddhavijjāpaṭisambhidehī’’ti. Tattha vijjāti tisso vijjā, aṭṭha vijjā vā. Paṭisambhidāppattesupi mahākassapattherādīnaṃ uccinitvā gahitatāya tesaṃ saddhammasaṃvaṇṇane sāmatthiyaṃ sātisayanti dassento āha ‘‘saddhammasaṃvaṇṇanakovidehī’’ti.
किलेसजातं, परिक्खारबाहुल्लं वा सल्लिखति तनुं करोतीति सल्लेखो, अप्पिच्छतादिगुणसमूहो, इध पन खीणासवाधिकारत्ता परिक्खारबाहुल्लस्स सल्लिखनवसेनेव अत्थो गहेतब्बो। सल्लेखेन निब्बत्तं सल्लेखियं, तस्मिं सल्लेखिये, धुतङ्गपरिहरणादिसल्लेखपअपत्तियन्ति वुत्तं होति। नोसुलभूपमेहीति सल्लेखपटिपत्तिया ‘‘असुकसदिसा’’ति नत्थि सुलभा उपमा एतेसन्ति नोसुलभूपमा, तेहि। महाविहारस्साति इमिना निकायन्तरं पटिक्खिपति । विहारसीसेन हेत्थ तत्थ निवासीनञ्चेव तेहि समलद्धिकानञ्च सब्बेसं भिक्खूनं गहणं दट्ठब्बं। तस्मा तेसं महाविहारवासीनं दिट्ठिसीलविसुद्धिया पभवत्तेन सञ्ञाणभूतत्ता धम्मसङ्गाहका महाकस्सपत्थेरादयो ‘‘महाविहारस्स धजूपमा’’ति वुत्ता, तेहि अयं विनयो संवण्णितो सम्मा अनूनं कत्वा वण्णितो। कथन्ति आह ‘‘चित्तेहि नयेही’’ति। विचित्तेहि नयेहि सम्बुद्धवरन्वयेहि सब्बञ्ञुबुद्धवरं अनुगतेहि, भगवतो अधिप्पायानुगतेहि नयेहीति वुत्तं होति।
Kilesajātaṃ, parikkhārabāhullaṃ vā sallikhati tanuṃ karotīti sallekho, appicchatādiguṇasamūho, idha pana khīṇāsavādhikārattā parikkhārabāhullassa sallikhanavaseneva attho gahetabbo. Sallekhena nibbattaṃ sallekhiyaṃ, tasmiṃ sallekhiye, dhutaṅgapariharaṇādisallekhapaapattiyanti vuttaṃ hoti. Nosulabhūpamehīti sallekhapaṭipattiyā ‘‘asukasadisā’’ti natthi sulabhā upamā etesanti nosulabhūpamā, tehi. Mahāvihārassāti iminā nikāyantaraṃ paṭikkhipati . Vihārasīsena hettha tattha nivāsīnañceva tehi samaladdhikānañca sabbesaṃ bhikkhūnaṃ gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Tasmā tesaṃ mahāvihāravāsīnaṃ diṭṭhisīlavisuddhiyā pabhavattena saññāṇabhūtattā dhammasaṅgāhakā mahākassapattherādayo ‘‘mahāvihārassa dhajūpamā’’ti vuttā, tehi ayaṃ vinayo saṃvaṇṇito sammā anūnaṃ katvā vaṇṇito. Kathanti āha ‘‘cittehi nayehī’’ti. Vicittehi nayehi sambuddhavaranvayehi sabbaññubuddhavaraṃ anugatehi, bhagavato adhippāyānugatehi nayehīti vuttaṃ hoti.
एवं पोराणट्ठकथाय अनूनभावं दस्सेत्वा इदानि अत्तनो संवण्णनाय पयोजनविसेसं अज्झेसकञ्च दस्सेतुं संवण्णनातिआदिमाह। तत्थ सङ्खतत्ताति रचितत्ता। न कञ्चि अत्थं अभिसम्भुणातीति न कञ्चि अत्थं साधेति।
Evaṃ porāṇaṭṭhakathāya anūnabhāvaṃ dassetvā idāni attano saṃvaṇṇanāya payojanavisesaṃ ajjhesakañca dassetuṃ saṃvaṇṇanātiādimāha. Tattha saṅkhatattāti racitattā. Na kañci atthaṃ abhisambhuṇātīti na kañci atthaṃ sādheti.
संवण्णनं तञ्चातिआदिना अत्तनो संवण्णनाय करणप्पकारं दस्सेति। तत्थ तञ्च इदानि वुच्चमानं संवण्णनं समारभन्तो सकलायपि महाअट्ठकथाय इध गहेतब्बतो महाअट्ठकथं तस्सा इदानि वुच्चमानाय संवण्णनाय सरीरं कत्वा महापच्चरियं यो विनिच्छयो वुत्तो, तथेव कुरुन्दीनामादीसु विस्सुतासु अट्ठकथासु यो विनिच्छयो वुत्तो, ततोपि विनिच्छयतो युत्तमत्थं अपरिच्चजन्तो अन्तोगधत्थेरवादं कत्वा संवण्णनं सम्मा समारभिस्सन्ति पदत्थसम्बन्धो वेदितब्बो। एत्थ च अत्थो कथीयति एतायाति अट्ठकथा त्थ-कारस्स ट्ठ-कारं कत्वा। महापच्चरियन्ति महापच्चरीनामिकं। एत्थ च पच्चरीति उळुम्पं वुच्चति, तस्मिं निसीदित्वा कतत्ता तमेव नामं जातं। ‘‘कुरुन्दीवल्लिविहारो नाम अत्थि, तत्थ कतत्ता ‘कुरुन्दी’ति नामं जात’’न्ति वदन्ति। आदिसद्देन अन्धकट्ठकथं सङ्खेपट्ठकथञ्च सङ्गण्हाति।
Saṃvaṇṇanaṃ tañcātiādinā attano saṃvaṇṇanāya karaṇappakāraṃ dasseti. Tattha tañca idāni vuccamānaṃ saṃvaṇṇanaṃ samārabhanto sakalāyapi mahāaṭṭhakathāya idha gahetabbato mahāaṭṭhakathaṃ tassā idāni vuccamānāya saṃvaṇṇanāya sarīraṃ katvā mahāpaccariyaṃ yo vinicchayo vutto, tatheva kurundīnāmādīsu vissutāsu aṭṭhakathāsu yo vinicchayo vutto, tatopi vinicchayato yuttamatthaṃ apariccajanto antogadhattheravādaṃ katvā saṃvaṇṇanaṃ sammā samārabhissanti padatthasambandho veditabbo. Ettha ca attho kathīyati etāyāti aṭṭhakathā ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā. Mahāpaccariyanti mahāpaccarīnāmikaṃ. Ettha ca paccarīti uḷumpaṃ vuccati, tasmiṃ nisīditvā katattā tameva nāmaṃ jātaṃ. ‘‘Kurundīvallivihāro nāma atthi, tattha katattā ‘kurundī’ti nāmaṃ jāta’’nti vadanti. Ādisaddena andhakaṭṭhakathaṃ saṅkhepaṭṭhakathañca saṅgaṇhāti.
युत्तमत्थन्ति महाअट्ठकथानयेन, चतुब्बिधविनययुत्तिया वा युत्तमत्थं। ‘‘अट्ठकथंयेव गहेत्वा संवण्णनं करिस्सामी’’ति वुत्ते अट्ठकथासु वुत्तत्थेरवादानं बाहिरभावो सियाति तेपि अन्तोकत्तुकामो ‘‘अन्तोगधथेरवाद’’न्ति आह, थेरवादेपि अन्तोकत्वाति वुत्तं होति।
Yuttamatthanti mahāaṭṭhakathānayena, catubbidhavinayayuttiyā vā yuttamatthaṃ. ‘‘Aṭṭhakathaṃyeva gahetvā saṃvaṇṇanaṃ karissāmī’’ti vutte aṭṭhakathāsu vuttattheravādānaṃ bāhirabhāvo siyāti tepi antokattukāmo ‘‘antogadhatheravāda’’nti āha, theravādepi antokatvāti vuttaṃ hoti.
तं मेति गाथाय सोतूहि पटिपज्जितब्बविधिं दस्सेति। तत्थ धम्मप्पदीपस्साति धम्मो एव मोहन्धकारविद्धंसनतो पदीपसदिसत्ता पदीपो अस्साति धम्मप्पदीपो, भगवा, तस्स। पतिमानयन्ताति पूजेन्ता मनसा गरुं करोन्ता निसामेन्तु सुणन्तु।
Taṃ meti gāthāya sotūhi paṭipajjitabbavidhiṃ dasseti. Tattha dhammappadīpassāti dhammo eva mohandhakāraviddhaṃsanato padīpasadisattā padīpo assāti dhammappadīpo, bhagavā, tassa. Patimānayantāti pūjentā manasā garuṃ karontā nisāmentu suṇantu.
बुद्धेनातिआदिना अत्तनो संवण्णनाय आगमनसुद्धिदस्सनमुखेन पमाणभावं दस्सेत्वा अनुसिक्खितब्बतं दस्सेति। तत्थ यथेव बुद्धेन यो धम्मो विनयो च वुत्तो, सो तस्स बुद्धस्स येहि पुत्तेहि महाकस्सपत्थेरादीहि तथेव ञातो, तेसं बुद्धपुत्तानं मतिमच्चजन्ता सीहळट्ठकथाचरिया यस्मा पुरे अट्ठकथा अकंसूति सम्बन्धो वेदितब्बो। तत्थ धम्मोति सुत्ताभिधम्मे सङ्गण्हाति। विनयोति सकलं विनयपिटकं। वुत्तोति पाळितो च अत्थतो च बुद्धेन भगवता वुत्तो। न हि भगवता अब्याकतं नाम तन्तिपदं अत्थि, तत्थ तत्थ भगवता पवत्तितपकिण्णकदेसनायेव हि अट्ठकथा। तथेव ञातोति यथेव बुद्धेन वुत्तो, तथेव एकपदम्पि एकक्खरम्पि अविनासेत्वा अधिप्पायञ्च अविकोपेत्वा ञातो विदितोति अत्थो। तेसं मतिमच्चजन्ताति तेसं बुद्धपुत्तानं मतिसङ्खातं थेरपरम्पराय उग्गहेत्वा आभतं अब्बोच्छिन्नं पाळिवण्णनावसेन चेव पाळिमुत्तकवसेन च पवत्तं सब्बं अट्ठकथाविनिच्छयं अपरिच्चजन्ता। अट्ठकथा अकंसूति महाअट्ठकथामहापच्चरिआदिका सीहळट्ठकथायो अकंसु। ‘‘अट्ठकथामकंसू’’तिपि पाठो, तत्थापि सोयेवत्थो।
Buddhenātiādinā attano saṃvaṇṇanāya āgamanasuddhidassanamukhena pamāṇabhāvaṃ dassetvā anusikkhitabbataṃ dasseti. Tattha yatheva buddhena yo dhammo vinayo ca vutto, so tassa buddhassa yehi puttehi mahākassapattherādīhi tatheva ñāto, tesaṃ buddhaputtānaṃ matimaccajantā sīhaḷaṭṭhakathācariyā yasmā pure aṭṭhakathā akaṃsūti sambandho veditabbo. Tattha dhammoti suttābhidhamme saṅgaṇhāti. Vinayoti sakalaṃ vinayapiṭakaṃ. Vuttoti pāḷito ca atthato ca buddhena bhagavatā vutto. Na hi bhagavatā abyākataṃ nāma tantipadaṃ atthi, tattha tattha bhagavatā pavattitapakiṇṇakadesanāyeva hi aṭṭhakathā. Tatheva ñātoti yatheva buddhena vutto, tatheva ekapadampi ekakkharampi avināsetvā adhippāyañca avikopetvā ñāto viditoti attho. Tesaṃ matimaccajantāti tesaṃ buddhaputtānaṃ matisaṅkhātaṃ theraparamparāya uggahetvā ābhataṃ abbocchinnaṃ pāḷivaṇṇanāvasena ceva pāḷimuttakavasena ca pavattaṃ sabbaṃ aṭṭhakathāvinicchayaṃ apariccajantā. Aṭṭhakathā akaṃsūti mahāaṭṭhakathāmahāpaccariādikā sīhaḷaṭṭhakathāyo akaṃsu. ‘‘Aṭṭhakathāmakaṃsū’’tipi pāṭho, tatthāpi soyevattho.
तस्माति यस्मा तेसं बुद्धपुत्तानं अधिप्पायं अविकोपेत्वा पुरे अट्ठकथा अकंसु, तस्मा। यं अट्ठकथासु वुत्तं, तं सब्बम्पि पमाणन्ति योजना। हीति निपातमत्तं हेतुअत्थस्स तस्माति इमिनायेव पकासितत्ता, अवधारणत्थो वा, पमाणमेवाति। यदि अट्ठकथासु वुत्तं सब्बम्पि पमाणं, एवं सति तत्थ पमादलेखापि पमाणं सियाति आह ‘‘वज्जयित्वान पमादलेख’’न्ति, अपरापरं लिखन्तेहि पमादेन सतिं अपच्चुपट्ठपेत्वा अञ्ञत्थ लिखितब्बं अञ्ञत्थ लिखनादिवसेन पवत्तिता पमादलेखा नाम, सा च समन्तपासादिकायं तत्थ तत्थ सयमेव आविभविस्सति। पुन यस्माति पदस्स सम्बन्धदस्सनवसेन अयं अत्थयोजना – यस्मा अट्ठकथासु वुत्तं इध इमस्मिं सासने सिक्खासु सगारवानं पण्डितानं पमाणमेव, यस्मा च अयं वण्णनापि भासन्तरपरिच्चागादिमत्तविसिट्ठताय अत्थतो अभिन्ना, ततो एव पमाणभूताव हेस्सति, तस्मा अनुसिक्खितब्बाति।
Tasmāti yasmā tesaṃ buddhaputtānaṃ adhippāyaṃ avikopetvā pure aṭṭhakathā akaṃsu, tasmā. Yaṃ aṭṭhakathāsu vuttaṃ, taṃ sabbampi pamāṇanti yojanā. Hīti nipātamattaṃ hetuatthassa tasmāti imināyeva pakāsitattā, avadhāraṇattho vā, pamāṇamevāti. Yadi aṭṭhakathāsu vuttaṃ sabbampi pamāṇaṃ, evaṃ sati tattha pamādalekhāpi pamāṇaṃ siyāti āha ‘‘vajjayitvāna pamādalekha’’nti, aparāparaṃ likhantehi pamādena satiṃ apaccupaṭṭhapetvā aññattha likhitabbaṃ aññattha likhanādivasena pavattitā pamādalekhā nāma, sā ca samantapāsādikāyaṃ tattha tattha sayameva āvibhavissati. Puna yasmāti padassa sambandhadassanavasena ayaṃ atthayojanā – yasmā aṭṭhakathāsu vuttaṃ idha imasmiṃ sāsane sikkhāsu sagāravānaṃ paṇḍitānaṃ pamāṇameva, yasmā ca ayaṃ vaṇṇanāpi bhāsantarapariccāgādimattavisiṭṭhatāya atthato abhinnā, tato eva pamāṇabhūtāva hessati, tasmā anusikkhitabbāti.
ततोति ताहि अट्ठकथाहि। भासन्तरमेव हित्वाति सीहळभासंयेव अपनेत्वा। वित्थारमग्गञ्च समासयित्वाति पोराणट्ठकथासु यथाठाने वत्तब्बम्पि पदत्थविनिच्छयादिकं अतिवित्थिण्णेन वचनक्कमेन चेव वुत्तमेव अत्थनयं अप्पमत्तकविसेसेन पुनप्पुनं कथनेन च तत्थ तत्थ पपञ्चितं तादिसं वित्थारमग्गं पहाय सल्लहुकेन अत्थविञ्ञापकेन पदक्कमेन चेव वुत्तनयसदिसं वत्तब्बं अतिदिसित्वा च सङ्खेपनयेनेव वण्णयिस्सामाति अधिप्पायो। सारत्थदीपनियं पन विनयटीकायं ‘‘पोराणट्ठकथासु उपरि वुच्चमानम्पि आनेत्वा तत्थ तत्थ पपञ्चितं ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन…पे॰… उपसम्पन्नोति भिक्खूति एत्थ अपलोकनादीनं चतुन्नम्पि कम्मानं वित्थारकथा विय तादिसं वित्थारमग्गं सङ्खिपित्वा’’ति वुत्तं, तं तन्तिक्कमं कञ्चि अवोक्कमित्वाति एत्थेव वत्तुं युत्तं। अञ्ञत्थ पाळिया वत्तब्बं अञ्ञत्थ कथनञ्हि तन्तिक्कमं वोक्कमित्वा कथनं नाम। तथा हि वुत्तं ‘‘तथेव वण्णितुं युत्तरूपं हुत्वा अनुक्कमेन आगतं पाळिं परिच्चजित्वा संवण्णनतो सीहळट्ठकथासु अयुत्तट्ठाने वण्णितं यथाठानेयेव वण्णनतो च वुत्तं ‘तन्तिक्कमं कञ्चि अवोक्कमित्वा’’’ति। तस्मा यथावुत्तनयेनेव अत्थो गहेतब्बो। कथं पन वित्थारमग्गस्स सङ्खिपने विनिच्छयो न हीयतीति? आह ‘‘विनिच्छयं सब्बमसेसयित्वा’’ति। सङ्खिपन्तोपि पुनप्पुनं वचनादिमेव सङ्खिपन्तो, विनिच्छयं पन अट्ठकथासु सब्बासुपि वुत्तं सब्बम्पि असेसयित्वा, किञ्चिमत्तम्पि अपरिहापेत्वाति वुत्तं होति। तन्तिक्कमं कञ्चि अवोक्कमित्वाति कञ्चि पाळिक्कमं अनतिक्कमित्वा, अनुक्कमेनेव पाळिं वण्णयिस्सामाति अत्थो।
Tatoti tāhi aṭṭhakathāhi. Bhāsantarameva hitvāti sīhaḷabhāsaṃyeva apanetvā. Vitthāramaggañca samāsayitvāti porāṇaṭṭhakathāsu yathāṭhāne vattabbampi padatthavinicchayādikaṃ ativitthiṇṇena vacanakkamena ceva vuttameva atthanayaṃ appamattakavisesena punappunaṃ kathanena ca tattha tattha papañcitaṃ tādisaṃ vitthāramaggaṃ pahāya sallahukena atthaviññāpakena padakkamena ceva vuttanayasadisaṃ vattabbaṃ atidisitvā ca saṅkhepanayeneva vaṇṇayissāmāti adhippāyo. Sāratthadīpaniyaṃ pana vinayaṭīkāyaṃ ‘‘porāṇaṭṭhakathāsu upari vuccamānampi ānetvā tattha tattha papañcitaṃ ñatticatutthena kammena…pe… upasampannoti bhikkhūti ettha apalokanādīnaṃ catunnampi kammānaṃ vitthārakathā viya tādisaṃ vitthāramaggaṃ saṅkhipitvā’’ti vuttaṃ, taṃ tantikkamaṃ kañci avokkamitvāti ettheva vattuṃ yuttaṃ. Aññattha pāḷiyā vattabbaṃ aññattha kathanañhi tantikkamaṃ vokkamitvā kathanaṃ nāma. Tathā hi vuttaṃ ‘‘tatheva vaṇṇituṃ yuttarūpaṃ hutvā anukkamena āgataṃ pāḷiṃ pariccajitvā saṃvaṇṇanato sīhaḷaṭṭhakathāsu ayuttaṭṭhāne vaṇṇitaṃ yathāṭhāneyeva vaṇṇanato ca vuttaṃ ‘tantikkamaṃ kañci avokkamitvā’’’ti. Tasmā yathāvuttanayeneva attho gahetabbo. Kathaṃ pana vitthāramaggassa saṅkhipane vinicchayo na hīyatīti? Āha ‘‘vinicchayaṃ sabbamasesayitvā’’ti. Saṅkhipantopi punappunaṃ vacanādimeva saṅkhipanto, vinicchayaṃ pana aṭṭhakathāsu sabbāsupi vuttaṃ sabbampi asesayitvā, kiñcimattampi aparihāpetvāti vuttaṃ hoti. Tantikkamaṃ kañci avokkamitvāti kañci pāḷikkamaṃ anatikkamitvā, anukkameneva pāḷiṃ vaṇṇayissāmāti attho.
सुत्तन्तिकानं वचनानमत्थन्ति वेरञ्जकण्डादीसु आगतानं झानकथादीनं सुत्तन्तवचनानं सीहळट्ठकथासु ‘‘सुत्तन्तिकानं भारो’’ति वत्वा अवण्णितब्बट्ठानं अत्थं तंतंसुत्तानुरूपं सब्बसो परिदीपयिस्सामाति अधिप्पायो। हेस्सतीति भविस्सति, करीयिस्सतीति वा अत्थो। एत्थ च पठमस्मिं अत्थविकप्पे ‘‘भासन्तरपरिच्चागादिकं चतुब्बिधं किच्चं निप्फादेत्वा सुत्तन्तिकानं वचनानमत्थं परिदीपयन्ती अयं वण्णना भविस्सती’’ति वण्णनावसेन समानकत्तुकता वेदितब्बा। पच्छिमस्मिं अत्थविकप्पे पन ‘‘हेट्ठा वुत्तभासन्तरपरिच्चागादिकं कत्वा सुत्तन्तिकानं वचनानमत्थं परिदीपयन्ती अयं वण्णना अम्हेहि करीयिस्सती’’ति एवं आचरियवसेन समानकत्तुकता वेदितब्बा।
Suttantikānaṃ vacanānamatthanti verañjakaṇḍādīsu āgatānaṃ jhānakathādīnaṃ suttantavacanānaṃ sīhaḷaṭṭhakathāsu ‘‘suttantikānaṃ bhāro’’ti vatvā avaṇṇitabbaṭṭhānaṃ atthaṃ taṃtaṃsuttānurūpaṃ sabbaso paridīpayissāmāti adhippāyo. Hessatīti bhavissati, karīyissatīti vā attho. Ettha ca paṭhamasmiṃ atthavikappe ‘‘bhāsantarapariccāgādikaṃ catubbidhaṃ kiccaṃ nipphādetvā suttantikānaṃ vacanānamatthaṃ paridīpayantī ayaṃ vaṇṇanā bhavissatī’’ti vaṇṇanāvasena samānakattukatā veditabbā. Pacchimasmiṃ atthavikappe pana ‘‘heṭṭhā vuttabhāsantarapariccāgādikaṃ katvā suttantikānaṃ vacanānamatthaṃ paridīpayantī ayaṃ vaṇṇanā amhehi karīyissatī’’ti evaṃ ācariyavasena samānakattukatā veditabbā.
गन्थारम्भकथावण्णनानयो निट्ठितो।
Ganthārambhakathāvaṇṇanānayo niṭṭhito.
