Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ទីឃនិកាយ (ដីកា) • Dīghanikāya (ṭīkā)

    ។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    ទីឃនិកាយេ

    Dīghanikāye

    សីលក្ខន្ធវគ្គដីកា

    Sīlakkhandhavaggaṭīkā

    គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā

    សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយវន្ទនា សំវណ្ណេតព្ពស្ស ធម្មស្ស បភវនិស្សយវិសុទ្ធិបដិវេទនត្ថំ, តំ បន ធម្មសំវណ្ណនាសុ វិញ្ញូនំ ពហុមានុប្បាទនត្ថំ, តំ សម្មទេវ តេសំ ឧគ្គហធារណាទិក្កមលទ្ធព្ពាយ សម្មាបដិបត្តិយា សព្ពហិតសុខនិប្ផាទនត្ថំ។ អថ វា មង្គលភាវតោ, សព្ពកិរិយាសុ បុព្ពកិច្ចភាវតោ, បណ្ឌិតេហិ សម្មាចរិតភាវតោ, អាយតិំ បរេសំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនតោ ច សំវណ្ណនាយំ រតនត្តយបណាមកិរិយា។ អថ វា រតនត្តយបណាមករណំ បូជនីយបូជាបុញ្ញវិសេសនិព្ពត្តនត្ថំ, តំ អត្តនោ យថាលទ្ធសម្បត្តិនិមិត្តកស្ស កម្មស្ស ពលានុប្បាទនត្ថំ, អន្តរា ច តស្ស អសង្កោចនត្ថំ, តទុភយំ អនន្តរាយេន អដ្ឋកថាយ បរិសមាបនត្ថំ។ ឥទមេវ ច បយោជនំ អាចរិយេន ឥធាធិប្បេតំ។ តថា ហិ វក្ខតិ – ‘‘ឥតិ មេ បសន្នមតិនោ…បេ.… តស្សានុភាវេនា’’តិ។ វត្ថុត្តយបូជា ហិ និរតិសយបុញ្ញក្ខេត្តសម្ពុទ្ធិយា អបរិមេយ្យប្បភាវោ បុញ្ញាតិសយោតិ ពហុវិធន្តរាយេបិ លោកសន្និវាសេ អន្តរាយនិពន្ធនសកលសំកិលេសវិទ្ធំសនាយ បហោតិ, ភយាទិឧបទ្ទវញ្ច និវារេតិ។ យថាហ –

    Saṃvaṇṇanārambhe ratanattayavandanā saṃvaṇṇetabbassa dhammassa pabhavanissayavisuddhipaṭivedanatthaṃ, taṃ pana dhammasaṃvaṇṇanāsu viññūnaṃ bahumānuppādanatthaṃ, taṃ sammadeva tesaṃ uggahadhāraṇādikkamaladdhabbāya sammāpaṭipattiyā sabbahitasukhanipphādanatthaṃ. Atha vā maṅgalabhāvato, sabbakiriyāsu pubbakiccabhāvato, paṇḍitehi sammācaritabhāvato, āyatiṃ paresaṃ diṭṭhānugatiāpajjanato ca saṃvaṇṇanāyaṃ ratanattayapaṇāmakiriyā. Atha vā ratanattayapaṇāmakaraṇaṃ pūjanīyapūjāpuññavisesanibbattanatthaṃ, taṃ attano yathāladdhasampattinimittakassa kammassa balānuppādanatthaṃ, antarā ca tassa asaṅkocanatthaṃ, tadubhayaṃ anantarāyena aṭṭhakathāya parisamāpanatthaṃ. Idameva ca payojanaṃ ācariyena idhādhippetaṃ. Tathā hi vakkhati – ‘‘iti me pasannamatino…pe… tassānubhāvenā’’ti. Vatthuttayapūjā hi niratisayapuññakkhettasambuddhiyā aparimeyyappabhāvo puññātisayoti bahuvidhantarāyepi lokasannivāse antarāyanibandhanasakalasaṃkilesaviddhaṃsanāya pahoti, bhayādiupaddavañca nivāreti. Yathāha –

    ‘‘បូជារហេ បូជយតោ, ពុទ្ធេ យទិ វ សាវកេ’’តិអាទិ (ធ. ប. ១.១៩៥; អប. ១.១០.១), តថា –

    ‘‘Pūjārahe pūjayato, buddhe yadi va sāvake’’tiādi (dha. pa. 1.195; apa. 1.10.1), tathā –

    ‘‘យេ ភិក្ខវេ ពុទ្ធេ បសន្នា, អគ្គេ តេ បសន្នា។ អគ្គេ ខោ បន បសន្នានំ អគ្គោ វិបាកោ ហោតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០)។

    ‘‘Ye bhikkhave buddhe pasannā, agge te pasannā. Agge kho pana pasannānaṃ aggo vipāko hotī’’tiādi (a. ni. 4.34; itivu. 90).

    ‘‘ពុទ្ធោតិ កិត្តយន្តស្ស, កាយេ ភវតិ យា បីតិ;

    ‘‘Buddhoti kittayantassa, kāye bhavati yā pīti;

    វរមេវ ហិ សា បីតិ, កសិណេនបិ ជម្ពុទីបស្ស។

    Varameva hi sā pīti, kasiṇenapi jambudīpassa.

    ធម្មោតិ…បេ.… សង្ឃោតិ…បេ.… ទីបស្សា’’តិ។ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៦);

    Dhammoti…pe… saṅghoti…pe… dīpassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.6);

    តថា –

    Tathā –

    ‘‘យស្មិំ, មហានាម, សមយេ អរិយសាវកោ តថាគតំ អនុស្សរតិ, នេវស្ស តស្មិំ សមយេ រាគបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន ទោស…បេ.… ន មោហបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៦.១០; ១១.១១),

    ‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosa…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11),

    ‘‘អរញ្ញេ រុក្ខមូលេ វា…បេ.…

    ‘‘Araññe rukkhamūle vā…pe…

    ភយំ វា ឆម្ភិតត្តំ វា,

    Bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā,

    លោមហំសោ ន ហេស្សតី’’តិ។ (សំ. និ. ១.២៤៩) ច

    Lomahaṃso na hessatī’’ti. (saṃ. ni. 1.249) ca

    តត្ថ យស្ស វត្ថុត្តយស្ស វន្ទនំ កត្តុកាមោ, តស្ស គុណាតិសយយោគសន្ទស្សនត្ថំ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិអាទិនា គាថត្តយមាហ។ គុណាតិសយយោគេន ហិ វន្ទនារហភាវោ, វន្ទនារហេ ច កតា វន្ទនា យថាធិប្បេតប្បយោជនំ សាធេតីតិ។ តត្ថ យស្សា ទេសនាយ សំវណ្ណនំ កត្តុកាមោ, សា ន វិនយទេសនា វិយ ករុណាប្បធានា, នាបិ អភិធម្មទេសនា វិយ បញ្ញាប្បធានា, អថ ខោ ករុណាបញ្ញាប្បធានាតិ តទុភយប្បធានមេវ តាវ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ថោមនំ កាតុំ តំមូលកត្តា សេសរតនានំ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។

    Tattha yassa vatthuttayassa vandanaṃ kattukāmo, tassa guṇātisayayogasandassanatthaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādinā gāthattayamāha. Guṇātisayayogena hi vandanārahabhāvo, vandanārahe ca katā vandanā yathādhippetappayojanaṃ sādhetīti. Tattha yassā desanāya saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā na vinayadesanā viya karuṇāppadhānā, nāpi abhidhammadesanā viya paññāppadhānā, atha kho karuṇāpaññāppadhānāti tadubhayappadhānameva tāva sammāsambuddhassa thomanaṃ kātuṃ taṃmūlakattā sesaratanānaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādi vuttaṃ.

    តត្ថ កិរតីតិ ករុណា, បរទុក្ខំ វិក្ខិបតិ, អបនេតីតិ អត្ថោ។ អថ វា កិណាតីតិ ករុណា, បរទុក្ខេ សតិ ការុណិកំ ហិំសតិ, វិពាធតីតិ អត្ថោ, បរទុក្ខេ សតិ សាធូនំ កម្បនំ ហទយខេទំ ករោតីតិ វា ករុណា។ អថ វា កមិតិ សុខំ, តំ រុន្ធតីតិ ករុណា។ ឯសា ហិ បរទុក្ខាបនយនកាមតាលក្ខណា, អត្តសុខនិរបេក្ខតាយ ការុណិកានំ សុខំ រុន្ធតិ វិពន្ធតីតិ។ ករុណាយ សីតលំ ករុណាសីតលំ, ករុណាសីតលំ ហទយំ អស្សាតិ ករុណាសីតលហទយោ, តំ ករុណាសីតលហទយំ។ តត្ថ កិញ្ចាបិ បរេសំ ហិតោបសំហារសុខាទិអបរិហានិច្ឆនសភាវតាយ, ព្យាបាទារតីនំ ឧជុវិបច្ចនីកតាយ ច សត្តសន្តានគតសន្តាបវិច្ឆេទនាការប្បវត្តិយា មេត្តាមុទិតានម្បិ ចិត្តសីតលភាវការណតា ឧបលព្ភតិ, តថាបិ ទុក្ខាបនយនាការប្បវត្តិយា បរូបតាបាសហនរសា អវិហិំសាភូតា ករុណា វិសេសេន ភគវតោ ចិត្តស្ស ចិត្តបស្សទ្ធិ វិយ សីតីភាវនិមិត្តន្តិ វុត្តំ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ។ ករុណាមុខេន វា មេត្តាមុទិតានម្បិ ហទយសីតលភាវការណតា វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati, apanetīti attho. Atha vā kiṇātīti karuṇā, paradukkhe sati kāruṇikaṃ hiṃsati, vibādhatīti attho, paradukkhe sati sādhūnaṃ kampanaṃ hadayakhedaṃ karotīti vā karuṇā. Atha vā kamiti sukhaṃ, taṃ rundhatīti karuṇā. Esā hi paradukkhāpanayanakāmatālakkhaṇā, attasukhanirapekkhatāya kāruṇikānaṃ sukhaṃ rundhati vibandhatīti. Karuṇāya sītalaṃ karuṇāsītalaṃ, karuṇāsītalaṃ hadayaṃ assāti karuṇāsītalahadayo, taṃ karuṇāsītalahadayaṃ. Tattha kiñcāpi paresaṃ hitopasaṃhārasukhādiaparihānicchanasabhāvatāya, byāpādāratīnaṃ ujuvipaccanīkatāya ca sattasantānagatasantāpavicchedanākārappavattiyā mettāmuditānampi cittasītalabhāvakāraṇatā upalabbhati, tathāpi dukkhāpanayanākārappavattiyā parūpatāpāsahanarasā avihiṃsābhūtā karuṇā visesena bhagavato cittassa cittapassaddhi viya sītībhāvanimittanti vuttaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Karuṇāmukhena vā mettāmuditānampi hadayasītalabhāvakāraṇatā vuttāti daṭṭhabbaṃ.

    អថ វា អសាធារណញាណវិសេសនិពន្ធនភូតា សាតិសយំ និរវសេសញ្ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ វិយ សវិសយព្យាបិតាយ មហាករុណាភាវំ ឧបគតា ករុណាវ ភគវតោ អតិសយេន ហទយសីតលភាវហេតូតិ អាហ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ។ អថ វា សតិបិ មេត្តាមុទិតានំ សាតិសយេ ហទយសីតីភាវនិពន្ធនត្តេ សកលពុទ្ធគុណវិសេសការណតាយ តាសម្បិ ការណន្តិ ករុណាវ ភគវតោ ហទយសីតលភាវការណំ វុត្តា។ ករុណានិទានា ហិ សព្ពេបិ ពុទ្ធគុណា។ ករុណានុភាវនិព្ពាបិយមានសំសារទុក្ខសន្តាបស្ស ហិ ភគវតោ បរទុក្ខាបនយនកាមតាយ អនេកានិបិ អសង្ខេយ្យានិ កប្បានំ អកិលន្តរូបស្សេវ និរវសេសពុទ្ធករធម្មសម្ភរណនិយតស្ស សមធិគតធម្មាធិបតេយ្យស្ស ច សន្និហិតេសុបិ សត្តសង្ខារសមុបនីតហទយូបតាបនិមិត្តេសុ ន ឦសកម្បិ ចិត្តសីតីភាវស្សញ្ញថត្តមហោសីតិ។ ឯតស្មិញ្ច អត្ថវិកប្បេ តីសុបិ អវត្ថាសុ ភគវតោ ករុណា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Atha vā asādhāraṇañāṇavisesanibandhanabhūtā sātisayaṃ niravasesañca sabbaññutaññāṇaṃ viya savisayabyāpitāya mahākaruṇābhāvaṃ upagatā karuṇāva bhagavato atisayena hadayasītalabhāvahetūti āha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Atha vā satipi mettāmuditānaṃ sātisaye hadayasītībhāvanibandhanatte sakalabuddhaguṇavisesakāraṇatāya tāsampi kāraṇanti karuṇāva bhagavato hadayasītalabhāvakāraṇaṃ vuttā. Karuṇānidānā hi sabbepi buddhaguṇā. Karuṇānubhāvanibbāpiyamānasaṃsāradukkhasantāpassa hi bhagavato paradukkhāpanayanakāmatāya anekānipi asaṅkheyyāni kappānaṃ akilantarūpasseva niravasesabuddhakaradhammasambharaṇaniyatassa samadhigatadhammādhipateyyassa ca sannihitesupi sattasaṅkhārasamupanītahadayūpatāpanimittesu na īsakampi cittasītībhāvassaññathattamahosīti. Etasmiñca atthavikappe tīsupi avatthāsu bhagavato karuṇā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.

    បជានាតីតិ បញ្ញា, យថាសភាវំ បការេហិ បដិវិជ្ឈតីតិ អត្ថោ។ បញ្ញាវ ញេយ្យាវរណប្បហានតោ បការេហិ ធម្មសភាវាវជោតនដ្ឋេន បជ្ជោតោតិ បញ្ញាបជ្ជោតោ, សវាសនប្បហានតោ វិសេសេន ហតំ សមុគ្ឃាដិតំ វិហតំ, បញ្ញាបជ្ជោតេន វិហតំ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតំ។ មុយ្ហន្តិ តេន, សយំ វា មុយ្ហតិ, មោហនមត្តមេវ វា តន្តិ មោហោ, អវិជ្ជា, ស្វេវ វិសយសភាវបដិច្ឆាទនតោ អន្ធការសរិក្ខតាយ តមោ វិយាតិ តមោ, បញ្ញាបជ្ជោតវិហតោ មោហតមោ ឯតស្សាតិ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមោ, តំ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមំ ។ សព្ពេសម្បិ ហិ ខីណាសវានំ សតិបិ បញ្ញាបជ្ជោតេន អវិជ្ជាន្ធការស្ស វិហតភាវេ សទ្ធាធិមុត្តេហិ វិយ ទិដ្ឋិប្បត្តានំ សាវកេហិ, បច្ចេកសម្ពុទ្ធេហិ ច សវាសនប្បហានេន សម្មាសម្ពុទ្ធានំ កិលេសប្បហានស្ស វិសេសោ វិជ្ជតីតិ សាតិសយេន អវិជ្ជាប្បហានេន ភគវន្តំ ថោមេន្តោ អាហ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ។

    Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Paññāva ñeyyāvaraṇappahānato pakārehi dhammasabhāvāvajotanaṭṭhena pajjototi paññāpajjoto, savāsanappahānato visesena hataṃ samugghāṭitaṃ vihataṃ, paññāpajjotena vihataṃ paññāpajjotavihataṃ. Muyhanti tena, sayaṃ vā muyhati, mohanamattameva vā tanti moho, avijjā, sveva visayasabhāvapaṭicchādanato andhakārasarikkhatāya tamo viyāti tamo, paññāpajjotavihato mohatamo etassāti paññāpajjotavihatamohatamo, taṃ paññāpajjotavihatamohatamaṃ. Sabbesampi hi khīṇāsavānaṃ satipi paññāpajjotena avijjāndhakārassa vihatabhāve saddhādhimuttehi viya diṭṭhippattānaṃ sāvakehi, paccekasambuddhehi ca savāsanappahānena sammāsambuddhānaṃ kilesappahānassa viseso vijjatīti sātisayena avijjāppahānena bhagavantaṃ thomento āha ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.

    អថ វា អន្តរេន បរោបទេសំ អត្តនោ សន្តានេ អច្ចន្តំ អវិជ្ជាន្ធការវិគមស្ស និព្ពត្តិតត្តា, តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតាយ, ពលេសុ ច វសីភាវស្ស សមធិគតត្តា, បរសន្តតិយញ្ច ធម្មទេសនាតិសយានុភាវេន សម្មទេវ តស្ស បវត្តិតត្តា ភគវាវ វិសេសតោ មោហតមវិគមេន ថោមេតព្ពោតិ អាហ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ។ ឥមស្មិញ្ច អត្ថវិកប្បេ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតោ’’តិ បទេន ភគវតោ បដិវេធបញ្ញា វិយ ទេសនាបញ្ញាបិ សាមញ្ញនិទ្ទេសេន ឯកសេសនយេន វា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Atha vā antarena paropadesaṃ attano santāne accantaṃ avijjāndhakāravigamassa nibbattitattā, tattha ca sabbaññutāya, balesu ca vasībhāvassa samadhigatattā, parasantatiyañca dhammadesanātisayānubhāvena sammadeva tassa pavattitattā bhagavāva visesato mohatamavigamena thometabboti āha ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Imasmiñca atthavikappe ‘‘paññāpajjoto’’ti padena bhagavato paṭivedhapaññā viya desanāpaññāpi sāmaññaniddesena ekasesanayena vā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.

    អថ វា ភគវតោ ញាណស្ស ញេយ្យបរិយន្តិកត្តា សកលញេយ្យធម្មសភាវាពោធនសមត្ថេន អនាវរណញាណសង្ខាតេន បញ្ញាបជ្ជោតេន សព្ពញេយ្យធម្មសភាវច្ឆាទកស្ស មោហន្ធការស្ស វិធមិតត្តា អនញ្ញសាធារណោ ភគវតោ មោហតមវិនាសោតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ។ ឯត្ថ ច មោហតមវិធមនន្តេ អធិគតត្តា អនាវរណញាណំ ការណូបចារេន សកសន្តានេ មោហតមវិធមនំ ទដ្ឋព្ពំ។ អភិនីហារសម្បត្តិយា សវាសនប្បហានមេវ ហិ កិលេសានំ ‘‘ញេយ្យាវរណប្បហាន’’ន្តិ, បរសន្តានេ បន មោហតមវិធមនស្ស ការណភាវតោ អនាវរណញាណំ ‘‘មោហតមវិធមន’’ន្តិ វុច្ចតីតិ។

    Atha vā bhagavato ñāṇassa ñeyyapariyantikattā sakalañeyyadhammasabhāvābodhanasamatthena anāvaraṇañāṇasaṅkhātena paññāpajjotena sabbañeyyadhammasabhāvacchādakassa mohandhakārassa vidhamitattā anaññasādhāraṇo bhagavato mohatamavināsoti katvā vuttaṃ ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Ettha ca mohatamavidhamanante adhigatattā anāvaraṇañāṇaṃ kāraṇūpacārena sakasantāne mohatamavidhamanaṃ daṭṭhabbaṃ. Abhinīhārasampattiyā savāsanappahānameva hi kilesānaṃ ‘‘ñeyyāvaraṇappahāna’’nti, parasantāne pana mohatamavidhamanassa kāraṇabhāvato anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘mohatamavidhamana’’nti vuccatīti.

    កិំ បន ការណំ អវិជ្ជាវិគ្ឃាតោ យេវេកោ បហានសម្បត្តិវសេន ភគវតោ ថោមនានិមិត្តំ គយ្ហតិ, ន បន សាតិសយនិរវសេសកិលេសប្បហានន្តិ? តប្បហានវចនេនេវ តទេកដ្ឋតាយ សកលសំកិលេសគណសមុគ្ឃាតជោតិតភាវតោ។ ន ហិ សោ តាទិសោ កិលេសោ អត្ថិ, យោ និរវសេសអវិជ្ជាប្បហានេន ន បហីយតីតិ។ អថ វា វិជ្ជា វិយ សកលកុសលធម្មសមុប្បត្តិយា និរវសេសាកុសលធម្មនិព្ពត្តិយា, សំសារប្បវត្តិយា ច អវិជ្ជា បធានការណន្តិ តព្ពិគ្ឃាតវចនេន សកលសំកិលេសគណសមុគ្ឃាតោ វុត្តោយេវ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ។

    Kiṃ pana kāraṇaṃ avijjāvigghāto yeveko pahānasampattivasena bhagavato thomanānimittaṃ gayhati, na pana sātisayaniravasesakilesappahānanti? Tappahānavacaneneva tadekaṭṭhatāya sakalasaṃkilesagaṇasamugghātajotitabhāvato. Na hi so tādiso kileso atthi, yo niravasesaavijjāppahānena na pahīyatīti. Atha vā vijjā viya sakalakusaladhammasamuppattiyā niravasesākusaladhammanibbattiyā, saṃsārappavattiyā ca avijjā padhānakāraṇanti tabbigghātavacanena sakalasaṃkilesagaṇasamugghāto vuttoyeva hotīti vuttaṃ ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.

    នរា ច អមរា ច នរាមរា, សហ នរាមរេហីតិ សនរាមរោ, សនរាមរោ ច សោ លោកោ ចាតិ សនរាមរលោកោ, តស្ស គរុតិ សនរាមរលោកគរុ, តំ សនរាមរលោកគរុំ។ ឯតេន ទេវមនុស្សានំ វិយ តទវសិដ្ឋសត្តានម្បិ យថារហំ គុណវិសេសាវហតោ ភគវតោ ឧបការិតំ ទស្សេតិ។ ន ចេត្ថ បធានាបធានភាវោ ចោទេតព្ពោ។ អញ្ញោ ហិ សទ្ទក្កមោ, អញ្ញោ អត្ថក្កមោ។ ឯទិសេសុ ហិ សមាសបទេសុ បធានម្បិ អប្បធានំ វិយ និទ្ទិសីយតិ យថា – ‘‘សរាជិកាយ បរិសាយា’’តិ (អប. អដ្ឋ. ១.៨២)។ កាមញ្ចេត្ថ សត្តសង្ខារភាជនវសេន តិវិធោ លោកោ, គរុភាវស្ស បន អធិប្បេតត្តា គរុករណសមត្ថស្សេវ យុជ្ជនតោ សត្តលោកស្សវសេន អត្ថោ គហេតព្ពោ។ សោ ហិ លោកិយន្តិ ឯត្ថ បុញ្ញបាបានិ តព្ពិបាកោ ចាតិ ‘‘លោកោ’’តិ វុច្ចតិ។ អមរគ្គហណេន ចេត្ថ ឧបបត្តិទេវា អធិប្បេតា។

    Narā ca amarā ca narāmarā, saha narāmarehīti sanarāmaro, sanarāmaro ca so loko cāti sanarāmaraloko, tassa garuti sanarāmaralokagaru, taṃ sanarāmaralokagaruṃ. Etena devamanussānaṃ viya tadavasiṭṭhasattānampi yathārahaṃ guṇavisesāvahato bhagavato upakāritaṃ dasseti. Na cettha padhānāpadhānabhāvo codetabbo. Añño hi saddakkamo, añño atthakkamo. Edisesu hi samāsapadesu padhānampi appadhānaṃ viya niddisīyati yathā – ‘‘sarājikāya parisāyā’’ti (apa. aṭṭha. 1.82). Kāmañcettha sattasaṅkhārabhājanavasena tividho loko, garubhāvassa pana adhippetattā garukaraṇasamatthasseva yujjanato sattalokassavasena attho gahetabbo. So hi lokiyanti ettha puññapāpāni tabbipāko cāti ‘‘loko’’ti vuccati. Amaraggahaṇena cettha upapattidevā adhippetā.

    អថ វា សមូហត្ថោ លោក-សទ្ទោ សមុទាយវសេន លោកីយតិ បញ្ញាបីយតីតិ។ សហ នរេហីតិ សនរា, សនរា ច តេ អមរា ចេតិ សនរាមរា, តេសំ លោកោតិ សនរាមរលោកោតិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ។ អមរ-សទ្ទេន ចេត្ថ វិសុទ្ធិទេវាបិ សង្គយ្ហន្តិ។ តេ ហិ មរណាភាវតោ បរមត្ថតោ អមរា។ នរាមរានំយេវ ច គហណំ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសវសេន, យថា – ‘‘សត្ថា ទេវមនុស្សាន’’ន្តិ (ទី. និ. ១.១៥៧)។ តថា ហិ សព្ពានត្ថបរិហរណបុព្ពង្គមាយ និរវសេសហិតសុខវិធានតប្បរាយ និរតិសយាយ បយោគសម្បត្តិយា សទេវមនុស្សាយ បជាយ អច្ចន្តុបការិតាយ, អបរិមិតនិរុបមប្បភាវគុណវិសេសសមង្គិតាយ ច សព្ពសត្តុត្តមោ ភគវា អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ឧត្តមំ គារវដ្ឋានំ, តេន វុត្តំ – ‘‘សនរាមរលោកគរុ’’ន្តិ។

    Atha vā samūhattho loka-saddo samudāyavasena lokīyati paññāpīyatīti. Saha narehīti sanarā, sanarā ca te amarā ceti sanarāmarā, tesaṃ lokoti sanarāmaralokoti purimanayeneva yojetabbaṃ. Amara-saddena cettha visuddhidevāpi saṅgayhanti. Te hi maraṇābhāvato paramatthato amarā. Narāmarānaṃyeva ca gahaṇaṃ ukkaṭṭhaniddesavasena, yathā – ‘‘satthā devamanussāna’’nti (dī. ni. 1.157). Tathā hi sabbānatthapariharaṇapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantupakāritāya, aparimitanirupamappabhāvaguṇavisesasamaṅgitāya ca sabbasattuttamo bhagavā aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ uttamaṃ gāravaṭṭhānaṃ, tena vuttaṃ – ‘‘sanarāmaralokagaru’’nti.

    សោភនំ គតំ គមនំ ឯតស្សាតិ សុគតោ។ ភគវតោ ហិ វេនេយ្យជនុបសង្កមនំ ឯកន្តេន តេសំ ហិតសុខនិប្ផាទនតោ សោភនំ, តថា លក្ខណានុព្យញ្ជន (ទី. និ. ២.៣៣; ៣.១៩៨-២០០; ម. និ. ២.៣៨៥, ៣៨៦) បដិមណ្ឌិតរូបកាយតាយទុតវិលម្ពិត- ខលិតានុកឌ្ឍននិប្បីឡនុក្កុដិកកុដិលាកុលតាទិទោសរហិតំ វិលាសិតរាជហំសវសភវារណមិគរាជគមនំ កាយគមនំ ញាណគមនញ្ច វិបុលនិម្មលករុណាសតិវីរិយាទិគុណវិសេសសហិតមភិនីហារតោ យាវ មហាពោធិ អនវជ្ជតាយ សោភនមេវាតិ។

    Sobhanaṃ gataṃ gamanaṃ etassāti sugato. Bhagavato hi veneyyajanupasaṅkamanaṃ ekantena tesaṃ hitasukhanipphādanato sobhanaṃ, tathā lakkhaṇānubyañjana (dī. ni. 2.33; 3.198-200; ma. ni. 2.385, 386) paṭimaṇḍitarūpakāyatāyadutavilambita- khalitānukaḍḍhananippīḷanukkuṭikakuṭilākulatādidosarahitaṃ vilāsitarājahaṃsavasabhavāraṇamigarājagamanaṃ kāyagamanaṃ ñāṇagamanañca vipulanimmalakaruṇāsativīriyādiguṇavisesasahitamabhinīhārato yāva mahābodhi anavajjatāya sobhanamevāti.

    អថ វា សយម្ភុញាណេន សកលម្បិ លោកំ បរិញ្ញាភិសមយវសេន បរិជានន្តោ ញាណេន សម្មា គតោ អវគតោតិ សុគតោ។ តថា លោកសមុទយំ បហានាភិសមយវសេន បជហន្តោ អនុប្បត្តិធម្មតំ អាបាទេន្តោ សម្មា គតោ អតីតោតិ សុគតោ។ លោកនិរោធំ និព្ពានំ សច្ឆិកិរិយាភិសមយវសេន សម្មា គតោ អធិគតោតិ សុគតោ។ លោកនិរោធគាមិនិបដិបទំ ភាវនាភិសមយវសេន សម្មា គតោ បដិបន្នោតិ សុគតោ។ សោតាបត្តិមគ្គេន យេ កិលេសា បហីនា, តេ កិលេសេ ន បុនេតិ, ន បច្ចេតិ, ន បច្ចាគច្ឆតីតិ សុគតោតិអាទិនា នយេន អយមត្ថោ វិភាវេតព្ពោ ។ អថ វា សុន្ទរំ ឋានំ សម្មាសម្ពោធិំ និព្ពានមេវ វា គតោ អធិគតោតិ សុគតោ។ យស្មា វា ភូតំ តច្ឆំ អត្ថសញ្ហិតំ វិនេយ្យានំ យថារហំ កាលយុត្តមេវ ច ធម្មំ ភាសតិ, តស្មា សម្មា គទតីតិ សុគតោ, ទ-ការស្ស ត-ការំ កត្វា។ ឥតិ សោភនគមនតាទីហិ សុគតោ, តំ សុគតំ។

    Atha vā sayambhuñāṇena sakalampi lokaṃ pariññābhisamayavasena parijānanto ñāṇena sammā gato avagatoti sugato. Tathā lokasamudayaṃ pahānābhisamayavasena pajahanto anuppattidhammataṃ āpādento sammā gato atītoti sugato. Lokanirodhaṃ nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena sammā gato adhigatoti sugato. Lokanirodhagāminipaṭipadaṃ bhāvanābhisamayavasena sammā gato paṭipannoti sugato. Sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti, na pacceti, na paccāgacchatīti sugatotiādinā nayena ayamattho vibhāvetabbo . Atha vā sundaraṃ ṭhānaṃ sammāsambodhiṃ nibbānameva vā gato adhigatoti sugato. Yasmā vā bhūtaṃ tacchaṃ atthasañhitaṃ vineyyānaṃ yathārahaṃ kālayuttameva ca dhammaṃ bhāsati, tasmā sammā gadatīti sugato, da-kārassa ta-kāraṃ katvā. Iti sobhanagamanatādīhi sugato, taṃ sugataṃ.

    បុញ្ញបាបកម្មេហិ ឧបបជ្ជនវសេន គន្តព្ពតោ គតិយោ, ឧបបត្តិភវវិសេសា។ តា បន និរយាទិវសេន បញ្ចវិធា, តាហិ សកលស្សាបិ ភវគាមិកម្មស្ស អរិយមគ្គាធិគមេន អវិបាការហភាវករណេន និវត្តិតត្តា ភគវា បញ្ចហិបិ គតីហិ សុដ្ឋុ មុត្តោ វិសំយុត្តោតិ អាហ – ‘‘គតិវិមុត្ត’’ន្តិ។ ឯតេន ភគវតោ កត្ថចិបិ គតិយា អបរិយាបន្នតំ ទស្សេតិ, យតោ ភគវា ‘‘ទេវាតិទេវោ’’តិ វុច្ចតិ, តេនេវាហ –

    Puññapāpakammehi upapajjanavasena gantabbato gatiyo, upapattibhavavisesā. Tā pana nirayādivasena pañcavidhā, tāhi sakalassāpi bhavagāmikammassa ariyamaggādhigamena avipākārahabhāvakaraṇena nivattitattā bhagavā pañcahipi gatīhi suṭṭhu mutto visaṃyuttoti āha – ‘‘gativimutta’’nti. Etena bhagavato katthacipi gatiyā apariyāpannataṃ dasseti, yato bhagavā ‘‘devātidevo’’ti vuccati, tenevāha –

    ‘‘យេន ទេវូបបត្យស្ស, គន្ធព្ពោ វា វិហង្គមោ;

    ‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;

    យក្ខត្តំ យេន គច្ឆេយ្យំ, មនុស្សត្តញ្ច អព្ពជេ;

    Yakkhattaṃ yena gaccheyyaṃ, manussattañca abbaje;

    តេ មយ្ហំ អាសវា ខីណា, វិទ្ធស្តា វិនឡីកតា’’តិ។ (អ. និ. ៤.៣៦);

    Te mayhaṃ āsavā khīṇā, viddhastā vinaḷīkatā’’ti. (a. ni. 4.36);

    តំតំគតិសំវត្តនកានញ្ហិ កម្មកិលេសានំ អគ្គមគ្គេន ពោធិមូលេយេវ សុប្បហីនត្តា នត្ថិ ភគវតោ គតិបរិយាបន្នតាតិ អច្ចន្តមេវ ភគវា សព្ពភវយោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសសត្តនិកាយេហិ សុបរិមុត្តោ, តំ គតិវិមុត្តំ។ វន្ទេតិ នមាមិ, ថោមេមីតិ វា អត្ថោ។

    Taṃtaṃgatisaṃvattanakānañhi kammakilesānaṃ aggamaggena bodhimūleyeva suppahīnattā natthi bhagavato gatipariyāpannatāti accantameva bhagavā sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsasattanikāyehi suparimutto, taṃ gativimuttaṃ. Vandeti namāmi, thomemīti vā attho.

    អថ វា គតិវិមុត្តន្តិ អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុប្បត្តិយា ភគវន្តំ ថោមេតិ។ ឯត្ថ ហិ ទ្វីហាការេហិ ភគវតោ ថោមនា វេទិតព្ពា – អត្តហិតសម្បត្តិតោ, បរហិតបដិបត្តិតោ ច។ តេសុ អត្តហិតសម្បត្តិ អនាវរណញាណាធិគមតោ, សវាសនានំ សព្ពេសំ កិលេសានំ អច្ចន្តប្បហានតោ, អនុបាទិសេសនិព្ពានប្បត្តិតោ ច វេទិតព្ពា។ បរហិតបដិបត្តិ លាភសក្ការាទិនិរបេក្ខចិត្តស្ស សព្ពទុក្ខនិយ្យានិកធម្មទេសនាតោ, វិរុទ្ធេសុបិ និច្ចំ ហិតជ្ឈាសយតោ, ញាណបរិបាកកាលាគមនតោ ច។ សា បនេត្ថ អាសយតោ បយោគតោ ច ទុវិធា បរហិតបដិបត្តិ, តិវិធា ច អត្តហិតសម្បត្តិ បកាសិតា ហោតិ។ កថំ? ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ ឯតេន អាសយតោ បរហិតបដិបត្តិ, សម្មា គទនត្ថេន សុគត-សទ្ទេន បយោគតោ បរហិតបដិបត្តិ, ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមំ គតិវិមុត្ត’’ន្តិ ឯតេហិ ចតុសច្ចបដិវេធត្ថេន ច សុគត-សទ្ទេន តិវិធាបិ អត្តហិតសម្បត្តិ, អវសិដ្ឋេន, ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ ឯតេន ច សព្ពាបិ អត្តហិតសម្បត្តិបរហិតបដិបត្តិ បកាសិតា ហោតីតិ។

    Atha vā gativimuttanti anupādisesanibbānadhātuppattiyā bhagavantaṃ thometi. Ettha hi dvīhākārehi bhagavato thomanā veditabbā – attahitasampattito, parahitapaṭipattito ca. Tesu attahitasampatti anāvaraṇañāṇādhigamato, savāsanānaṃ sabbesaṃ kilesānaṃ accantappahānato, anupādisesanibbānappattito ca veditabbā. Parahitapaṭipatti lābhasakkārādinirapekkhacittassa sabbadukkhaniyyānikadhammadesanāto, viruddhesupi niccaṃ hitajjhāsayato, ñāṇaparipākakālāgamanato ca. Sā panettha āsayato payogato ca duvidhā parahitapaṭipatti, tividhā ca attahitasampatti pakāsitā hoti. Kathaṃ? ‘‘Karuṇāsītalahadaya’’nti etena āsayato parahitapaṭipatti, sammā gadanatthena sugata-saddena payogato parahitapaṭipatti, ‘‘paññāpajjotavihatamohatamaṃ gativimutta’’nti etehi catusaccapaṭivedhatthena ca sugata-saddena tividhāpi attahitasampatti, avasiṭṭhena, ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena ca sabbāpi attahitasampattiparahitapaṭipatti pakāsitā hotīti.

    អថ វា តីហាការេហិ ភគវតោ ថោមនា វេទិតព្ពា – ហេតុតោ, ផលតោ, ឧបការតោ ច។ តត្ថ ហេតុ មហាករុណា, សា បឋមបទេន និទស្សិតា។ ផលំ ចតុព្ពិធំ – ញាណសម្បទា, បហានសម្បទា, អានុភាវសម្បទា, រូបកាយសម្បទា ចាតិ។ តាសុ ញាណប្បហានសម្បទា ទុតិយបទេន សច្ចប្បដិវេធត្ថេន ច សុគត-សទ្ទេន បកាសិតា ហោន្តិ។ អានុភាវសម្បទា តតិយបទេន, រូបកាយសម្បទា យថាវុត្តកាយគមនសោភនត្ថេន សុគត-សទ្ទេន, លក្ខណានុព្យញ្ជនបារិបូរិយា (ទី. និ. ២.៣៣; ៣.១៩៨-២០០; ម. និ. ២.៣៨៥-៣៨៦) វិនា តទភាវតោ។ ឧបការោ អន្តរំ អពាហិរំ ករិត្វា តិវិធយានមុខេន វិមុត្តិធម្មទេសនា, សោ សម្មា គទនត្ថេន សុគត-សទ្ទេន បកាសិតោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ។

    Atha vā tīhākārehi bhagavato thomanā veditabbā – hetuto, phalato, upakārato ca. Tattha hetu mahākaruṇā, sā paṭhamapadena nidassitā. Phalaṃ catubbidhaṃ – ñāṇasampadā, pahānasampadā, ānubhāvasampadā, rūpakāyasampadā cāti. Tāsu ñāṇappahānasampadā dutiyapadena saccappaṭivedhatthena ca sugata-saddena pakāsitā honti. Ānubhāvasampadā tatiyapadena, rūpakāyasampadā yathāvuttakāyagamanasobhanatthena sugata-saddena, lakkhaṇānubyañjanapāripūriyā (dī. ni. 2.33; 3.198-200; ma. ni. 2.385-386) vinā tadabhāvato. Upakāro antaraṃ abāhiraṃ karitvā tividhayānamukhena vimuttidhammadesanā, so sammā gadanatthena sugata-saddena pakāsito hotīti veditabbaṃ.

    តត្ថ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ ឯតេន សម្មាសម្ពោធិយា មូលំ ទស្សេតិ។ មហាករុណាសញ្ចោទិតមានសោ ហិ ភគវា សំសារបង្កតោ សត្តានំ សមុទ្ធរណត្ថំ កតាភិនីហារោ អនុបុព្ពេន បារមិយោ បូរេត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អធិគតោតិ ករុណា សម្មាសម្ពោធិយា មូលំ។ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ ឯតេន សម្មាសម្ពោធិំ ទស្សេតិ។ អនាវរណញាណបទដ្ឋានញ្ហិ មគ្គញាណំ, មគ្គញាណបទដ្ឋានញ្ច អនាវរណញាណំ ‘‘សម្មាសម្ពោធី’’តិ វុច្ចតីតិ។ សម្មា គទនត្ថេន សុគត-សទ្ទេន សម្មាសម្ពោធិយា បដិបត្តិំ ទស្សេតិ, លីនុទ្ធច្ចបតិដ្ឋានាយូហនកាមសុខល្លិកត្តកិលមថានុយោគ- សស្សតុច្ឆេទាភិនិវេសាទិអន្តទ្វយរហិតាយ ករុណាបញ្ញាបរិគ្គហិតាយ មជ្ឈិមាយ បដិបត្តិយា បកាសនតោ សុគត-សទ្ទស្ស។ ឥតរេហិ សម្មាសម្ពោធិយា បធានាប្បធានភេទំ បយោជនំ ទស្សេតិ។ សំសារមហោឃតោ សត្តសន្តារណញ្ចេត្ថ បធានំ បយោជនំ, តទញ្ញមប្បធានំ។ តេសុ បធានេន បរហិតប្បដិបត្តិំ ទស្សេតិ, ឥតរេន អត្តហិតសម្បត្តិំ, តទុភយេន អត្តហិតាយ បដិបន្នាទីសុ (បុ. ប. ២៤, ១៧៣) ចតូសុ បុគ្គលេសុ ភគវតោ ចតុត្ថបុគ្គលភាវំ ទស្សេតិ។ តេន ច អនុត្តរទក្ខិណេយ្យភាវំ ឧត្តមវន្ទនីយភាវំ, អត្តនោ ច វន្ទនកិរិយាយ ខេត្តង្គតភាវំ ទស្សេតិ។

    Tattha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti etena sammāsambodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahākaruṇāsañcoditamānaso hi bhagavā saṃsārapaṅkato sattānaṃ samuddharaṇatthaṃ katābhinīhāro anupubbena pāramiyo pūretvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigatoti karuṇā sammāsambodhiyā mūlaṃ. ‘‘Paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena sammāsambodhiṃ dasseti. Anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘sammāsambodhī’’ti vuccatīti. Sammā gadanatthena sugata-saddena sammāsambodhiyā paṭipattiṃ dasseti, līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyoga- sassatucchedābhinivesādiantadvayarahitāya karuṇāpaññāpariggahitāya majjhimāya paṭipattiyā pakāsanato sugata-saddassa. Itarehi sammāsambodhiyā padhānāppadhānabhedaṃ payojanaṃ dasseti. Saṃsāramahoghato sattasantāraṇañcettha padhānaṃ payojanaṃ, tadaññamappadhānaṃ. Tesu padhānena parahitappaṭipattiṃ dasseti, itarena attahitasampattiṃ, tadubhayena attahitāya paṭipannādīsu (pu. pa. 24, 173) catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti. Tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ uttamavandanīyabhāvaṃ, attano ca vandanakiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.

    ឯត្ថ ច ករុណាគ្គហណេន លោកិយេសុ មហគ្គតភាវប្បត្តាសាធារណគុណទីបនតោ ភគវតោ សព្ពលោកិយគុណសម្បត្តិ ទស្សិតា ហោតិ, បញ្ញាគ្គហណេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានមគ្គញាណទីបនតោ សព្ពលោកុត្តរគុណសម្បត្តិ។ តទុភយគ្គហណសិទ្ធោ ហិ អត្ថោ ‘‘សនរាមរលោកគរុ’’ន្តិអាទិនា វិបញ្ចីយតីតិ។ ករុណាគ្គហណេន ច ឧបគមនំ និរុបក្កិលេសំ ទស្សេតិ, បញ្ញាគ្គហណេន អបគមនំ។ តថា ករុណាគ្គហណេន លោកសមញ្ញានុរូបំ ភគវតោ បវត្តិំ ទស្សេតិ, លោកវោហារវិសយត្តា ករុណាយ, បញ្ញាគ្គហណេន សមញ្ញាយានវិធាវនំ។ សភាវានវពោធេន ហិ ធម្មានំ សមញ្ញំ អតិធាវិត្វា សត្តាទិបរាមសនំ ហោតីតិ។ តថា ករុណាគ្គហណេន មហាករុណាសមាបត្តិវិហារំ ទស្សេតិ, បញ្ញាគ្គហណេន តីសុ កាលេសុ អប្បដិហតញាណំ, ចតុសច្ចញាណំ, ចតុប្បដិសម្ភិទាញាណំ, ចតុវេស្សារជ្ជញាណំ។ ករុណាគ្គហណេន មហាករុណាសមាបត្តិញាណស្ស គហិតត្តា សេសាសាធារណញាណានិ, ឆ អភិញ្ញា, អដ្ឋសុ បរិសាសុ (ម. និ. ១.១៥១) អកម្បនញាណានិ, ទស ពលានិ, ចុទ្ទស ពុទ្ធញាណានិ, សោឡស ញាណចរិយា, អដ្ឋារស ពុទ្ធធម្មា, (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.៣០៥; វិភ. មូល. ដី. គន្ថារម្ភវណ្ណនាយ) ចតុចត្តារីស ញាណវត្ថូនិ, (សំ. និ. ២.៣៤) សត្តសត្តតិ ញាណវត្ថូនីតិ (សំ. និ. ២.៣៤) ឯវមាទីនំ អនេកេសំ បញ្ញាប្បភេទានំ វសេន ញាណចារំ ទស្សេតិ។

    Ettha ca karuṇāggahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato bhagavato sabbalokiyaguṇasampatti dassitā hoti, paññāggahaṇena sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Tadubhayaggahaṇasiddho hi attho ‘‘sanarāmaralokagaru’’ntiādinā vipañcīyatīti. Karuṇāggahaṇena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ dasseti, paññāggahaṇena apagamanaṃ. Tathā karuṇāggahaṇena lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti, lokavohāravisayattā karuṇāya, paññāggahaṇena samaññāyānavidhāvanaṃ. Sabhāvānavabodhena hi dhammānaṃ samaññaṃ atidhāvitvā sattādiparāmasanaṃ hotīti. Tathā karuṇāggahaṇena mahākaruṇāsamāpattivihāraṃ dasseti, paññāggahaṇena tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ, catusaccañāṇaṃ, catuppaṭisambhidāñāṇaṃ, catuvessārajjañāṇaṃ. Karuṇāggahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā sesāsādhāraṇañāṇāni, cha abhiññā, aṭṭhasu parisāsu (ma. ni. 1.151) akampanañāṇāni, dasa balāni, cuddasa buddhañāṇāni, soḷasa ñāṇacariyā, aṭṭhārasa buddhadhammā, (dī. ni. aṭṭha. 3.305; vibha. mūla. ṭī. ganthārambhavaṇṇanāya) catucattārīsa ñāṇavatthūni, (saṃ. ni. 2.34) sattasattati ñāṇavatthūnīti (saṃ. ni. 2.34) evamādīnaṃ anekesaṃ paññāppabhedānaṃ vasena ñāṇacāraṃ dasseti.

    តថា ករុណាគ្គហណេន ចរណសម្បត្តិំ, បញ្ញាគ្គហណេន វិជ្ជាសម្បត្តិំ។ ករុណាគ្គហណេន សត្តាធិបតិតា, បញ្ញាគ្គហណេន ធម្មាធិបតិតា។ ករុណាគ្គហណេន លោកនាថភាវោ, បញ្ញាគ្គហណេន អត្តនាថភាវោ។ តថា ករុណាគ្គហណេន បុព្ពការិភាវោ, បញ្ញាគ្គហណេន កតញ្ញុតា ។ តថា ករុណាគ្គហណេន អបរន្តបតា, បញ្ញាគ្គហណេន អនត្តន្តបតា។ ករុណាគ្គហណេន វា ពុទ្ធករធម្មសិទ្ធិ, បញ្ញាគ្គហណេន ពុទ្ធភាវសិទ្ធិ។ តថា ករុណាគ្គហណេន បរេសំ តារណំ, បញ្ញាគ្គហណេន សយំ តារណំ។ តថា ករុណាគ្គហណេន សព្ពសត្តេសុ អនុគ្គហចិត្តតា, បញ្ញាគ្គហណេន សព្ពធម្មេសុ វិរត្តចិត្តតា ទស្សិតា ហោតិ។ សព្ពេសញ្ច ពុទ្ធគុណានំ ករុណា អាទិ, តន្និទានភាវតោ។ បញ្ញា បរិយោសានំ, តតោ ឧត្តរិករណីយាភាវតោ។ ឥតិ អាទិបរិយោសានទស្សនេន សព្ពេ ពុទ្ធគុណា ទស្សិតា ហោន្តិ។ តថា ករុណាគ្គហណេន សីលក្ខន្ធបុព្ពង្គមោ សមាធិក្ខន្ធោ ទស្សិតោ ហោតិ។ ករុណានិទានញ្ហិ សីលំ, តតោ បាណាតិបាតាទិវិរតិប្បវត្តិតោ, សា ច ឈានត្តយសម្បយោគិនីតិ។ បញ្ញាវចនេន បញ្ញាក្ខន្ធោ។ សីលញ្ច សព្ពពុទ្ធគុណានមាទិ, សមាធិ មជ្ឈេ, បញ្ញា បរិយោសានន្តិ។ ឯវម្បិ អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណា សព្ពេ ពុទ្ធគុណា ទស្សិតា ហោន្តិ, នយតោ ទស្សិតត្តា។ ឯសោ ឯវ ហិ និរវសេសតោ ពុទ្ធគុណានំ ទស្សនុបាយោ, យទិទំ នយគ្គាហណំ។ អញ្ញថា កោ នាម សមត្ថោ ភគវតោ គុណេ អនុបទំ និរវសេសតោ ទស្សេតុំ។ តេនេវាហ –

    Tathā karuṇāggahaṇena caraṇasampattiṃ, paññāggahaṇena vijjāsampattiṃ. Karuṇāggahaṇena sattādhipatitā, paññāggahaṇena dhammādhipatitā. Karuṇāggahaṇena lokanāthabhāvo, paññāggahaṇena attanāthabhāvo. Tathā karuṇāggahaṇena pubbakāribhāvo, paññāggahaṇena kataññutā . Tathā karuṇāggahaṇena aparantapatā, paññāggahaṇena anattantapatā. Karuṇāggahaṇena vā buddhakaradhammasiddhi, paññāggahaṇena buddhabhāvasiddhi. Tathā karuṇāggahaṇena paresaṃ tāraṇaṃ, paññāggahaṇena sayaṃ tāraṇaṃ. Tathā karuṇāggahaṇena sabbasattesu anuggahacittatā, paññāggahaṇena sabbadhammesu virattacittatā dassitā hoti. Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi, tannidānabhāvato. Paññā pariyosānaṃ, tato uttarikaraṇīyābhāvato. Iti ādipariyosānadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti. Tathā karuṇāggahaṇena sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ, tato pāṇātipātādiviratippavattito, sā ca jhānattayasampayoginīti. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānamādi, samādhi majjhe, paññā pariyosānanti. Evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti, nayato dassitattā. Eso eva hi niravasesato buddhaguṇānaṃ dassanupāyo, yadidaṃ nayaggāhaṇaṃ. Aññathā ko nāma samattho bhagavato guṇe anupadaṃ niravasesato dassetuṃ. Tenevāha –

    ‘‘ពុទ្ធោបិ ពុទ្ធស្ស ភណេយ្យ វណ្ណំ,

    ‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,

    កប្បម្បិ ចេ អញ្ញមភាសមានោ;

    Kappampi ce aññamabhāsamāno;

    ខីយេថ កប្បោ ចិរទីឃមន្តរេ,

    Khīyetha kappo ciradīghamantare,

    វណ្ណោ ន ខីយេថ តថាគតស្សា’’តិ។ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣០៤; ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.១៤១; ម. និ. អដ្ឋ. ៣.៤២៥, ឧទា. អដ្ឋ. ៥៣; ពុ. វំ. អដ្ឋ. ៤.៤; ចរិយា. អដ្ឋ. និទានកថាយំ, បកិណ្ណកកថាយំ; អប. អដ្ឋ. ២.៦.២០);

    Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; dī. ni. aṭṭha. 3.141; ma. ni. aṭṭha. 3.425, udā. aṭṭha. 53; bu. vaṃ. aṭṭha. 4.4; cariyā. aṭṭha. nidānakathāyaṃ, pakiṇṇakakathāyaṃ; apa. aṭṭha. 2.6.20);

    តេនេវ ច អាយស្មតា សារិបុត្តត្ថេរេនាបិ ពុទ្ធគុណបរិច្ឆេទនំ បតិ អនុយុត្តេន ‘‘នោ ហេតំ ភន្តេ’’តិ (ទី. និ. ២.១៤៥) បដិក្ខិបិត្វា, ‘‘អបិ ច មេ ភន្តេ ធម្មន្វយោ វិទិតោ’’តិ (ទី. និ. ២.១៤៦) វុត្តំ។

    Teneva ca āyasmatā sāriputtattherenāpi buddhaguṇaparicchedanaṃ pati anuyuttena ‘‘no hetaṃ bhante’’ti (dī. ni. 2.145) paṭikkhipitvā, ‘‘api ca me bhante dhammanvayo vidito’’ti (dī. ni. 2.146) vuttaṃ.

    ឯវំ សង្ខេបេន សកលសព្ពញ្ញុគុណេហិ ភគវន្តំ អភិត្ថវិត្វា ឥទានិ សទ្ធម្មំ ថោមេតុំ ‘‘ពុទ្ធោបី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ពុទ្ធោតិ កត្តុនិទ្ទេសោ។ ពុទ្ធភាវន្តិ កម្មនិទ្ទេសោ។ ភាវេត្វា, សច្ឆិកត្វាតិ ច បុព្ពកាលកិរិយានិទ្ទេសោ។ យន្តិ អនិយមតោ កម្មនិទ្ទេសោ។ ឧបគតោតិ អបរកាលកិរិយានិទ្ទេសោ។ វន្ទេតិ កិរិយានិទ្ទេសោ, តន្តិ និយមនំ។ ធម្មន្តិ វន្ទនកិរិយាយ កម្មនិទ្ទេសោ។ គតមលំ, អនុត្តរន្តិ ច តព្ពិសេសនំ។

    Evaṃ saṅkhepena sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ abhitthavitvā idāni saddhammaṃ thometuṃ ‘‘buddhopī’’tiādimāha. Tattha buddhoti kattuniddeso. Buddhabhāvanti kammaniddeso. Bhāvetvā, sacchikatvāti ca pubbakālakiriyāniddeso. Yanti aniyamato kammaniddeso. Upagatoti aparakālakiriyāniddeso. Vandeti kiriyāniddeso, tanti niyamanaṃ. Dhammanti vandanakiriyāya kammaniddeso. Gatamalaṃ, anuttaranti ca tabbisesanaṃ.

    តត្ថ ពុទ្ធ-សទ្ទស្ស តាវ ‘‘ពុជ្ឈិតា សច្ចានីតិ ពុទ្ធោ, ពោធេតា បជាយាតិ ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. ៩៥-៩៧; បដិ. ម. ១.១៦២) និទ្ទេសនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អថ វា សវាសនាយ អញ្ញាណនិទ្ទាយ អច្ចន្តវិគមតោ, ពុទ្ធិយា វា វិកសិតភាវតោ ពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ, ជាគរណវិកសនត្ថវសេន។ អថ វា កស្សចិបិ ញេយ្យធម្មស្ស អនវពុទ្ធស្ស អភាវេន ញេយ្យវិសេសស្ស កម្មភាវេន អគ្គហណតោ កម្មវចនិច្ឆាយ អភាវេន អវគមនត្ថវសេនេវ កត្តុនិទ្ទេសោ លព្ភតីតិ ពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ, យថា ‘‘ទិក្ខិតោ ន ទទាតី’’តិ, អត្ថតោ បន បារមិតាបរិភាវិតោ សយម្ភូញាណេន សហ វាសនាយ វិហតវិទ្ធស្តនិរវសេសកិលេសោ មហាករុណាសព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទិអបរិមេយ្យ គុណគណាធារោ ខន្ធសន្តានោ ពុទ្ធោ។ យថាហ –

    Tattha buddha-saddassa tāva ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā (mahāni. 192; cūḷani. 95-97; paṭi. ma. 1.162) niddesanayena attho veditabbo. Atha vā savāsanāya aññāṇaniddāya accantavigamato, buddhiyā vā vikasitabhāvato buddhavāti buddho, jāgaraṇavikasanatthavasena. Atha vā kassacipi ñeyyadhammassa anavabuddhassa abhāvena ñeyyavisesassa kammabhāvena aggahaṇato kammavacanicchāya abhāvena avagamanatthavaseneva kattuniddeso labbhatīti buddhavāti buddho, yathā ‘‘dikkhito na dadātī’’ti, atthato pana pāramitāparibhāvito sayambhūñāṇena saha vāsanāya vihataviddhastaniravasesakileso mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiaparimeyya guṇagaṇādhāro khandhasantāno buddho. Yathāha –

    ‘‘ពុទ្ធោតិ យោ សោ ភគវា សយម្ភូ អនាចរិយកោ បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ សាមំ សច្ចានិ អភិសម្ពុជ្ឈិ, តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ, ពលេសុ ច វសីភាវ’’ន្តិ (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. ៩៥-៩៧; បដិ. ម. ១.១៦២)។

    ‘‘Buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ patto, balesu ca vasībhāva’’nti (mahāni. 192; cūḷani. 95-97; paṭi. ma. 1.162).

    អបិ-សទ្ទោ សម្ភាវនេ, តេន ‘‘ឯវំ គុណវិសេសយុត្តោ សោបិ នាម ភគវា’’តិ វក្ខមានគុណេ ធម្មេ សម្ភាវនំ ទីបេតិ។ ពុទ្ធភាវន្តិ សម្មាសម្ពោធិំ។ ភាវេត្វាតិ ឧប្បាទេត្វា, វឌ្ឍេត្វា ច។ សច្ឆិកត្វាតិ បច្ចក្ខំ កត្វា។ ឧបគតោតិ បត្តោ, អធិគតោតិ អត្ថោ, ឯតស្ស ‘‘ពុទ្ធភាវ’’ន្តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ។ គតមលន្តិ វិគតមលំ, និទ្ទោសន្តិ អត្ថោ។ វន្ទេតិ បណមាមិ, ថោមេមិ វា។ អនុត្តរន្តិ ឧត្តររហិតំ, លោកុត្តរន្តិ អត្ថោ។ ធម្មន្តិ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ អបាយតោ ច, សំសារតោ ច អបតមានេ កត្វា ធារយតីតិ ធម្មោ។

    Api-saddo sambhāvane, tena ‘‘evaṃ guṇavisesayutto sopi nāma bhagavā’’ti vakkhamānaguṇe dhamme sambhāvanaṃ dīpeti. Buddhabhāvanti sammāsambodhiṃ. Bhāvetvāti uppādetvā, vaḍḍhetvā ca. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā. Upagatoti patto, adhigatoti attho, etassa ‘‘buddhabhāva’’nti etena sambandho. Gatamalanti vigatamalaṃ, niddosanti attho. Vandeti paṇamāmi, thomemi vā. Anuttaranti uttararahitaṃ, lokuttaranti attho. Dhammanti yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyato ca, saṃsārato ca apatamāne katvā dhārayatīti dhammo.

    អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – ឯវំ វិវិធគុណសមន្នាគតោ ពុទ្ធោបិ ភគវា យំ អរិយសង្ខាតំ ធម្មំ ភាវេត្វា, ផលនិព្ពានសង្ខាតំ បន សច្ឆិកត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អធិគតោ, តមេតំ ពុទ្ធានម្បិ ពុទ្ធភាវហេតុភូតំ សព្ពទោសមលរហិតំ អត្តនោ ឧត្តរិតរាភាវេន អនុត្តរំ បដិវេធសទ្ធម្មំ នមាមីតិ។ បរិយត្តិសទ្ធម្មស្សាបិ តប្បកាសនត្តា ឥធ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ អថ វា ‘‘អភិធម្មនយសមុទ្ទំ ភាវេត្វា អធិគច្ឆិ, តីណិ បិដកានិ សម្មសី’’តិ ច អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា បរិយត្តិធម្មស្សាបិ សច្ឆិកិរិយាសម្មសនបរិយាយោ លព្ភតីតិ សោបិ ឥធ វុត្តោ យេវាតិ ទដ្ឋព្ពោ។ តថា ‘‘យំ ធម្មំ ភាវេត្វា, សច្ឆិកត្វា’’តិ ច វុត្តត្តា ពុទ្ធករធម្មភូតាហិ បារមិតាហិ សហ បុព្ពភាគេ អធិសីលសិក្ខាទយោបិ ឥធ ធម្ម-សទ្ទេន សង្គហិតាតិ វេទិតព្ពា។ តាបិ ហិ វិគតបដិបក្ខតាយ វិគតមលា, អនញ្ញសាធារណតាយ អនុត្តរា ចាតិ។ តថា ហិ សត្តានំ សកលវដ្ដទុក្ខនិស្សរណាយ កតមហាភិនីហារោ មហាករុណាធិវាសបេសលជ្ឈាសយោ បញ្ញាវិសេសបរិយោទាតនិម្មលានំ ទានទមសញ្ញមាទីនំ ឧត្តមធម្មានំ សតសហស្សាធិកានិ កប្បានំ ចត្តារិ អសង្ខេយ្យានិ សក្កច្ចំ និរន្តរំ និរវសេសំ ភាវនាបច្ចក្ខករណេហិ កម្មាទីសុ អធិគតវសីភាវោ, អច្ឆរិយាចិន្តេយ្យមហានុភាវោ, អធិសីលអធិចិត្តានំ បរមុក្កំសបារមិប្បត្តោ ភគវា បច្ចយាការេ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សមុខេន មហាវជិរញាណំ បេសេត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ។

    Ayañhettha saṅkhepattho – evaṃ vividhaguṇasamannāgato buddhopi bhagavā yaṃ ariyasaṅkhātaṃ dhammaṃ bhāvetvā, phalanibbānasaṅkhātaṃ pana sacchikatvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigato, tametaṃ buddhānampi buddhabhāvahetubhūtaṃ sabbadosamalarahitaṃ attano uttaritarābhāvena anuttaraṃ paṭivedhasaddhammaṃ namāmīti. Pariyattisaddhammassāpi tappakāsanattā idha saṅgaho daṭṭhabbo. Atha vā ‘‘abhidhammanayasamuddaṃ bhāvetvā adhigacchi, tīṇi piṭakāni sammasī’’ti ca aṭṭhakathāyaṃ vuttattā pariyattidhammassāpi sacchikiriyāsammasanapariyāyo labbhatīti sopi idha vutto yevāti daṭṭhabbo. Tathā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā, sacchikatvā’’ti ca vuttattā buddhakaradhammabhūtāhi pāramitāhi saha pubbabhāge adhisīlasikkhādayopi idha dhamma-saddena saṅgahitāti veditabbā. Tāpi hi vigatapaṭipakkhatāya vigatamalā, anaññasādhāraṇatāya anuttarā cāti. Tathā hi sattānaṃ sakalavaṭṭadukkhanissaraṇāya katamahābhinīhāro mahākaruṇādhivāsapesalajjhāsayo paññāvisesapariyodātanimmalānaṃ dānadamasaññamādīnaṃ uttamadhammānaṃ satasahassādhikāni kappānaṃ cattāri asaṅkheyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesaṃ bhāvanāpaccakkhakaraṇehi kammādīsu adhigatavasībhāvo, acchariyācinteyyamahānubhāvo, adhisīlaadhicittānaṃ paramukkaṃsapāramippatto bhagavā paccayākāre catuvīsatikoṭisatasahassamukhena mahāvajirañāṇaṃ pesetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti.

    ឯត្ថ ច ‘‘ភាវេត្វា’’តិ ឯតេន វិជ្ជាសម្បទាយ ធម្មំ ថោមេតិ, ‘សច្ឆិកត្វា’តិ ឯតេន វិមុត្តិសម្បទាយ។ តថា បឋមេន ឈានសម្បទាយ, ទុតិយេន វិមោក្ខសម្បទាយ។ បឋមេន វា សមាធិសម្បទាយ, ទុតិយេន សមាបត្តិសម្បទាយ។ អថ វា បឋមេន ខយញាណភាវេន, ទុតិយេន អនុប្បាទញាណភាវេន។ បុរិមេន វា វិជ្ជូបមតាយ, ទុតិយេន វជិរូបមតាយ។ បុរិមេន វា វិរាគសម្បត្តិយា, ទុតិយេន និរោធសម្បត្តិយា។ តថា បឋមេន និយ្យានភាវេន, ទុតិយេន និស្សរណភាវេន។ បឋមេន វា ហេតុភាវេន, ទុតិយេន អសង្ខតភាវេន។ បឋមេន វា ទស្សនភាវេន, ទុតិយេន វិវេកភាវេន។ បឋមេន វា អធិបតិភាវេន, ទុតិយេន អមតភាវេន ធម្មំ ថោមេតិ។ អថ វា ‘‘យំ ធម្មំ ភាវេត្វា ពុទ្ធភាវំ ឧបគតោ’’តិ ឯតេន ស្វាក្ខាតតាយ ធម្មំ ថោមេតិ, ‘‘សច្ឆិកត្វា’’តិ ឯតេន សន្ទិដ្ឋិកតាយ។ តថា បុរិមេន អកាលិកតាយ, បច្ឆិមេន ឯហិបស្សិកតាយ។ បុរិមេន វា ឱបនេយ្យិកតាយ, បច្ឆិមេន បច្ចត្តំ វេទិតព្ពតាយ ធម្មំ ថោមេតិ។

    Ettha ca ‘‘bhāvetvā’’ti etena vijjāsampadāya dhammaṃ thometi, ‘sacchikatvā’ti etena vimuttisampadāya. Tathā paṭhamena jhānasampadāya, dutiyena vimokkhasampadāya. Paṭhamena vā samādhisampadāya, dutiyena samāpattisampadāya. Atha vā paṭhamena khayañāṇabhāvena, dutiyena anuppādañāṇabhāvena. Purimena vā vijjūpamatāya, dutiyena vajirūpamatāya. Purimena vā virāgasampattiyā, dutiyena nirodhasampattiyā. Tathā paṭhamena niyyānabhāvena, dutiyena nissaraṇabhāvena. Paṭhamena vā hetubhāvena, dutiyena asaṅkhatabhāvena. Paṭhamena vā dassanabhāvena, dutiyena vivekabhāvena. Paṭhamena vā adhipatibhāvena, dutiyena amatabhāvena dhammaṃ thometi. Atha vā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā buddhabhāvaṃ upagato’’ti etena svākkhātatāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena sandiṭṭhikatāya. Tathā purimena akālikatāya, pacchimena ehipassikatāya. Purimena vā opaneyyikatāya, pacchimena paccattaṃ veditabbatāya dhammaṃ thometi.

    ‘‘គតមល’’ន្តិ ឥមិនា សំកិលេសាភាវទីបនេន ធម្មស្ស បរិសុទ្ធតំ ទស្សេតិ, ‘‘អនុត្តរ’’ន្តិ ឯតេន អញ្ញស្ស វិសិដ្ឋស្ស អភាវទីបនេន វិបុលបរិបុណ្ណតំ។ បឋមេន វា បហានសម្បទំ ធម្មស្ស ទស្សេតិ, ទុតិយេន បភាវសម្បទំ។ ភាវេតព្ពតាយ វា ធម្មស្ស គតមលភាវោ យោជេតព្ពោ ។ ភាវនាគុណេន ហិ សោ ទោសានំ សមុគ្ឃាតកោ ហោតីតិ។ សច្ឆិកាតព្ពភាវេន អនុត្តរភាវោ យោជេតព្ពោ។ សច្ឆិកិរិយានិព្ពត្តិតោ ហិ តទុត្តរិករណីយាភាវតោ អនញ្ញសាធារណតាយ អនុត្តរោតិ។ តថា ‘‘ភាវេត្វា’’តិ ឯតេន សហ បុព្ពភាគសីលាទីហិ សេក្ខា សីលសមាធិបញ្ញាក្ខន្ធា ទស្សិតា ហោន្តិ, ‘‘សច្ឆិកត្វា’’តិ ឯតេន សហ អសង្ខតាយ ធាតុយា អសេក្ខា សីលសមាធិបញ្ញាក្ខន្ធា ទស្សិតា ហោន្តីតិ។

    ‘‘Gatamala’’nti iminā saṃkilesābhāvadīpanena dhammassa parisuddhataṃ dasseti, ‘‘anuttara’’nti etena aññassa visiṭṭhassa abhāvadīpanena vipulaparipuṇṇataṃ. Paṭhamena vā pahānasampadaṃ dhammassa dasseti, dutiyena pabhāvasampadaṃ. Bhāvetabbatāya vā dhammassa gatamalabhāvo yojetabbo . Bhāvanāguṇena hi so dosānaṃ samugghātako hotīti. Sacchikātabbabhāvena anuttarabhāvo yojetabbo. Sacchikiriyānibbattito hi taduttarikaraṇīyābhāvato anaññasādhāraṇatāya anuttaroti. Tathā ‘‘bhāvetvā’’ti etena saha pubbabhāgasīlādīhi sekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā honti, ‘‘sacchikatvā’’ti etena saha asaṅkhatāya dhātuyā asekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā hontīti.

    ឯវំ សង្ខេបេនេវ សព្ពធម្មគុណេហិ សទ្ធម្មំ អភិត្ថវិត្វា, ឥទានិ អរិយសង្ឃំ ថោមេតុំ ‘‘សុគតស្សា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សុគតស្សាតិ សម្ពន្ធនិទ្ទេសោ, តស្ស ‘‘បុត្តាន’’ន្តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ។ ឱរសានន្តិ បុត្តវិសេសនំ។ មារសេនមថនានន្តិ ឱរសបុត្តភាវេ ការណនិទ្ទេសោ, តេន កិលេសប្បហានមេវ ភគវតោ ឱរសបុត្តភាវការណំ អនុជានាតីតិ ទស្សេតិ។ អដ្ឋន្នន្តិ គណនបរិច្ឆេទនិទ្ទេសោ, តេន ច សតិបិ តេសំ សត្តវិសេសភាវេន អនេកសតសហស្សសង្ខ្យភាវេ ឥមំ គណនបរិច្ឆេទំ នាតិវត្តន្តីតិ ទស្សេតិ, មគ្គដ្ឋផលដ្ឋភាវានតិវត្តនតោ។ សមូហន្តិ សមុទាយនិទ្ទេសោ។ អរិយសង្ឃន្តិ គុណវិសិដ្ឋសង្ឃាតភាវនិទ្ទេសោ, តេន អសតិបិ អរិយបុគ្គលានំ កាយសាមគ្គិយំ អរិយសង្ឃភាវំ ទស្សេតិ, ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតភាវតោ។ តត្ថ ឧរសិ ភវា ជាតា, សំវទ្ធា ច ឱរសា។ យថា ហិ សត្តានំ ឱរសបុត្តា អត្តជាតតាយ បិតុសន្តកស្ស ទាយជ្ជស្ស វិសេសេន ភាគិនោ ហោន្តិ, ឯវមេតេបិ អរិយបុគ្គលា សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សវនន្តេ អរិយាយ ជាតិយា ជាតតាយ ភគវតោ សន្តកស្ស វិមុត្តិសុខស្ស, អរិយធម្មរតនស្ស ច ឯកន្តភាគិនោតិ ឱរសា វិយ ឱរសា។ អថ វា ភគវតោ ធម្មទេសនានុភាវេន អរិយភូមិំ ឱក្កមមានា, ឱក្កន្តា ច អរិយសាវកា ភគវតោ ឧរោវាយាមជនិតាភិជាតតាយ និប្បរិយាយេន ‘‘ឱរសបុត្តា’’តិ វត្តព្ពតំ អរហន្តិ។ សាវកេហិ បវត្តិយមានាបិ ហិ ធម្មទេសនា ភគវតោ ‘‘ធម្មទេសនា’’ ឥច្ចេវ វុច្ចតិ, តំមូលកត្តា, លក្ខណាទិវិសេសាភាវតោ ច។

    Evaṃ saṅkhepeneva sabbadhammaguṇehi saddhammaṃ abhitthavitvā, idāni ariyasaṅghaṃ thometuṃ ‘‘sugatassā’’tiādimāha. Tattha sugatassāti sambandhaniddeso, tassa ‘‘puttāna’’nti etena sambandho. Orasānanti puttavisesanaṃ. Mārasenamathanānanti orasaputtabhāve kāraṇaniddeso, tena kilesappahānameva bhagavato orasaputtabhāvakāraṇaṃ anujānātīti dasseti. Aṭṭhannanti gaṇanaparicchedaniddeso, tena ca satipi tesaṃ sattavisesabhāvena anekasatasahassasaṅkhyabhāve imaṃ gaṇanaparicchedaṃ nātivattantīti dasseti, maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvānativattanato. Samūhanti samudāyaniddeso. Ariyasaṅghanti guṇavisiṭṭhasaṅghātabhāvaniddeso, tena asatipi ariyapuggalānaṃ kāyasāmaggiyaṃ ariyasaṅghabhāvaṃ dasseti, diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvato. Tattha urasi bhavā jātā, saṃvaddhā ca orasā. Yathā hi sattānaṃ orasaputtā attajātatāya pitusantakassa dāyajjassa visesena bhāgino honti, evametepi ariyapuggalā sammāsambuddhassa savanante ariyāya jātiyā jātatāya bhagavato santakassa vimuttisukhassa, ariyadhammaratanassa ca ekantabhāginoti orasā viya orasā. Atha vā bhagavato dhammadesanānubhāvena ariyabhūmiṃ okkamamānā, okkantā ca ariyasāvakā bhagavato urovāyāmajanitābhijātatāya nippariyāyena ‘‘orasaputtā’’ti vattabbataṃ arahanti. Sāvakehi pavattiyamānāpi hi dhammadesanā bhagavato ‘‘dhammadesanā’’ icceva vuccati, taṃmūlakattā, lakkhaṇādivisesābhāvato ca.

    យទិបិ អរិយសាវកានំ អរិយមគ្គាធិគមសមយេ ភគវតោ វិយ តទន្តរាយករណត្ថំ ទេវបុត្តមារោ , មារវាហិនី វា ន ឯកន្តេន អបសាទេតិ, តេហិ បន អបសាទេតព្ពតាយ ការណេ វិមថិតេ តេបិ វិមថិតា ឯវ នាម ហោន្តីតិ អាហ – ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ។ ឥមស្មិំ បនត្ថេ ‘មារមារសេនមថនាន’ន្តិ វត្តព្ពេ ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ ឯកទេសសរូបេកសេសោ កតោតិ ទដ្ឋព្ពំ។ អថ វា ខន្ធាភិសង្ខារមារានំ វិយ ទេវបុត្តមារស្សាបិ គុណមារណេ សហាយភាវូបគមនតោ កិលេសពលកាយោ ‘‘សេនា’’តិ វុច្ចតិ។ យថាហ – ‘‘កាមា តេ បឋមា សេនា’’តិអាទិ (សុ. និ. ៤៣៨; មហានិ. ២៨, ៦៨; ចូឡនិ. ៤៧)។ សា ច តេហិ ទិយឌ្ឍសហស្សភេទា, អនន្តភេទា វា កិលេសវាហិនី សតិធម្មវិចយវីរិយសមថាទិគុណបហរណេហិ ឱធិសោ វិមថិតា, វិហតា, វិទ្ធស្តា ចាតិ មារសេនមថនា, អរិយសាវកា។ ឯតេន តេសំ ភគវតោ អនុជាតបុត្តតំ ទស្សេតិ។

    Yadipi ariyasāvakānaṃ ariyamaggādhigamasamaye bhagavato viya tadantarāyakaraṇatthaṃ devaputtamāro , māravāhinī vā na ekantena apasādeti, tehi pana apasādetabbatāya kāraṇe vimathite tepi vimathitā eva nāma hontīti āha – ‘‘mārasenamathanāna’’nti. Imasmiṃ panatthe ‘māramārasenamathanāna’nti vattabbe ‘‘mārasenamathanāna’’nti ekadesasarūpekaseso katoti daṭṭhabbaṃ. Atha vā khandhābhisaṅkhāramārānaṃ viya devaputtamārassāpi guṇamāraṇe sahāyabhāvūpagamanato kilesabalakāyo ‘‘senā’’ti vuccati. Yathāha – ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’tiādi (su. ni. 438; mahāni. 28, 68; cūḷani. 47). Sā ca tehi diyaḍḍhasahassabhedā, anantabhedā vā kilesavāhinī satidhammavicayavīriyasamathādiguṇapaharaṇehi odhiso vimathitā, vihatā, viddhastā cāti mārasenamathanā, ariyasāvakā. Etena tesaṃ bhagavato anujātaputtataṃ dasseti.

    អារកត្តា កិលេសេហិ, អនយេ ន ឥរិយនតោ, អយេ ច ឥរិយនតោ អរិយា, និរុត្តិនយេន។ អថ វា សទេវកេន លោកេន ‘‘សរណ’’ន្តិ អរណីយតោ ឧបគន្តព្ពតោ, ឧបគតានញ្ច តទត្ថសិទ្ធិតោ អរិយា, អរិយានំ សង្ឃោតិ អរិយសង្ឃោ, អរិយោ ច សោ, សង្ឃោ ចាតិ វា អរិយសង្ឃោ, តំ អរិយសង្ឃំ។ ភគវតោ អបរភាគេ ពុទ្ធធម្មរតនានម្បិ សមធិគមោ សង្ឃរតនាធីនោតិ អស្ស អរិយសង្ឃស្ស ពហូបការតំ ទស្សេតុំ ឥធេវ ‘‘សិរសា វន្ទេ’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។

    Ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato ariyā, niruttinayena. Atha vā sadevakena lokena ‘‘saraṇa’’nti araṇīyato upagantabbato, upagatānañca tadatthasiddhito ariyā, ariyānaṃ saṅghoti ariyasaṅgho, ariyo ca so, saṅgho cāti vā ariyasaṅgho, taṃ ariyasaṅghaṃ. Bhagavato aparabhāge buddhadhammaratanānampi samadhigamo saṅgharatanādhīnoti assa ariyasaṅghassa bahūpakārataṃ dassetuṃ idheva ‘‘sirasā vande’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    ឯត្ថ ច ‘‘សុគតស្ស ឱរសានំ បុត្តាន’’ន្តិ ឯតេន អរិយសង្ឃស្ស បភវសម្បទំ ទស្សេតិ, ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ ឯតេន បហានសម្បទំ, សកលសំកិលេសប្បហានទីបនតោ។ ‘‘អដ្ឋន្នម្បិ សមូហ’’ន្តិ ឯតេន ញាណសម្បទំ, មគ្គដ្ឋផលដ្ឋភាវទីបនតោ។ ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ ឯតេន បភវសម្បទំ ទស្សេតិ, សព្ពសង្ឃានំ អគ្គភាវទីបនតោ។ អថ វា ‘‘សុគតស្ស ឱរសានំ បុត្តាន’’ន្តិ អរិយសង្ឃស្ស វិសុទ្ធនិស្សយភាវទីបនំ, ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ សម្មាឧជុញាយសាមីចិប្បដិបន្នភាវទីបនំ, ‘‘អដ្ឋន្នម្បិ សមូហ’’ន្តិ អាហុនេយ្យាទិភាវទីបនំ, ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ អនុត្តរបុញ្ញក្ខេត្តភាវទីបនំ។ តថា ‘‘សុគតស្ស ឱរសានំ បុត្តាន’’ន្តិ ឯតេន អរិយសង្ឃស្ស លោកុត្តរសរណគមនសព្ភាវំ ទីបេតិ។ លោកុត្តរសរណគមនេន ហិ តេ ភគវតោ ឱរសបុត្តា ជាតា។ ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ ឯតេន អភិនីហារសម្បទាសិទ្ធំ បុព្ពភាគេ សម្មាបដិបត្តិំ ទស្សេតិ។ កតាភិនីហារា ហិ សម្មា បដិបន្នា មារំ, មារបរិសំ វា អភិវិជិនន្តិ។ ‘‘អដ្ឋន្នម្បិ សមូហ’’ន្តិ ឯតេន វិទ្ធស្តវិបក្ខេ សេក្ខាសេក្ខធម្មេ ទស្សេតិ, បុគ្គលាធិដ្ឋានេន មគ្គផលធម្មានំ បកាសិតត្តា។ ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ អគ្គទក្ខិណេយ្យភាវំ ទស្សេតិ។ សរណគមនញ្ច សាវកានំ សព្ពគុណានមាទិ, សបុព្ពភាគប្បដិបទា សេក្ខា សីលក្ខន្ធាទយោ មជ្ឈេ, អសេក្ខា សីលក្ខន្ធាទយោ បរិយោសានន្តិ អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណា សង្ខេបតោ សព្ពេ អរិយសង្ឃគុណា បកាសិតា ហោន្តិ។

    Ettha ca ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa pabhavasampadaṃ dasseti, ‘‘mārasenamathanāna’’nti etena pahānasampadaṃ, sakalasaṃkilesappahānadīpanato. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena ñāṇasampadaṃ, maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvadīpanato. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti etena pabhavasampadaṃ dasseti, sabbasaṅghānaṃ aggabhāvadīpanato. Atha vā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti ariyasaṅghassa visuddhanissayabhāvadīpanaṃ, ‘‘mārasenamathanāna’’nti sammāujuñāyasāmīcippaṭipannabhāvadīpanaṃ, ‘‘aṭṭhannampi samūha’’nti āhuneyyādibhāvadīpanaṃ, ‘‘ariyasaṅgha’’nti anuttarapuññakkhettabhāvadīpanaṃ. Tathā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa lokuttarasaraṇagamanasabbhāvaṃ dīpeti. Lokuttarasaraṇagamanena hi te bhagavato orasaputtā jātā. ‘‘Mārasenamathanāna’’nti etena abhinīhārasampadāsiddhaṃ pubbabhāge sammāpaṭipattiṃ dasseti. Katābhinīhārā hi sammā paṭipannā māraṃ, māraparisaṃ vā abhivijinanti. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena viddhastavipakkhe sekkhāsekkhadhamme dasseti, puggalādhiṭṭhānena maggaphaladhammānaṃ pakāsitattā. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti aggadakkhiṇeyyabhāvaṃ dasseti. Saraṇagamanañca sāvakānaṃ sabbaguṇānamādi, sapubbabhāgappaṭipadā sekkhā sīlakkhandhādayo majjhe, asekkhā sīlakkhandhādayo pariyosānanti ādimajjhapariyosānakalyāṇā saṅkhepato sabbe ariyasaṅghaguṇā pakāsitā honti.

    ឯវំ គាថាត្តយេន សង្ខេបតោ សកលគុណសង្កិត្តនមុខេន រតនត្តយស្ស បណាមំ កត្វា, ឥទានិ តំ និបច្ចការំ យថាធិប្បេតេ បយោជនេ បរិណាមេន្តោ ‘‘ឥតិ មេ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ រតិជននដ្ឋេន រតនំ, ពុទ្ធធម្មសង្ឃា។ តេសញ្ហិ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនា យថាភូតគុណេ អាវជ្ជន្តស្ស អមតាធិគមហេតុភូតំ អនប្បកំ បីតិបាមោជ្ជំ ឧប្បជ្ជតិ។ យថាហ –

    Evaṃ gāthāttayena saṅkhepato sakalaguṇasaṅkittanamukhena ratanattayassa paṇāmaṃ katvā, idāni taṃ nipaccakāraṃ yathādhippete payojane pariṇāmento ‘‘iti me’’tiādimāha. Tattha ratijananaṭṭhena ratanaṃ, buddhadhammasaṅghā. Tesañhi ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā yathābhūtaguṇe āvajjantassa amatādhigamahetubhūtaṃ anappakaṃ pītipāmojjaṃ uppajjati. Yathāha –

    ‘‘យស្មិំ, មហានាម, សមយេ អរិយសាវកោ តថាគតំ អនុស្សរតិ, នេវស្ស តស្មិំ សមយេ រាគបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន ទោសបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន មោហបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ឧជុគតមេវស្ស តស្មិំ សមយេ ចិត្តំ ហោតិ តថាគតំ អារព្ភ។ ឧជុគតចិត្តោ ខោ បន, មហានាម, អរិយសាវកោ លភតិ អត្ថវេទំ, លភតិ ធម្មវេទំ, លភតិ ធម្មូបសំហិតំ បាមោជ្ជំ, បមុទិតស្ស បីតិ ជាយតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៦.១០; អ. និ. ១១.១១)។

    ‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hoti tathāgataṃ ārabbha. Ujugatacitto kho pana, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyatī’’tiādi (a. ni. 6.10; a. ni. 11.11).

    ចិត្តីកតាទិភាវោ វា រតនដ្ឋោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Cittīkatādibhāvo vā ratanaṭṭho. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ចិត្តីកតំ មហគ្ឃញ្ច, អតុលំ ទុល្លភទស្សនំ;

    ‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;

    អនោមសត្តបរិភោគំ, រតនំ តេន វុច្ចតី’’តិ។ (ខុ. បា. អដ្ឋ. ៦.៣; ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៣; សុ. និ. អដ្ឋ. ១.២២៦; មហានិ. អដ្ឋ. ៥០);

    Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (khu. pā. aṭṭha. 6.3; dī. ni. aṭṭha. 2.33; su. ni. aṭṭha. 1.226; mahāni. aṭṭha. 50);

    ចិត្តីកតភាវាទយោ ច អនញ្ញសាធារណា ពុទ្ធាទីសុ ឯវ លព្ភន្តីតិ។ វន្ទនាវ វន្ទនាមយំ, យថា ‘‘ទានមយំ, សីលមយ’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.៣០៥; ឥតិវុ. ៦០; នេត្តិ. ៣៤)។ វន្ទនា ចេត្ថ កាយវាចាចិត្តេហិ តិណ្ណំ រតនានំ គុណនិន្នតា, ថោមនា វា។ បុជ្ជភវផលនិព្ពត្តនតោ បុញ្ញំ, អត្តនោ សន្តានំ បុណាតីតិ វា។ សុវិហតន្តរាយោតិ សុដ្ឋុ វិហតន្តរាយោ, ឯតេន អត្តនោ បសាទសម្បត្តិយា, រត្តនត្តយស្ស ច ខេត្តភាវសម្បត្តិយា តំ បុញ្ញំ អត្ថប្បកាសនស្ស ឧបឃាតកឧបទ្ទវានំ វិហននេ សមត្ថន្តិ ទស្សេតិ។ ហុត្វាតិ បុព្ពកាលកិរិយា, តស្ស ‘‘អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ។ តស្សាតិ យំ រតនត្តយវន្ទនាមយំ បុញ្ញំ, តស្ស។ អានុភាវេនាតិ ពលេន។

    Cittīkatabhāvādayo ca anaññasādhāraṇā buddhādīsu eva labbhantīti. Vandanāva vandanāmayaṃ, yathā ‘‘dānamayaṃ, sīlamaya’’nti (dī. ni. 3.305; itivu. 60; netti. 34). Vandanā cettha kāyavācācittehi tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇaninnatā, thomanā vā. Pujjabhavaphalanibbattanato puññaṃ, attano santānaṃ puṇātīti vā. Suvihatantarāyoti suṭṭhu vihatantarāyo, etena attano pasādasampattiyā, rattanattayassa ca khettabhāvasampattiyā taṃ puññaṃ atthappakāsanassa upaghātakaupaddavānaṃ vihanane samatthanti dasseti. Hutvāti pubbakālakiriyā, tassa ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena sambandho. Tassāti yaṃ ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ, tassa. Ānubhāvenāti balena.

    ឯវំ រតនត្តយស្ស និបច្ចការករណេ បយោជនំ ទស្សេត្វា, ឥទានិ យស្សា ធម្មទេសនាយ អត្ថំ សំវណ្ណេតុកាមោ, តស្សា តាវ គុណាភិត្ថវនវសេន ឧបញ្ញាបនត្ថំ ‘‘ទីឃស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ទីឃសុត្តង្កិតស្សាតិ ទីឃប្បមាណសុត្តលក្ខិតស្ស, ឯតេន ‘‘ទីឃោ’’តិ អយំ ឥមស្ស អាគមស្ស អត្ថានុគតា សមញ្ញាតិ ទស្សេតិ។ ននុ ច សុត្តានិយេវ អាគមោ, កស្ស បន សុត្តេហិ អង្កនន្តិ? សច្ចមេតំ បរមត្ថតោ, សុត្តានិ បន ឧបាទាយបញ្ញត្តោ អាគមោ។ យថា ហិ អត្ថព្យញ្ជនសមុទាយេ ‘‘សុត្ត’’ន្តិ វោហារោ, ឯវំ សុត្តសមុទាយេ ‘‘អាគមោ’’តិ វោហារោ។ បដិច្ចសមុប្បាទាទិនិបុណត្ថសព្ភាវតោ និបុណស្ស។ អាគមិស្សន្តិ ឯត្ថ, ឯតេន, ឯតស្មា វា អត្តត្ថបរត្ថាទយោតិ អាគមោ, អាគមោ ច សោ វរោ ចាតិ អាគមវរោ, អាគមសម្មតេហិ វា វរោតិ អាគមវរោ, តស្ស។ ពុទ្ធានំ អនុពុទ្ធា ពុទ្ធានុពុទ្ធា, ពុទ្ធានំ សច្ចបដិវេធំ អនុគម្ម បដិវិទ្ធសច្ចា អគ្គសាវកាទយោ អរិយា។ តេហិ អត្ថសំវណ្ណនាវសេន, គុណសំវណ្ណនាវសេន ច សំវណ្ណិតស្ស។ អថ វា ពុទ្ធា ច អនុពុទ្ធា ច ពុទ្ធានុពុទ្ធាតិ យោជេតព្ពំ។ សម្មាសម្ពុទ្ធេនេវ ហិ តិណ្ណម្បិ បិដកានំ អត្ថវណ្ណនាក្កមោ ភាសិតោ, យា ‘‘បកិណ្ណកទេសនា’’តិ វុច្ចតិ, តតោ សង្គាយនាទិវសេន សាវកេហីតិ អាចរិយា វទន្តិ។

    Evaṃ ratanattayassa nipaccakārakaraṇe payojanaṃ dassetvā, idāni yassā dhammadesanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo, tassā tāva guṇābhitthavanavasena upaññāpanatthaṃ ‘‘dīghassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha dīghasuttaṅkitassāti dīghappamāṇasuttalakkhitassa, etena ‘‘dīgho’’ti ayaṃ imassa āgamassa atthānugatā samaññāti dasseti. Nanu ca suttāniyeva āgamo, kassa pana suttehi aṅkananti? Saccametaṃ paramatthato, suttāni pana upādāyapaññatto āgamo. Yathā hi atthabyañjanasamudāye ‘‘sutta’’nti vohāro, evaṃ suttasamudāye ‘‘āgamo’’ti vohāro. Paṭiccasamuppādādinipuṇatthasabbhāvato nipuṇassa. Āgamissanti ettha, etena, etasmā vā attatthaparatthādayoti āgamo, āgamo ca so varo cāti āgamavaro, āgamasammatehi vā varoti āgamavaro, tassa. Buddhānaṃ anubuddhā buddhānubuddhā, buddhānaṃ saccapaṭivedhaṃ anugamma paṭividdhasaccā aggasāvakādayo ariyā. Tehi atthasaṃvaṇṇanāvasena, guṇasaṃvaṇṇanāvasena ca saṃvaṇṇitassa. Atha vā buddhā ca anubuddhā ca buddhānubuddhāti yojetabbaṃ. Sammāsambuddheneva hi tiṇṇampi piṭakānaṃ atthavaṇṇanākkamo bhāsito, yā ‘‘pakiṇṇakadesanā’’ti vuccati, tato saṅgāyanādivasena sāvakehīti ācariyā vadanti.

    សទ្ធាវហគុណស្សាតិ ពុទ្ធាទីសុ បសាទាវហសម្បត្តិកស្ស។ អយញ្ហិ អាគមោ ព្រហ្មជាលាទីសុ (ទី. និ. ១.៥-៧, ២៦-២៨) សីលទិដ្ឋាទីនំ អនវសេសនិទ្ទេសាទិវសេន, មហាបទានាទីសុ (ទី. និ. ២.៣-៥) បុរិមពុទ្ធានម្បិ គុណនិទ្ទេសាទិវសេន, បាថិកសុត្តាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣,៤) តិត្ថិយេ និមទ្ទិត្វា អប្បដិវត្តិយសីហនាទ នទនាទិវសេន, អនុត្តរិយសុត្តាទីសុ (អ. និ. ៦.៨) ច វិសេសតោ ពុទ្ធគុណវិភាវនេន រតនត្តយេ សាតិសយប្បសាទំ អាវហតិ។ សំវណ្ណនាសុ ចាយំ អាចរិយស្ស បកតិ, យា តំតំសំវណ្ណនាសុ អាទិតោ តស្ស តស្ស សំវណ្ណេតព្ពស្ស ធម្មស្ស វិសេសគុណកិត្តនេន ថោមនា។ តថា ហិ បបញ្ចសូទនីសារត្ថប្បកាសិនីមនោរថបូរណីសុ អដ្ឋសាលិនីអាទីសុ ច យថាក្កមំ ‘‘បរវាទមថនស្ស ញាណប្បភេទជននស្ស ធម្មកថិកបុង្គវានំ វិចិត្តប្បដិភានជននស្ស តស្ស គម្ភីរញាណេហិ ឱគាឡ្ហស្ស អភិណ្ហសោ នានានយវិចិត្តស្ស អភិធម្មស្សា’’តិអាទិនា ថោមនា កតា។

    Saddhāvahaguṇassāti buddhādīsu pasādāvahasampattikassa. Ayañhi āgamo brahmajālādīsu (dī. ni. 1.5-7, 26-28) sīladiṭṭhādīnaṃ anavasesaniddesādivasena, mahāpadānādīsu (dī. ni. 2.3-5) purimabuddhānampi guṇaniddesādivasena, pāthikasuttādīsu (dī. ni. 3.3,4) titthiye nimadditvā appaṭivattiyasīhanāda nadanādivasena, anuttariyasuttādīsu (a. ni. 6.8) ca visesato buddhaguṇavibhāvanena ratanattaye sātisayappasādaṃ āvahati. Saṃvaṇṇanāsu cāyaṃ ācariyassa pakati, yā taṃtaṃsaṃvaṇṇanāsu ādito tassa tassa saṃvaṇṇetabbassa dhammassa visesaguṇakittanena thomanā. Tathā hi papañcasūdanīsāratthappakāsinīmanorathapūraṇīsu aṭṭhasālinīādīsu ca yathākkamaṃ ‘‘paravādamathanassa ñāṇappabhedajananassa dhammakathikapuṅgavānaṃ vicittappaṭibhānajananassa tassa gambhīrañāṇehi ogāḷhassa abhiṇhaso nānānayavicittassa abhidhammassā’’tiādinā thomanā katā.

    អត្ថោ កថីយតិ ឯតាយាតិ អត្ថកថា, សា ឯវ អដ្ឋកថា, ត្ថ-ការស្ស ដ្ឋ-ការំ កត្វា, យថា ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ’’តិ (បដិ. ម. ២.៨)។ អាទិតោ តិអាទិម្ហិ បឋមសង្គីតិយំ។ ឆឡភិញ្ញតាយ បរមេន ចិត្តវសីភាវេន សមន្នាគតត្តា, ឈានាទីសុ បញ្ចវិធវសិតាសព្ភាវតោ ច វសិនោ, ថេរា មហាកស្សបាទយោ។ តេសំ សតេហិ បញ្ចហិ។ យាតិ យា អដ្ឋកថា។ សង្គីតាតិ អត្ថំ បកាសេតុំ យុត្តដ្ឋានេ ‘‘អយំ ឯតស្ស អត្ថោ, អយំ ឯតស្ស អត្ថោ’’តិ សង្គហេត្វា វុត្តា។ អនុសង្គីតា ច យសត្ថេរាទីហិ បច្ឆាបិ ទុតិយតតិយសង្គីតីសុ, ឥមិនា អត្តនោ សំវណ្ណនាយ អាគមនសុទ្ធិំ ទស្សេតិ។

    Attho kathīyati etāyāti atthakathā, sā eva aṭṭhakathā, ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā, yathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 2.8). Ādito tiādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ. Chaḷabhiññatāya paramena cittavasībhāvena samannāgatattā, jhānādīsu pañcavidhavasitāsabbhāvato ca vasino, therā mahākassapādayo. Tesaṃ satehi pañcahi. Yāti yā aṭṭhakathā. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā. Anusaṅgītā ca yasattherādīhi pacchāpi dutiyatatiyasaṅgītīsu, iminā attano saṃvaṇṇanāya āgamanasuddhiṃ dasseti.

    សីហស្ស លានតោ គហណតោ សីហឡោ, សីហកុមារោ។ តំវំសជាតតាយ តម្ពបណ្ណិទីបេ ខត្តិយានំ, តេសំ និវាសតាយ តម្ពបណ្ណិទីបស្ស ច សីហឡភាវោ វេទិតព្ពោ។ អាភតាតិ ជម្ពុទីបតោ អានីតា។ អថាតិ បច្ឆា។ អបរភាគេ ហិ អសង្ករត្ថំ សីហឡភាសាយ អដ្ឋកថា ឋបិតាតិ។ តេនស្ស មូលដ្ឋកថា សព្ពសាធារណា ន ហោតីតិ ឥទំ អត្ថប្បកាសនំ ឯកន្តេន ករណីយន្តិ ទស្សេតិ។ តេនេវាហ – ‘‘ទីបវាសីនមត្ថាយា’’តិ។ តត្ថ ទីបវាសីនន្តិ ជម្ពុទីបវាសីនំ។ ទីបវាសីនន្តិ វា សីហឡទីបវាសីនំ អត្ថាយ សីហឡភាសាយ ឋបិតាតិ យោជនា។

    Sīhassa lānato gahaṇato sīhaḷo, sīhakumāro. Taṃvaṃsajātatāya tambapaṇṇidīpe khattiyānaṃ, tesaṃ nivāsatāya tambapaṇṇidīpassa ca sīhaḷabhāvo veditabbo. Ābhatāti jambudīpato ānītā. Athāti pacchā. Aparabhāge hi asaṅkaratthaṃ sīhaḷabhāsāya aṭṭhakathā ṭhapitāti. Tenassa mūlaṭṭhakathā sabbasādhāraṇā na hotīti idaṃ atthappakāsanaṃ ekantena karaṇīyanti dasseti. Tenevāha – ‘‘dīpavāsīnamatthāyā’’ti. Tattha dīpavāsīnanti jambudīpavāsīnaṃ. Dīpavāsīnanti vā sīhaḷadīpavāsīnaṃ atthāya sīhaḷabhāsāya ṭhapitāti yojanā.

    អបនេត្វានាតិ កញ្ចុកសទិសំ សីហឡភាសំ អបនេត្វា។ តតោតិ អដ្ឋកថាតោ។ អហន្តិ អត្តានំ និទ្ទិសតិ។ មនោរមំ ភាសន្តិ មាគធភាសំ។ សា ហិ សភាវនិរុត្តិភូតា បណ្ឌិតានំ មនំ រមយតីតិ។ តេនេវាហ – ‘‘តន្តិនយានុច្ឆវិក’’ន្តិ, បាឡិគតិយា អនុលោមិកំ បាឡិភាសាយានុវិធាយិនិន្តិ អត្ថោ។ វិគតទោសន្តិ អសភាវនិរុត្តិភាសន្តររហិតំ។

    Apanetvānāti kañcukasadisaṃ sīhaḷabhāsaṃ apanetvā. Tatoti aṭṭhakathāto. Ahanti attānaṃ niddisati. Manoramaṃ bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Sā hi sabhāvaniruttibhūtā paṇḍitānaṃ manaṃ ramayatīti. Tenevāha – ‘‘tantinayānucchavika’’nti, pāḷigatiyā anulomikaṃ pāḷibhāsāyānuvidhāyininti attho. Vigatadosanti asabhāvaniruttibhāsantararahitaṃ.

    សមយំ អវិលោមេន្តោតិ សិទ្ធន្តំ អវិរោធេន្តោ, ឯតេន អត្ថទោសាភាវមាហ។ អវិរុទ្ធត្តា ឯវ ហិ ថេរវាទាបិ ឥធ បកាសិយិស្សន្តិ។ ថេរវំសបទីបានន្តិ ថិរេហិ សីលក្ខន្ធាទីហិ សមន្នាគតត្តា ថេរា, មហាកស្សបាទយោ។ តេហិ អាគតា អាចរិយបរម្បរា ថេរវំសោ, តប្បរិយាបន្នា ហុត្វា អាគមាធិគមសម្បន្នត្តា បញ្ញាបជ្ជោតេន តស្ស សមុជ្ជលនតោ ថេរវំសបទីបា, មហាវិហារវាសិនោ ថេរា, តេសំ។ វិវិធេហិ អាការេហិ និច្ឆីយតីតិ វិនិច្ឆយោ, គណ្ឋិដ្ឋានេសុ ខីលមទ្ទនាការេន បវត្តា វិមតិច្ឆេទកថា។ សុដ្ឋុ និបុណោ សណ្ហោ វិនិច្ឆយោ ឯតេសន្តិ សុនិបុណវិនិច្ឆយា។ អថ វា វិនិច្ឆិនោតីតិ វិនិច្ឆយោ, យថាវុត្តវិសយំ ញាណំ។ សុដ្ឋុ និបុណោ ឆេកោ វិនិច្ឆយោ ឯតេសន្តិ សុនិបុណវិនិច្ឆយា, ឯតេន មហាកស្សបាទិថេរបរម្បរាភតោ, តតោយេវ ច អវិបរីតោ សណ្ហសុខុមោ មហាវិហារវាសីនំ វិនិច្ឆយោតិ តស្ស បមាណភូតតំ ទស្សេតិ។

    Samayaṃ avilomentoti siddhantaṃ avirodhento, etena atthadosābhāvamāha. Aviruddhattā eva hi theravādāpi idha pakāsiyissanti. Theravaṃsapadīpānanti thirehi sīlakkhandhādīhi samannāgatattā therā, mahākassapādayo. Tehi āgatā ācariyaparamparā theravaṃso, tappariyāpannā hutvā āgamādhigamasampannattā paññāpajjotena tassa samujjalanato theravaṃsapadīpā, mahāvihāravāsino therā, tesaṃ. Vividhehi ākārehi nicchīyatīti vinicchayo, gaṇṭhiṭṭhānesu khīlamaddanākārena pavattā vimaticchedakathā. Suṭṭhu nipuṇo saṇho vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Atha vā vinicchinotīti vinicchayo, yathāvuttavisayaṃ ñāṇaṃ. Suṭṭhu nipuṇo cheko vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā, etena mahākassapāditheraparamparābhato, tatoyeva ca aviparīto saṇhasukhumo mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayoti tassa pamāṇabhūtataṃ dasseti.

    សុជនស្ស ចាតិ ច-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, តេន ន កេវលំ ជម្ពុទីបវាសីនមេវ អត្ថាយ, អថ ខោ សាធុជនតោសនត្ថញ្ចាតិ ទស្សេតិ, តេន ច តម្ពបណ្ណិទីបវាសីនម្បិ អត្ថាយាតិ អយមត្ថោ សិទ្ធោ ហោតិ, ឧគ្គហណាទិសុករតាយ តេសម្បិ ពហុបការត្តា។ ចិរដ្ឋិតត្ថន្តិ ចិរដ្ឋិតិអត្ថំ , ចិរកាលដ្ឋិតិយាតិ អត្ថោ។ ឥទញ្ហិ អត្ថប្បកាសនំ អវិបរីតព្យញ្ជនសុនិក្ខេបស្ស អត្ថសុនយស្ស ច ឧបាយភាវតោ សទ្ធម្មស្ស ចិរដ្ឋិតិយា សំវត្តតិ។ វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

    Sujanassa cāti ca-saddo sampiṇḍanattho, tena na kevalaṃ jambudīpavāsīnameva atthāya, atha kho sādhujanatosanatthañcāti dasseti, tena ca tambapaṇṇidīpavāsīnampi atthāyāti ayamattho siddho hoti, uggahaṇādisukaratāya tesampi bahupakārattā. Ciraṭṭhitatthanti ciraṭṭhitiatthaṃ , cirakālaṭṭhitiyāti attho. Idañhi atthappakāsanaṃ aviparītabyañjanasunikkhepassa atthasunayassa ca upāyabhāvato saddhammassa ciraṭṭhitiyā saṃvattati. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, ធម្មា សទ្ធម្មស្ស ឋិតិយា អសម្មោសាយ អនន្តរធានាយ សំវត្តន្តិ។ កតមេ ទ្វេ? សុនិក្ខត្តញ្ច បទព្យញ្ជនំ, អត្ថោ ច សុនីតោ’’តិ (អ. និ. ២.២១)។

    ‘‘Dveme, bhikkhave, dhammā saddhammassa ṭhitiyā asammosāya anantaradhānāya saṃvattanti. Katame dve? Sunikkhattañca padabyañjanaṃ, attho ca sunīto’’ti (a. ni. 2.21).

    យំ អត្ថវណ្ណនំ កត្តុកាមោ, តស្សា មហត្តំ បរិហរិតុំ ‘‘សីលកថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តេនេវាហ – ‘‘ន តំ ឥធ វិចារយិស្សាមី’’តិ។ អថ វា យំ អដ្ឋកថំ កត្តុកាមោ, តទេកទេសភាវេន វិសុទ្ធិមគ្គោ ច គហេតព្ពោតិ កថិកានំ ឧបទេសំ ករោន្តោ តត្ថ វិចារិតធម្មេ ឧទ្ទេសវសេន ទស្សេតិ ‘‘សីលកថា’’ តិអាទិនា។ តត្ថ សីលកថាតិ ចារិត្តវារិត្តាទិវសេន សីលវិត្ថារកថា។ ធុតធម្មាតិ បិណ្ឌបាតិកង្គាទយោ (វិសុទ្ធិ. ១.២២; ថេរគា. អដ្ឋ. ២.៨៤៥, ៨៤៩) តេរស កិលេសធុននកធម្មា។ កម្មដ្ឋានានិ សព្ពានីតិ បាឡិយំ អាគតានិ អដ្ឋតិំស, អដ្ឋកថាយំ ទ្វេតិ និរវសេសានិ យោគកម្មស្ស ភាវនាយ បវត្តិដ្ឋានានិ។ ចរិយាវិធានសហិតោតិ រាគចរិតាទីនំ សភាវាទិវិធានេន សហិតោ។ ឈានានិ ចត្តារិ រូបាវចរជ្ឈានានិ, សមាបត្តិយោ ចតស្សោ អរូបសមាបត្តិយោ។ អដ្ឋបិ វា បដិលទ្ធមត្តានិ ឈានានិ, សមាបជ្ជនវសីភាវប្បត្តិយា សមាបត្តិយោ។ ឈានានិ វា រូបារូបាវចរជ្ឈានានិ , សមាបត្តិយោ ផលសមាបត្តិនិរោធសមាបត្តិយោ។

    Yaṃ atthavaṇṇanaṃ kattukāmo, tassā mahattaṃ pariharituṃ ‘‘sīlakathā’’tiādi vuttaṃ. Tenevāha – ‘‘na taṃ idha vicārayissāmī’’ti. Atha vā yaṃ aṭṭhakathaṃ kattukāmo, tadekadesabhāvena visuddhimaggo ca gahetabboti kathikānaṃ upadesaṃ karonto tattha vicāritadhamme uddesavasena dasseti ‘‘sīlakathā’’ tiādinā. Tattha sīlakathāti cārittavārittādivasena sīlavitthārakathā. Dhutadhammāti piṇḍapātikaṅgādayo (visuddhi. 1.22; theragā. aṭṭha. 2.845, 849) terasa kilesadhunanakadhammā. Kammaṭṭhānāni sabbānīti pāḷiyaṃ āgatāni aṭṭhatiṃsa, aṭṭhakathāyaṃ dveti niravasesāni yogakammassa bhāvanāya pavattiṭṭhānāni. Cariyāvidhānasahitoti rāgacaritādīnaṃ sabhāvādividhānena sahito. Jhānāni cattāri rūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo catasso arūpasamāpattiyo. Aṭṭhapi vā paṭiladdhamattāni jhānāni, samāpajjanavasībhāvappattiyā samāpattiyo. Jhānāni vā rūpārūpāvacarajjhānāni , samāpattiyo phalasamāpattinirodhasamāpattiyo.

    លោកិយលោកុត្តរភេទា ឆ អភិញ្ញាយោ សព្ពា អភិញ្ញាយោ។ ញាណវិភង្គាទីសុ អាគតនយេន ឯកវិធាទិនា បញ្ញាយ សង្កលេត្វា សម្បិណ្ឌេត្វា និច្ឆយោ បញ្ញាសង្កលននិច្ឆយោ។

    Lokiyalokuttarabhedā cha abhiññāyo sabbā abhiññāyo. Ñāṇavibhaṅgādīsu āgatanayena ekavidhādinā paññāya saṅkaletvā sampiṇḍetvā nicchayo paññāsaṅkalananicchayo.

    បច្ចយធម្មានំ ហេតាទីនំ បច្ចយុប្បន្នធម្មានំ ហេតុបច្ចយាទិភាវោ បច្ចយាការោ, តស្ស ទេសនា បច្ចយាការទេសនា, បដិច្ចសមុប្បាទកថាតិ អត្ថោ។ សា បន ឃនវិនិព្ភោគស្ស សុទុក្ករតាយ សណ្ហសុខុមា, និកាយន្តរលទ្ធិសង្កររហិតា, ឯកត្តនយាទិសហិតា ច តត្ថ វិចារិតាតិ អាហ – ‘‘សុបរិសុទ្ធនិបុណនយា’’តិ។ បដិសម្ភិទាទីសុ អាគតនយំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ វិចារិតត្តា អវិមុត្តតន្តិ មគ្គា។

    Paccayadhammānaṃ hetādīnaṃ paccayuppannadhammānaṃ hetupaccayādibhāvo paccayākāro, tassa desanā paccayākāradesanā, paṭiccasamuppādakathāti attho. Sā pana ghanavinibbhogassa sudukkaratāya saṇhasukhumā, nikāyantaraladdhisaṅkararahitā, ekattanayādisahitā ca tattha vicāritāti āha – ‘‘suparisuddhanipuṇanayā’’ti. Paṭisambhidādīsu āgatanayaṃ avissajjetvāva vicāritattā avimuttatanti maggā.

    ឥតិ បន សព្ពន្តិ ឥតិ-សទ្ទោ បរិសមាបនេ, បន-សទ្ទោ វចនាលង្ការេ, ឯតំ សព្ពន្តិ អត្ថោ។ ឥធាតិ ឥមិស្សា អដ្ឋកថាយំ។ ន វិចារយិស្សាមិ, បុនរុត្តិភាវតោតិ អធិប្បាយោ។

    Itipana sabbanti iti-saddo parisamāpane, pana-saddo vacanālaṅkāre, etaṃ sabbanti attho. Idhāti imissā aṭṭhakathāyaṃ. Na vicārayissāmi, punaruttibhāvatoti adhippāyo.

    ឥទានិ តស្សេវ អវិចារណស្ស ឯកន្តការណំ និទ្ធារេន្តោ ‘‘មជ្ឈេ វិសុទ្ធិមគ្គោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ‘‘មជ្ឈេ ឋត្វា’’តិ ឯតេន មជ្ឈេភាវទីបនេន វិសេសតោ ចតុន្នំ អាគមានំ សាធារណដ្ឋកថា វិសុទ្ធិមគ្គោ, ន សុមង្គលវិលាសិនីអាទយោ វិយ អសាធារណដ្ឋកថាតិ ទស្សេតិ។ ‘‘វិសេសតោ’’តិ ឥទំ វិនយាភិធម្មានម្បិ វិសុទ្ធិមគ្គោ យថារហំ អត្ថវណ្ណនា ហោតិ យេវាតិ កត្វា វុត្តំ។

    Idāni tasseva avicāraṇassa ekantakāraṇaṃ niddhārento ‘‘majjhe visuddhimaggo’’tiādimāha. Tattha ‘‘majjhe ṭhatvā’’ti etena majjhebhāvadīpanena visesato catunnaṃ āgamānaṃ sādhāraṇaṭṭhakathā visuddhimaggo, na sumaṅgalavilāsinīādayo viya asādhāraṇaṭṭhakathāti dasseti. ‘‘Visesato’’ti idaṃ vinayābhidhammānampi visuddhimaggo yathārahaṃ atthavaṇṇanā hoti yevāti katvā vuttaṃ.

    ឥច្ចេវាតិ ឥតិ ឯវ។ តម្បីតិ វិសុទ្ធិមគ្គម្បិ។ ឯតាយាតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា។ ឯត្ថ ច ‘‘សីហឡទីបំ អាភតា’’តិអាទិនា អត្ថប្បកាសនស្ស និមិត្តំ ទស្សេតិ, ‘‘ទីបវាសីនមត្ថាយ, សុជនស្ស ច តុដ្ឋត្ថំ, ចិរដ្ឋិតត្ថញ្ច ធម្មស្សា’’តិ ឯតេន បយោជនំ, អវសិដ្ឋេន ករណប្បការំ។ សីលកថាទីនំ អវិចារណម្បិ ហិ ឥធ ករណប្បការោ ឯវាតិ។

    Iccevāti iti eva. Tampīti visuddhimaggampi. Etāyāti sumaṅgalavilāsiniyā. Ettha ca ‘‘sīhaḷadīpaṃ ābhatā’’tiādinā atthappakāsanassa nimittaṃ dasseti, ‘‘dīpavāsīnamatthāya, sujanassa ca tuṭṭhatthaṃ, ciraṭṭhitatthañca dhammassā’’ti etena payojanaṃ, avasiṭṭhena karaṇappakāraṃ. Sīlakathādīnaṃ avicāraṇampi hi idha karaṇappakāro evāti.

    គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    និទានកថាវណ្ណនា

    Nidānakathāvaṇṇanā

    វិភាគវន្តានំ សភាវវិភាវនំ វិភាគទស្សនវសេនេវ ហោតីតិ បឋមំ តាវ វគ្គសុត្តវសេន វិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ ទីឃាគមោ នាមា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ តត្ថាតិ ‘‘ទីឃស្ស អាគមវរស្ស អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ យទិទំ វុត្តំ, តស្មិំ វចនេ។ យស្ស អត្ថំ បកាសយិស្សាមីតិ បដិញ្ញាតំ, សោ ទីឃាគមោ នាម វគ្គសុត្តវសេន ឯវំ វិភាគោតិ អត្ថោ។ អថ វា តត្ថាតិ ‘‘ទីឃាគមនិស្សិតមត្ថ’’ន្តិ ឯតស្មិំ វចនេ។ យោ ទីឃាគមោ វុត្តោ, សោ វគ្គាទិវសេន ឯទិសោតិ អត្ថោ។ អត្តនោ សំវណ្ណនាយ បឋមមហាសង្គីតិយំ និក្ខិត្តានុក្កមេនេវ បវត្តភាវទស្សនត្ថំ ‘‘តស្ស វគ្គេសុ…បេ.… វុត្តំ និទានមាទី’’តិ អាហ។ កស្មា បន ចតូសុ អាគមេសុ ទីឃាគមោ បឋមំ សង្គីតោ, តត្ថ ច សីលក្ខន្ធវគ្គោ អាទិតោ និក្ខិត្តោ, តស្មិញ្ច ព្រហ្មជាលន្តិ? នាយមនុយោគោ កត្ថចិបិ ន បវត្តតិ, អបិ ច សទ្ធាវហគុណតោ ទីឃនិកាយោ បឋមំ សង្គីតោ។ សទ្ធា ហិ កុសលធម្មានំ ពីជំ។ យថាហ – ‘‘សទ្ធា ពីជំ តបោ វុដ្ឋី’’តិ, (សំ. និ. ១.១៩៧; សុ. និ. ៧៧) សទ្ធាវហគុណតា ចស្ស ទស្សិតាយេវ។ កិញ្ច កតិបយសុត្តសង្គហតោ, អប្បបរិមាណតោ ច គហណធារណាទិសុខតោ។ តថាហេស ចតុត្តិំសសុត្តសង្គហោ ចតុសដ្ឋិភាណវារបរិមាណោ ច។ សីលកថាពាហុល្លតោ បន សីលក្ខន្ធវគ្គោ បឋមំ និក្ខិត្តោ។ សីលញ្ហិ សាសនស្ស អាទិ, សីលបតិដ្ឋានត្តា សព្ពគុណានំ។ តេនេវាហ – ‘‘តស្មា តិហ, ត្វំ ភិក្ខុ, អាទិមេវ វិសោធេហិ កុសលេសុ ធម្មេសុ។ កោ ចាទិ កុសលានំ ធម្មានំ? សីលញ្ច សុវិសុទ្ធ’’ន្តិអាទិ (សំ. និ. ៥.៣៩៥)។ ឯតេន ចស្ស វគ្គស្ស អន្វត្ថសញ្ញតា វុត្តា ហោតិ។ ទិដ្ឋិវិនិវេឋនកថាភាវតោ បន សុត្តន្តបិដកស្ស និរវសេសទិដ្ឋិវិភជនំ ព្រហ្មជាលំ បឋមំ និក្ខិត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ តេបិដកេ ហិ ពុទ្ធវចនេ ព្រហ្មជាលសទិសំ ទិដ្ឋិគតានិ និគ្គុម្ពំ និជ្ជដំ កត្វា វិភត្តសុត្តំ នត្ថីតិ។

    Vibhāgavantānaṃ sabhāvavibhāvanaṃ vibhāgadassanavaseneva hotīti paṭhamaṃ tāva vaggasuttavasena vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tattha dīghāgamo nāmā’’tiādimāha. Tattha tatthāti ‘‘dīghassa āgamavarassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti yadidaṃ vuttaṃ, tasmiṃ vacane. Yassa atthaṃ pakāsayissāmīti paṭiññātaṃ, so dīghāgamo nāma vaggasuttavasena evaṃ vibhāgoti attho. Atha vā tatthāti ‘‘dīghāgamanissitamattha’’nti etasmiṃ vacane. Yo dīghāgamo vutto, so vaggādivasena edisoti attho. Attano saṃvaṇṇanāya paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkameneva pavattabhāvadassanatthaṃ ‘‘tassa vaggesu…pe… vuttaṃ nidānamādī’’ti āha. Kasmā pana catūsu āgamesu dīghāgamo paṭhamaṃ saṅgīto, tattha ca sīlakkhandhavaggo ādito nikkhitto, tasmiñca brahmajālanti? Nāyamanuyogo katthacipi na pavattati, api ca saddhāvahaguṇato dīghanikāyo paṭhamaṃ saṅgīto. Saddhā hi kusaladhammānaṃ bījaṃ. Yathāha – ‘‘saddhā bījaṃ tapo vuṭṭhī’’ti, (saṃ. ni. 1.197; su. ni. 77) saddhāvahaguṇatā cassa dassitāyeva. Kiñca katipayasuttasaṅgahato, appaparimāṇato ca gahaṇadhāraṇādisukhato. Tathāhesa catuttiṃsasuttasaṅgaho catusaṭṭhibhāṇavāraparimāṇo ca. Sīlakathābāhullato pana sīlakkhandhavaggo paṭhamaṃ nikkhitto. Sīlañhi sāsanassa ādi, sīlapatiṭṭhānattā sabbaguṇānaṃ. Tenevāha – ‘‘tasmā tiha, tvaṃ bhikkhu, ādimeva visodhehi kusalesu dhammesu. Ko cādi kusalānaṃ dhammānaṃ? Sīlañca suvisuddha’’ntiādi (saṃ. ni. 5.395). Etena cassa vaggassa anvatthasaññatā vuttā hoti. Diṭṭhiviniveṭhanakathābhāvato pana suttantapiṭakassa niravasesadiṭṭhivibhajanaṃ brahmajālaṃ paṭhamaṃ nikkhittanti daṭṭhabbaṃ. Tepiṭake hi buddhavacane brahmajālasadisaṃ diṭṭhigatāni niggumbaṃ nijjaṭaṃ katvā vibhattasuttaṃ natthīti.

    បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា

    Paṭhamamahāsaṅgītikathāvaṇṇanā

    យស្សា បឋមមហាសង្គីតិយំ និក្ខិត្តានុក្កមេន សំវណ្ណនំ កត្តុកាមោ, តំ, តស្សា ច តន្តិអារុឡ្ហាយ ឥធ វចនេ ការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘បឋមមហាសង្គីតិ…បេ.… វេទិតព្ពា’’តិ អាហ។ តត្ថ យថាបច្ចយំ តត្ថ តត្ថ ទេសិតត្តា , បញ្ញត្តត្តា ច វិប្បកិណ្ណានំ ធម្មវិនយានំ សង្គហេត្វា គាយនំ កថនំ សង្គីតិ, ឯតេន តំតំសិក្ខាបទានំ សុត្តានញ្ច អាទិបរិយោសានេសុ, អន្តរន្តរា ច សម្ពន្ធវសេន ឋបិតំ សង្គីតិការវចនំ សង្គហិតំ ហោតិ។ មហាវិសយត្តា, បូជនីយត្តា ច មហតី សង្គីតិ មហាសង្គីតិ, បឋមា មហាសង្គីតិ បឋមមហាសង្គីតិ, តស្សា បវត្តិកាលោ បឋមមហាសង្គីតិកាលោ, តស្មិំ បឋមមហាសង្គីតិកាលេ។ និទានន្តិ ច ទេសនំ ទេសកាលាទិវសេន អវិទិតំ វិទិតំ កត្វា និទស្សេតីតិ និទានំ។ សត្តានំ ទស្សនានុត្តរិយសរណាទិបដិលាភហេតុភូតាសុ វិជ្ជមានាសុបិ អញ្ញាសុ ភគវតោ កិរិយាសុ ‘‘ពុទ្ធោ ពោធេយ្យ’’ន្តិ (ពុ. វំ. អដ្ឋ. រតនចង្កមនកណ្ឌវណ្ណនា; ចរិយា. ឧទ្ធានគាថាវណ្ណនា) បដិញ្ញាយ អនុលោមតោ វេនេយ្យានំ មគ្គផលប្បត្តីនំ ហេតុភូតា កិរិយា និប្បរិយាយេន ពុទ្ធកិច្ចន្តិ អាហ – ‘‘ធម្មចក្កប្បវត្តនញ្ហិ អាទិំ កត្វា’’តិ។ តត្ថ សទ្ធិន្ទ្រិយាទិធម្មោយេវ បវត្តនដ្ឋេន ចក្កន្តិ ធម្មចក្កំ។ អថ វា ចក្កន្តិ អាណា, ធម្មតោ អនបេតត្តា ធម្មញ្ច តំ ចក្កញ្ចាតិ ធម្មចក្កំ, ធម្មេន ញាយេន ចក្កន្តិបិ ធម្មចក្កំ។ យថាហ –

    Yassā paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkamena saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, taṃ, tassā ca tantiāruḷhāya idha vacane kāraṇaṃ dassento ‘‘paṭhamamahāsaṅgīti…pe… veditabbā’’ti āha. Tattha yathāpaccayaṃ tattha tattha desitattā , paññattattā ca vippakiṇṇānaṃ dhammavinayānaṃ saṅgahetvā gāyanaṃ kathanaṃ saṅgīti, etena taṃtaṃsikkhāpadānaṃ suttānañca ādipariyosānesu, antarantarā ca sambandhavasena ṭhapitaṃ saṅgītikāravacanaṃ saṅgahitaṃ hoti. Mahāvisayattā, pūjanīyattā ca mahatī saṅgīti mahāsaṅgīti, paṭhamā mahāsaṅgīti paṭhamamahāsaṅgīti, tassā pavattikālo paṭhamamahāsaṅgītikālo, tasmiṃ paṭhamamahāsaṅgītikāle. Nidānanti ca desanaṃ desakālādivasena aviditaṃ viditaṃ katvā nidassetīti nidānaṃ. Sattānaṃ dassanānuttariyasaraṇādipaṭilābhahetubhūtāsu vijjamānāsupi aññāsu bhagavato kiriyāsu ‘‘buddho bodheyya’’nti (bu. vaṃ. aṭṭha. ratanacaṅkamanakaṇḍavaṇṇanā; cariyā. uddhānagāthāvaṇṇanā) paṭiññāya anulomato veneyyānaṃ maggaphalappattīnaṃ hetubhūtā kiriyā nippariyāyena buddhakiccanti āha – ‘‘dhammacakkappavattanañhi ādiṃ katvā’’ti. Tattha saddhindriyādidhammoyeva pavattanaṭṭhena cakkanti dhammacakkaṃ. Atha vā cakkanti āṇā, dhammato anapetattā dhammañca taṃ cakkañcāti dhammacakkaṃ, dhammena ñāyena cakkantipi dhammacakkaṃ. Yathāha –

    ‘‘ធម្មញ្ច បវត្តេតិ ចក្កញ្ចាតិ ធម្មចក្កំ, ចក្កញ្ច បវត្តេតិ ធម្មញ្ចាតិ ធម្មចក្កំ, ធម្មេន បវត្តេតីតិ ធម្មចក្កំ, ធម្មចរិយាយ បវត្តេតីតិ ធម្មចក្ក’’ន្តិអាទិ (បដិ. ម. ២, ៣៩, ៤១)។

    ‘‘Dhammañca pavatteti cakkañcāti dhammacakkaṃ, cakkañca pavatteti dhammañcāti dhammacakkaṃ, dhammena pavattetīti dhammacakkaṃ, dhammacariyāya pavattetīti dhammacakka’’ntiādi (paṭi. ma. 2, 39, 41).

    ‘‘កតពុទ្ធកិច្ចេ’’តិ ឯតេន ពុទ្ធកត្តព្ពស្ស កស្សចិបិ អសេសិតភាវំ ទស្សេតិ។ ននុ ច សាវកេហិ វិនីតាបិ វិនេយ្យា ភគវតាយេវ វិនីតា ហោន្តិ, យតោ សាវកភាសិតំ សុត្តំ ‘‘ពុទ្ធវចន’’ន្តិ វុច្ចតិ, សាវកវិនេយ្យា ច ន តាវ វិនីតាតិ? នាយំ ទោសោ តេសំ វិនយនុបាយស្ស សាវកេសុ ឋបិតត្តា។ តេនេវាហ –

    ‘‘Katabuddhakicce’’ti etena buddhakattabbassa kassacipi asesitabhāvaṃ dasseti. Nanu ca sāvakehi vinītāpi vineyyā bhagavatāyeva vinītā honti, yato sāvakabhāsitaṃ suttaṃ ‘‘buddhavacana’’nti vuccati, sāvakavineyyā ca na tāva vinītāti? Nāyaṃ doso tesaṃ vinayanupāyassa sāvakesu ṭhapitattā. Tenevāha –

    ‘‘ន តាវាហំ, បាបិម, បរិនិព្ពាយិស្សាមិ, យាវ មេ ភិក្ខូ ន សាវកា ភវិស្សន្តិ វិយត្តា វិនីតា វិសារទា ពហុស្សុតា ធម្មធរា…បេ.… ឧប្បន្នំ បរប្បវាទំ សហ ធម្មេន សុនិគ្គហិតំ និគ្គហេត្វា សប្បាដិហារិយំ ធម្មំ ទេសេស្ស’’ន្តិអាទិ (ទី. និ. ២.១៦៨; សំ. និ. ៥.៨២២; ឧទា. ៥១)។

    ‘‘Na tāvāhaṃ, pāpima, parinibbāyissāmi, yāva me bhikkhū na sāvakā bhavissanti viyattā vinītā visāradā bahussutā dhammadharā…pe… uppannaṃ parappavādaṃ saha dhammena suniggahitaṃ niggahetvā sappāṭihāriyaṃ dhammaṃ desessa’’ntiādi (dī. ni. 2.168; saṃ. ni. 5.822; udā. 51).

    ‘‘កុសិនារាយ’’ន្តិអាទិ ភគវតោ បរិនិព្ពុតទេសកាលវិសេសទស្សនំ ‘‘អបរិនិព្ពុតោ ភគវា’’តិ គាហស្ស មិច្ឆាភាវទស្សនត្ថំ, លោកេ ជាតសំវទ្ធភាវទស្សនត្ថញ្ច ។ តថា ហិ មនុស្សភាវស្ស សុបាកដករណត្ថំ មហាពោធិសត្តា ចរិមភវេ ទារបរិគ្គហាទីនិបិ ករោន្តីតិ។ ឧបាទីយតេ កម្មកិលេសេហីតិ ឧបាទិ, វិបាកក្ខន្ធា កដត្តា ច រូបំ។ សោ បន ឧបាទិ កិលេសាភិសង្ខារមារនិម្មថនេន និព្ពានប្បត្តិយំ អនោស្សដ្ឋោ, ឥធ ខន្ធមច្ចុមារនិម្មថនេន ឱស្សដ្ឋោ និស្សេសិតោតិ អយំ អនុបាទិសេសា, និព្ពានធាតុ។ និព្ពានធាតូតិ ចេត្ថ និព្ពុតិមត្តំ អធិប្បេតំ, ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ចាយំ ករណនិទ្ទេសោ។ ‘‘ធាតុភាជនទិវសេ’’តិ ឥទំ ន ‘‘សន្និបតិតាន’’ន្តិ ឯតស្ស វិសេសនំ, ឧស្សាហជននស្ស បន វិសេសនំ, ‘‘ធាតុភាជនទិវសេ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសី’’តិ។ ធាតុភាជនទិវសតោ ហិ បុរិមបុរិមតរទិវសេសុ ភិក្ខូ សមាគតាតិ។ អថ វា ធាតុភាជនទិវសេ សន្និបតិតានំ កាយសាមគ្គីវសេន សហិតានន្តិ អត្ថោ។ សង្ឃស្ស ថេរោ សង្ឃត្ថេរោ, សោ បន សង្ឃោ កិំ បរិមាណានន្តិ អាហ – ‘‘សត្តន្នំ ភិក្ខុសតសហស្សាន’’ន្តិ។ និច្ចសាបេក្ខតាយ ហិ ឯទិសេសុ សមាសោ ហោតិយេវ, យថា – ‘‘ទេវទត្តស្ស គរុកុល’’ន្តិ។

    ‘‘Kusinārāya’’ntiādi bhagavato parinibbutadesakālavisesadassanaṃ ‘‘aparinibbuto bhagavā’’ti gāhassa micchābhāvadassanatthaṃ, loke jātasaṃvaddhabhāvadassanatthañca . Tathā hi manussabhāvassa supākaṭakaraṇatthaṃ mahābodhisattā carimabhave dārapariggahādīnipi karontīti. Upādīyate kammakilesehīti upādi, vipākakkhandhā kaṭattā ca rūpaṃ. So pana upādi kilesābhisaṅkhāramāranimmathanena nibbānappattiyaṃ anossaṭṭho, idha khandhamaccumāranimmathanena ossaṭṭho nissesitoti ayaṃ anupādisesā, nibbānadhātu. Nibbānadhātūti cettha nibbutimattaṃ adhippetaṃ, itthambhūtalakkhaṇe cāyaṃ karaṇaniddeso. ‘‘Dhātubhājanadivase’’ti idaṃ na ‘‘sannipatitāna’’nti etassa visesanaṃ, ussāhajananassa pana visesanaṃ, ‘‘dhātubhājanadivase bhikkhūnaṃ ussāhaṃ janesī’’ti. Dhātubhājanadivasato hi purimapurimataradivasesu bhikkhū samāgatāti. Atha vā dhātubhājanadivase sannipatitānaṃ kāyasāmaggīvasena sahitānanti attho. Saṅghassa thero saṅghatthero, so pana saṅgho kiṃ parimāṇānanti āha – ‘‘sattannaṃ bhikkhusatasahassāna’’nti. Niccasāpekkhatāya hi edisesu samāso hotiyeva, yathā – ‘‘devadattassa garukula’’nti.

    អាយស្មា មហាកស្សបោ បុន ទុល្លភភាវំ មញ្ញមានោ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសីតិ សម្ពន្ធោ។ ‘‘ធាតុភាជនទិវសេ សន្និបតិតាន’’ន្តិ ឥទំ ‘‘ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសី’’តិ ឯត្ថ ‘‘ភិក្ខូន’’ន្តិ ឥមិនាបិ បទេន សម្ពន្ធនីយំ។ សុភទ្ទេន វុឌ្ឍបព្ពជិតេន វុត្តវចនមនុស្សរន្តោតិ សម្ពន្ធោ។ តត្ថ អនុស្សរន្តោ ធម្មសំវេគវសេនាតិ អធិប្បាយោ។ ‘‘សទ្ធម្មំ អន្តរធាបេយ្យុំ សង្គាយេយ្យំ…បេ.… ចិរដ្ឋិតិកំ តស្ស កិមញ្ញំ អាណណ្យំ ភវិស្សតី’’តិ ឯតេសំ បទានំ ‘‘ឥតិ ចិន្តយន្តោ’’តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ។ តថា ‘‘យញ្ចាហ’’ន្តិ ឯតស្ស ‘‘អនុគ្គហិតោ បសំសិតោ’’តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ។ យំ បាបភិក្ខូតិ ឯត្ថ យន្តិ និបាតមត្តំ, ការណនិទ្ទេសោ វា, យេន ការណេន អន្តរធាបេយ្យុំ, តទេតំ ការណំ វិជ្ជតីតិ អត្ថោ, អទ្ធនិយន្តិ អទ្ធានមគ្គគាមិ, អទ្ធានក្ខមន្តិ អត្ថោ។

    Āyasmā mahākassapo puna dullabhabhāvaṃ maññamāno bhikkhūnaṃ ussāhaṃ janesīti sambandho. ‘‘Dhātubhājanadivase sannipatitāna’’nti idaṃ ‘‘bhikkhūnaṃ ussāhaṃ janesī’’ti ettha ‘‘bhikkhūna’’nti imināpi padena sambandhanīyaṃ. Subhaddena vuḍḍhapabbajitena vuttavacanamanussarantoti sambandho. Tattha anussaranto dhammasaṃvegavasenāti adhippāyo. ‘‘Saddhammaṃ antaradhāpeyyuṃ saṅgāyeyyaṃ…pe… ciraṭṭhitikaṃ tassa kimaññaṃ āṇaṇyaṃ bhavissatī’’ti etesaṃ padānaṃ ‘‘iti cintayanto’’ti etena sambandho. Tathā ‘‘yañcāha’’nti etassa ‘‘anuggahito pasaṃsito’’ti etena sambandho. Yaṃ pāpabhikkhūti ettha yanti nipātamattaṃ, kāraṇaniddeso vā, yena kāraṇena antaradhāpeyyuṃ, tadetaṃ kāraṇaṃ vijjatīti attho, addhaniyanti addhānamaggagāmi, addhānakkhamanti attho.

    យញ្ចាហន្តិ ឯត្ថ យន្តិ យស្មា, យេន ការណេនាតិ វុត្តំ ហោតិ, កិរិយាបរាមសនំ វា ឯតំ, តេន ‘‘អនុគ្គហិតោ បសំសិតោ’’តិ ឯត្ថ អនុគ្គណ្ហនំ បសំសនញ្ច បរាមសតិ។ ‘‘ចីវរេ សាធារណបរិភោគេនា’’តិ ឯត្ថ ‘‘អត្តនា សមសមដ្ឋបនេនា’’តិ ឥធ អត្តនា-សទ្ទំ អានេត្វា ចីវរេ អត្តនា សាធារណបរិភោគេនាតិ យោជេតព្ពំ។ យស្ស យេន ហិ សម្ពន្ធោ ទូរដ្ឋម្បិ ច តស្ស តន្តិ អថ វា ភគវតា ចីវរេ សាធារណបរិភោគេន ភគវតា អនុគ្គហិតោតិ យោជនីយំ, ឯតស្សាបិ ហិ ករណនិទ្ទេសស្ស សហយោគកត្តុត្ថជោតកត្តសម្ភវតោ។ យាវទេតិ យាវទេវ, យត្តកំ កាលំ, យត្តកេ វា សមាបត្តិវិហារេ, អភិញ្ញាវិហារេ វា អាកង្ខន្តោ វិហរាមិ ចេវ វោហរាមិ ច, តថា កស្សបោបីតិ អត្ថោ។ ឥទញ្ច នវានុបុព្ពវិហារឆឡភិញ្ញភាវសាមញ្ញេន ថុតិមត្តំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ន ហិ អាយស្មា មហាកស្សបោ ភគវា វិយ ទេវសិកំ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសង្ខ្យា សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជតិ, យមកបាដិហារិយាទិវសេន វា អភិញ្ញាយោ វឡញ្ជេតីតិ។ តេនេវាហ – ‘‘នវានុបុព្ពវិហារឆឡភិញ្ញាប្បភេទេ’’តិ ។ តស្ស កិមញ្ញំ អាណណ្យំ ភវិស្សតិ, អញ្ញត្រ ធម្មវិនយសង្គាយនាតិ អធិប្បាយោ។ ‘‘ននុ មំ ភគវា’’តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ ឧបមាវសេន វិភាវេតិ។

    Yañcāhanti ettha yanti yasmā, yena kāraṇenāti vuttaṃ hoti, kiriyāparāmasanaṃ vā etaṃ, tena ‘‘anuggahito pasaṃsito’’ti ettha anuggaṇhanaṃ pasaṃsanañca parāmasati. ‘‘Cīvare sādhāraṇaparibhogenā’’ti ettha ‘‘attanā samasamaṭṭhapanenā’’ti idha attanā-saddaṃ ānetvā cīvare attanā sādhāraṇaparibhogenāti yojetabbaṃ. Yassa yena hi sambandho dūraṭṭhampi ca tassa tanti atha vā bhagavatā cīvare sādhāraṇaparibhogena bhagavatā anuggahitoti yojanīyaṃ, etassāpi hi karaṇaniddesassa sahayogakattutthajotakattasambhavato. Yāvadeti yāvadeva, yattakaṃ kālaṃ, yattake vā samāpattivihāre, abhiññāvihāre vā ākaṅkhanto viharāmi ceva voharāmi ca, tathā kassapopīti attho. Idañca navānupubbavihārachaḷabhiññabhāvasāmaññena thutimattaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Na hi āyasmā mahākassapo bhagavā viya devasikaṃ catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhyā samāpattiyo samāpajjati, yamakapāṭihāriyādivasena vā abhiññāyo vaḷañjetīti. Tenevāha – ‘‘navānupubbavihārachaḷabhiññāppabhede’’ti . Tassa kimaññaṃ āṇaṇyaṃ bhavissati, aññatra dhammavinayasaṅgāyanāti adhippāyo. ‘‘Nanu maṃ bhagavā’’tiādinā vuttamevatthaṃ upamāvasena vibhāveti.

    តតោ បរន្តិ តតោ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហជននតោ បរតោ។ បុរេ អធម្មោ ទិប្បតីតិ អបិនាម ទិព្ពតិ, យាវ អធម្មោ ធម្មំ បដិពាហិតុំ សមត្ថោ ហោតិ, តតោ បុរេតរមេវាតិ អត្ថោ។ អាសន្នេ អនិច្ឆិតេ ហិ អយំ បុរេ-សទ្ទោ។ ទិប្បតីតិ ច ទិប្បិស្សតិ។ បុរេសទ្ទសន្និយោគេន ហិ អនាគតត្ថេ អយំ វត្តមានប្បយោគោ, យថា – ‘‘បុរា វស្សតិ ទេវោ’’តិ។

    Tato paranti tato bhikkhūnaṃ ussāhajananato parato. Pure adhammo dippatīti apināma dibbati, yāva adhammo dhammaṃ paṭibāhituṃ samattho hoti, tato puretaramevāti attho. Āsanne anicchite hi ayaṃ pure-saddo. Dippatīti ca dippissati. Puresaddasanniyogena hi anāgatatthe ayaṃ vattamānappayogo, yathā – ‘‘purā vassati devo’’ti.

    ‘‘សកលនវង្គសត្ថុសាសនបរិយត្តិធរេ…បេ.… ឯកូនបញ្ចសតេ បរិគ្គហេសី’’តិ ឯតេន សុក្ខវិបស្សកខីណាសវបរិយន្តានំ យថាវុត្តបុគ្គលានំ សតិបិ អាគមាធិគមសព្ភាវេ សហ បដិសម្ភិទាហិ បន តេវិជ្ជាទិគុណយុត្តានំ អាគមាធិគមសម្បត្តិយា ឧក្កំសគតត្តា សង្គីតិយា ពហុបការតំ ទស្សេតិ។ ឥទំ វុត្តំ សង្គីតិក្ខន្ធកេ, (បារា. ៤៣៧) អបច្ចក្ខំ នាម នត្ថិ បគុណប្បវត្តិភាវតោ, សមន្តបាសាទិកាយំ បន ‘‘អសម្មុខា បដិគ្គហិតំ នាម នត្ថី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. បឋមមហាសង្គីតិកថា) វុត្តំ, តំ ‘‘ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោ’’តិ វុត្តម្បិ ភគវតោ សន្តិកេ បដិគ្គហិតមេវាតិ កត្វា វុត្តំ។ ចតុរាសីតិសហស្សានីតិ ធម្មក្ខន្ធេ សន្ធាយាហ។ បវត្តិនោតិ បគុណានិ។ អានន្ទត្ថេរស្ស នវប្បាយាយ បរិសាយ វិព្ភមនេន មហាកស្សបត្ថេរោ ឯវមាហ – ‘‘ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសី’’តិ។ តត្ថ មត្តន្តិ បមាណំ។ ឆន្ទា អាគមនំ វិយាតិ បទវិភាគោ។ ‘‘កិញ្ចាបិ សេក្ខោ’’តិ ឥទំ ន សេក្ខានំ អគតិគមនសព្ភាវេន វុត្តំ, អសេក្ខានមេវ បន ឧច្ចិនិតត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ ។ បឋមមគ្គេនេវ ហិ ចត្តារិ អគតិគមនានិ បហីយន្តីតិ។ ‘‘អភព្ពោ ឆន្ទា…បេ.… អគតិំ គន្តុ’’ន្តិ ច ធម្មសង្គីតិយា តស្ស យោគ្យភាវទស្សនេន វិជ្ជមានគុណកថនំ។ បរិយត្តោតិ អធីតោ។

    ‘‘Sakalanavaṅgasatthusāsanapariyattidhare…pe… ekūnapañcasate pariggahesī’’ti etena sukkhavipassakakhīṇāsavapariyantānaṃ yathāvuttapuggalānaṃ satipi āgamādhigamasabbhāve saha paṭisambhidāhi pana tevijjādiguṇayuttānaṃ āgamādhigamasampattiyā ukkaṃsagatattā saṅgītiyā bahupakārataṃ dasseti. Idaṃ vuttaṃ saṅgītikkhandhake, (pārā. 437) apaccakkhaṃ nāma natthi paguṇappavattibhāvato, samantapāsādikāyaṃ pana ‘‘asammukhā paṭiggahitaṃ nāma natthī’’ti (pārā. aṭṭha. paṭhamamahāsaṅgītikathā) vuttaṃ, taṃ ‘‘dve sahassāni bhikkhuto’’ti vuttampi bhagavato santike paṭiggahitamevāti katvā vuttaṃ. Caturāsītisahassānīti dhammakkhandhe sandhāyāha. Pavattinoti paguṇāni. Ānandattherassa navappāyāya parisāya vibbhamanena mahākassapatthero evamāha – ‘‘na vāyaṃ kumārako mattamaññāsī’’ti. Tattha mattanti pamāṇaṃ. Chandā āgamanaṃ viyāti padavibhāgo. ‘‘Kiñcāpi sekkho’’ti idaṃ na sekkhānaṃ agatigamanasabbhāvena vuttaṃ, asekkhānameva pana uccinitattāti daṭṭhabbaṃ . Paṭhamamaggeneva hi cattāri agatigamanāni pahīyantīti. ‘‘Abhabbo chandā…pe… agatiṃ gantu’’nti ca dhammasaṅgītiyā tassa yogyabhāvadassanena vijjamānaguṇakathanaṃ. Pariyattoti adhīto.

    គាវោ ចរន្តិ ឯត្ថាតិ គោចរោ, គោចរោ វិយ គោចរោ, ភិក្ខាចរណដ្ឋានំ។ វិសភាគបុគ្គលោ សុភទ្ទសទិសោ។ សត្តិបញ្ជរន្តិ សត្តិខគ្គាទិហត្ថេហិ បុរិសេហិ មល្លរាជូនំ ភគវតោ ធាតុអារក្ខករណំ សន្ធាយាហ។ តំ បលិពោធំ ឆិន្ទិត្វា តំ ករណីយំ ករោតូតិ សង្គាហកេន ឆិន្ទិតព្ពំ ឆិន្ទិត្វា ឯកន្តករណីយំ ករោតូតិ អត្ថោ។ មហាជនន្តិ ពហុជនំ។ គន្ធកុដិំ វន្ទិត្វា បរិភោគចេតិយភាវតោតិ អធិប្បាយោ។ យថា តន្តិ យថា អញ្ញោបិ យថាវុត្តសភាវោ, ឯវន្តិ អត្ថោ។ សំវេជេសីតិ ‘‘ននុ ភគវតា បដិកច្ចេវ អក្ខាតំ – ‘សព្ពេហេវ បិយេហិ មនាបេហិ នានាភាវោ វិនាភាវោ’’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.១៨៣; សំ. និ. ៥.៣៧៩; អ. និ. ១០.៤៨; ចូឡវ. ៤៣៧) សំវេគំ ជនេសិ។ ឧស្សន្នធាតុកន្តិ ឧបចិតទោសំ។ ភេសជ្ជមត្តាតិ អប្បកំ ភេសជ្ជំ។ អប្បត្ថោ ហិ អយំ មត្តា-សទ្ទោ, ‘‘មត្តាសុខបរិច្ចាគោ’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ២៩០) វិយ។ ទុតិយទិវសេតិ ទេវតាយ សំវេជិតទិវសតោ, ជេតវនវិហារំ បវិដ្ឋទិវសតោ វា ទុតិយទិវសេ។ អាណាវ ចក្កំ អាណាចក្កំ។

    Gāvo caranti etthāti gocaro, gocaro viya gocaro, bhikkhācaraṇaṭṭhānaṃ. Visabhāgapuggalo subhaddasadiso. Sattipañjaranti sattikhaggādihatthehi purisehi mallarājūnaṃ bhagavato dhātuārakkhakaraṇaṃ sandhāyāha. Taṃ palibodhaṃ chinditvā taṃ karaṇīyaṃ karotūti saṅgāhakena chinditabbaṃ chinditvā ekantakaraṇīyaṃ karotūti attho. Mahājananti bahujanaṃ. Gandhakuṭiṃ vanditvā paribhogacetiyabhāvatoti adhippāyo. Yathā tanti yathā aññopi yathāvuttasabhāvo, evanti attho. Saṃvejesīti ‘‘nanu bhagavatā paṭikacceva akkhātaṃ – ‘sabbeheva piyehi manāpehi nānābhāvo vinābhāvo’’’tiādinā (dī. ni. 2.183; saṃ. ni. 5.379; a. ni. 10.48; cūḷava. 437) saṃvegaṃ janesi. Ussannadhātukanti upacitadosaṃ. Bhesajjamattāti appakaṃ bhesajjaṃ. Appattho hi ayaṃ mattā-saddo, ‘‘mattāsukhapariccāgo’’tiādīsu (dha. pa. 290) viya. Dutiyadivaseti devatāya saṃvejitadivasato, jetavanavihāraṃ paviṭṭhadivasato vā dutiyadivase. Āṇāva cakkaṃ āṇācakkaṃ.

    ឯតទគ្គន្តិ ឯសោ អគ្គោ។ លិង្គវិបល្លាសេន ហិ អយំ និទ្ទេសោ។ យទិទន្តិ ច យោ អយំ, យទិទំ ខន្ធបញ្ចកន្តិ វា យោជេតព្ពំ។ ‘‘បឋមំ អាវុសោ ឧបាលិ បារាជិកំ កត្ថ បញ្ញត្ត’’ន្តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ តស្ស សង្គីតិយា បុរិមកាលេ បឋមភាវោ ន យុត្តោតិ? នោ ន យុត្តោ, ភគវតា បញ្ញត្តានុក្កមេន បាតិមោក្ខុទ្ទេសានុក្កមេន ច បឋមភាវស្ស សិទ្ធត្តា។ យេភុយ្យេន ហិ តីណិ បិដកានិ ភគវតោ ធរមានកាលេ ឋិតានុក្កមេនេវ សង្គីតានិ, វិសេសតោ វិនយាភិធម្មបិដកានីតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ‘‘វត្ថុម្បិ បុច្ឆី’’តិអាទិ ‘កត្ថ បញ្ញត្ត’ន្តិអាទិនា ទស្សិតេន សហ តទវសិដ្ឋម្បិ សង្គហេត្វា ទស្សនវសេន វុត្តំ។ បឋមបារាជិកេតិ បឋមបារាជិកបាឡិយំ (បារា. ២៤), តេនេវាហ – ‘‘ន ហិ តថាគតា ឯកព្យញ្ជនម្បិ និរត្ថកំ វទន្តី’’តិ។

    Etadagganti eso aggo. Liṅgavipallāsena hi ayaṃ niddeso. Yadidanti ca yo ayaṃ, yadidaṃ khandhapañcakanti vā yojetabbaṃ. ‘‘Paṭhamaṃ āvuso upāli pārājikaṃ kattha paññatta’’nti kasmā vuttaṃ, nanu tassa saṅgītiyā purimakāle paṭhamabhāvo na yuttoti? No na yutto, bhagavatā paññattānukkamena pātimokkhuddesānukkamena ca paṭhamabhāvassa siddhattā. Yebhuyyena hi tīṇi piṭakāni bhagavato dharamānakāle ṭhitānukkameneva saṅgītāni, visesato vinayābhidhammapiṭakānīti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Vatthumpi pucchī’’tiādi ‘kattha paññatta’ntiādinā dassitena saha tadavasiṭṭhampi saṅgahetvā dassanavasena vuttaṃ. Paṭhamapārājiketi paṭhamapārājikapāḷiyaṃ (pārā. 24), tenevāha – ‘‘na hi tathāgatā ekabyañjanampi niratthakaṃ vadantī’’ti.

    ជាតកាទិកេ ខុទ្ទកនិកាយបរិយាបន្នេ, យេភុយ្យេន ច ធម្មនិទ្ទេសភូតេ តាទិសេ អភិធម្មបិដកេ សង្គណ្ហិតុំ យុត្តំ, ន បន ទីឃនិកាយាទិប្បការេ សុត្តន្តបិដកេ, នាបិ បញ្ញត្តិនិទ្ទេសភូតេ វិនយបិដកេតិ ទីឃភាណកា ‘‘ជាតកាទីនំ អភិធម្មបិដកេ សង្គហោ’’តិ វទន្តិ។ ចរិយាបិដកពុទ្ធវំសានញ្ចេត្ថ អគ្គហណំ, ជាតកគតិកត្តា។ មជ្ឈិមភាណកា បន ‘‘អដ្ឋុប្បត្តិវសេន ទេសិតានំ ជាតកាទីនំ យថានុលោមទេសនាភាវតោ តាទិសេ សុត្តន្តបិដកេ សង្គហោ យុត្តោ, ន បន សភាវធម្មនិទ្ទេសភូតេ យថាធម្មសាសនេ អភិធម្មបិដកេ’’តិ ជាតកាទីនំ សុត្តន្តបិដកបរិយាបន្នតំ កថយន្តិ។ តត្ថ ច យុត្តំ វិចារេត្វា គហេតព្ពំ។

    Jātakādike khuddakanikāyapariyāpanne, yebhuyyena ca dhammaniddesabhūte tādise abhidhammapiṭake saṅgaṇhituṃ yuttaṃ, na pana dīghanikāyādippakāre suttantapiṭake, nāpi paññattiniddesabhūte vinayapiṭaketi dīghabhāṇakā ‘‘jātakādīnaṃ abhidhammapiṭake saṅgaho’’ti vadanti. Cariyāpiṭakabuddhavaṃsānañcettha aggahaṇaṃ, jātakagatikattā. Majjhimabhāṇakā pana ‘‘aṭṭhuppattivasena desitānaṃ jātakādīnaṃ yathānulomadesanābhāvato tādise suttantapiṭake saṅgaho yutto, na pana sabhāvadhammaniddesabhūte yathādhammasāsane abhidhammapiṭake’’ti jātakādīnaṃ suttantapiṭakapariyāpannataṃ kathayanti. Tattha ca yuttaṃ vicāretvā gahetabbaṃ.

    ឯវំ និមិត្តបយោជនកាលទេសការកករណប្បការេហិ បឋមំ សង្គីតិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តត្ថ វវត្ថាបិតសិទ្ធេសុ ធម្មវិនយេសុ នានប្បការកោសល្លត្ថំ ឯកវិធាទិភេទេ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវមេត’’ន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ វិមុត្តិរសន្តិ វិមុត្តិគុណំ, វិមុត្តិសម្បត្តិកំ វា, អគ្គផលនិប្ផាទនតោ, វិមុត្តិកិច្ចំ វា, កិលេសានំ អច្ចន្តំ វិមុត្តិសម្បាទនតោ។ កេចិ បន ‘‘វិមុត្តិអស្សាទ’’ន្តិ វទន្តិ។

    Evaṃ nimittapayojanakāladesakārakakaraṇappakārehi paṭhamaṃ saṅgītiṃ dassetvā idāni tattha vavatthāpitasiddhesu dhammavinayesu nānappakārakosallatthaṃ ekavidhādibhede dassetuṃ ‘‘evameta’’ntiādimāha. Tattha vimuttirasanti vimuttiguṇaṃ, vimuttisampattikaṃ vā, aggaphalanipphādanato, vimuttikiccaṃ vā, kilesānaṃ accantaṃ vimuttisampādanato. Keci pana ‘‘vimuttiassāda’’nti vadanti.

    កិញ្ចាបិ អវិសេសេន សព្ពម្បិ ពុទ្ធវចនំ កិលេសវិនយនេន វិនយោ, យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ អបាយបតនាទិតោ ធារណេន ធម្មោ, ឥធាធិប្បេតេ បន ធម្មវិនយេ និទ្ធារេតុំ ‘‘តត្ថ វិនយបិដក’’ន្តិអាទិមាហ។ អវសេសំ ពុទ្ធវចនំ ធម្មោ, ខន្ធាទិវសេន សភាវធម្មទេសនាពាហុល្លតោ។ អថ វា យទិបិ ធម្មោយេវ វិនយោបិ, បរិយត្តិយាទិភាវតោ, វិនយសទ្ទសន្និធានេ បន ភិន្នាធិករណភាវេន បយុត្តោ ធម្ម-សទ្ទោ វិនយតន្តិវិធុរំ តន្តិំ ទីបេតិ យថា ‘‘បុញ្ញញាណសម្ភារា, គោពលិពទ្ធ’’ន្តិ ច។

    Kiñcāpi avisesena sabbampi buddhavacanaṃ kilesavinayanena vinayo, yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyapatanādito dhāraṇena dhammo, idhādhippete pana dhammavinaye niddhāretuṃ ‘‘tattha vinayapiṭaka’’ntiādimāha. Avasesaṃ buddhavacanaṃ dhammo, khandhādivasena sabhāvadhammadesanābāhullato. Atha vā yadipi dhammoyeva vinayopi, pariyattiyādibhāvato, vinayasaddasannidhāne pana bhinnādhikaraṇabhāvena payutto dhamma-saddo vinayatantividhuraṃ tantiṃ dīpeti yathā ‘‘puññañāṇasambhārā, gobalibaddha’’nti ca.

    ‘‘អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិ អយំ គាថា ភគវតា អត្តនោ សព្ពញ្ញុតញាណបទដ្ឋានំ អរហត្តប្បត្តិំ បច្ចវេក្ខន្តេន ឯកូនវីសតិមស្ស បច្ចវេក្ខណញាណស្ស អនន្តរំ ភាសិតា។ តេនាហ ‘‘ឥទំ បឋមពុទ្ធវចន’’ន្តិ។ ឥទំ កិរ សព្ពពុទ្ធេហិ អវិជហិតំ ឧទានំ។ អយមស្ស សង្ខេបត្ថោ – អហំ ឥមស្ស អត្តភាវគេហស្ស ការកំ តណ្ហាវឌ្ឍកិំ គវេសន្តោ យេន ញាណេន តំ ទដ្ឋុំ សក្កា, តស្ស ពោធិញាណស្សត្ថាយ ទីបង្ករបាទមូលេ កតាភិនីហារោ ឯត្តកំ កាលំ អនេកជាតិសំសារំ អនេកជាតិសតសហស្សសង្ខ្យំ សំសារវដ្ដំ អនិព្ពិសំ តំ ញាណំ អវិន្ទន្តោ អលភន្តោយេវ សន្ធាវិស្សំ សំសរិំ។ យស្មា ជរាវ្យាធិមរណមិស្សតាយ ជាតិ នាមេសា បុនប្បុនំ ឧបគន្តុំ ទុក្ខា, ន ច សា តស្មិំ អទិដ្ឋេ និវត្តតិ, តស្មា តំ គវេសន្តោ សន្ធាវិស្សន្តិ អត្ថោ។ ទិដ្ឋោសីតិ ឥទានិ មយា សព្ពញ្ញុតញាណំ បដិវិជ្ឈន្តេន ទិដ្ឋោ អសិ។ បុន គេហន្តិ បុន ឥមំ អត្តភាវសង្ខាតំ មម គេហំ។ ន កាហសិ ន ករិស្សសិ។ តវ សព្ពា អវសេសាកិលេសផាសុកា មយា ភគ្គា។ ឥមស្ស តយា កតស្ស អត្តភាវគេហស្ស កូដំ អវិជ្ជាសង្ខាតំ កណ្ណិកមណ្ឌលំ វិសង្ខតំ វិទ្ធំសិតំ។ វិសង្ខារំ និព្ពានំ អារម្មណករណវសេន គតំ អនុបវិដ្ឋំ ឥទានិ មម ចិត្តំ, អហញ្ច តណ្ហានំ ខយសង្ខាតំ អរហត្តមគ្គំ អជ្ឈគា អធិគតោ បត្តោស្មីតិ។ អយំ មនសា បវត្តិតធម្មានមាទិ។ ‘‘យទា ហវេ បាតុភវន្តិ ធម្មា’’តិ (ឧទា. ១, ២, ៣) អយំ បន វាចាយ បវត្តិតធម្មានំ អាទីតិ វទន្តិ។ អន្តោជប្បនវសេន កិរ ភគវា ‘‘អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិអាទិមាហ (ធ. ប. ១៥៣)។ ‘‘បាដិបទទិវសេ’’តិ ឥទំ ‘‘សព្ពញ្ញុភាវប្បត្តស្សា’’តិ ន ឯតេន សម្ពន្ធិតព្ពំ, ‘‘បច្ចវេក្ខន្តស្ស ឧប្បន្នា’’តិ ឯតេន បន សម្ពន្ធិតព្ពំ។ វិសាខបុណ្ណមាយមេវ ហិ ភគវា បច្ចូសសមយេ សព្ពញ្ញុតំ បត្តោតិ។

    ‘‘Anekajātisaṃsāra’’nti ayaṃ gāthā bhagavatā attano sabbaññutañāṇapadaṭṭhānaṃ arahattappattiṃ paccavekkhantena ekūnavīsatimassa paccavekkhaṇañāṇassa anantaraṃ bhāsitā. Tenāha ‘‘idaṃ paṭhamabuddhavacana’’nti. Idaṃ kira sabbabuddhehi avijahitaṃ udānaṃ. Ayamassa saṅkhepattho – ahaṃ imassa attabhāvagehassa kārakaṃ taṇhāvaḍḍhakiṃ gavesanto yena ñāṇena taṃ daṭṭhuṃ sakkā, tassa bodhiñāṇassatthāya dīpaṅkarapādamūle katābhinīhāro ettakaṃ kālaṃ anekajātisaṃsāraṃ anekajātisatasahassasaṅkhyaṃ saṃsāravaṭṭaṃ anibbisaṃ taṃ ñāṇaṃ avindanto alabhantoyeva sandhāvissaṃ saṃsariṃ. Yasmā jarāvyādhimaraṇamissatāya jāti nāmesā punappunaṃ upagantuṃ dukkhā, na ca sā tasmiṃ adiṭṭhe nivattati, tasmā taṃ gavesanto sandhāvissanti attho. Diṭṭhosīti idāni mayā sabbaññutañāṇaṃ paṭivijjhantena diṭṭho asi. Puna gehanti puna imaṃ attabhāvasaṅkhātaṃ mama gehaṃ. Na kāhasi na karissasi. Tava sabbā avasesākilesaphāsukā mayā bhaggā. Imassa tayā katassa attabhāvagehassa kūṭaṃ avijjāsaṅkhātaṃ kaṇṇikamaṇḍalaṃ visaṅkhataṃ viddhaṃsitaṃ. Visaṅkhāraṃ nibbānaṃ ārammaṇakaraṇavasena gataṃ anupaviṭṭhaṃ idāni mama cittaṃ, ahañca taṇhānaṃ khayasaṅkhātaṃ arahattamaggaṃ ajjhagā adhigato pattosmīti. Ayaṃ manasā pavattitadhammānamādi. ‘‘Yadā have pātubhavanti dhammā’’ti (udā. 1, 2, 3) ayaṃ pana vācāya pavattitadhammānaṃ ādīti vadanti. Antojappanavasena kira bhagavā ‘‘anekajātisaṃsāra’’ntiādimāha (dha. pa. 153). ‘‘Pāṭipadadivase’’ti idaṃ ‘‘sabbaññubhāvappattassā’’ti na etena sambandhitabbaṃ, ‘‘paccavekkhantassa uppannā’’ti etena pana sambandhitabbaṃ. Visākhapuṇṇamāyameva hi bhagavā paccūsasamaye sabbaññutaṃ pattoti.

    វយធម្មាតិ អនិច្ចលក្ខណមុខេន ទុក្ខានត្តលក្ខណម្បិ សង្ខារានំ វិភាវេតិ ‘‘យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខំ, យំ ទុក្ខំ តទនត្តា’’តិ (សំ. និ. ៣.១៥; បដិ. ម. ២.១០) វចនតោ។ លក្ខណត្តយវិភាវននយេនេវ ច តទារម្មណំ វិបស្សនំ ទស្សេន្តោ សព្ពតិត្ថិយានំ អវិសយភូតំ ពុទ្ធាវេណិកំ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានាធិដ្ឋានំ អវិបរីតំ និព្ពានគាមិនិប្បដិបទំ បកាសេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឥទានិ តត្ថ សម្មាបដិបត្តិយំ និយោជេតិ ‘‘អប្បមាទេន សម្បាទេថា’’តិ។ អថ វា ‘‘វយធម្មា សង្ខារា’’តិ ឯតេន សង្ខេបេន សំវេជេត្វា ‘‘អប្បមាទេន សម្បាទេថា’’តិ សង្ខេបេនេវ និរវសេសំ សម្មាបដិបត្តិំ ទស្សេតិ។ អប្បមាទបទញ្ហិ សិក្ខាត្តយសង្គហិតំ កេវលបរិបុណ្ណំ សាសនំ បរិយាទិយិត្វា តិដ្ឋតីតិ។

    Vayadhammāti aniccalakkhaṇamukhena dukkhānattalakkhaṇampi saṅkhārānaṃ vibhāveti ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattā’’ti (saṃ. ni. 3.15; paṭi. ma. 2.10) vacanato. Lakkhaṇattayavibhāvananayeneva ca tadārammaṇaṃ vipassanaṃ dassento sabbatitthiyānaṃ avisayabhūtaṃ buddhāveṇikaṃ catusaccakammaṭṭhānādhiṭṭhānaṃ aviparītaṃ nibbānagāminippaṭipadaṃ pakāsetīti daṭṭhabbaṃ. Idāni tattha sammāpaṭipattiyaṃ niyojeti ‘‘appamādena sampādethā’’ti. Atha vā ‘‘vayadhammā saṅkhārā’’ti etena saṅkhepena saṃvejetvā ‘‘appamādena sampādethā’’ti saṅkhepeneva niravasesaṃ sammāpaṭipattiṃ dasseti. Appamādapadañhi sikkhāttayasaṅgahitaṃ kevalaparipuṇṇaṃ sāsanaṃ pariyādiyitvā tiṭṭhatīti.

    បឋមសង្គីតិយំ អសង្គីតំ សង្គីតិក្ខន្ធកកថាវត្ថុប្បករណាទិ។ កេចិ បន ‘‘សុភសុត្តម្បិ (ទី. និ. ១.៤៤៤) បឋមសង្គីតិយំ អសង្គីត’’ន្តិ វទន្តិ, តំ បន ន យុជ្ជតិ។ បឋមសង្គីតិតោ បុរេតរមេវ ហិ អាយស្មតា អានន្ទេន ជេតវនេ វិហរន្តេន សុភស្ស មាណវស្ស ភាសិតន្តិ។

    Paṭhamasaṅgītiyaṃ asaṅgītaṃ saṅgītikkhandhakakathāvatthuppakaraṇādi. Keci pana ‘‘subhasuttampi (dī. ni. 1.444) paṭhamasaṅgītiyaṃ asaṅgīta’’nti vadanti, taṃ pana na yujjati. Paṭhamasaṅgītito puretarameva hi āyasmatā ānandena jetavane viharantena subhassa māṇavassa bhāsitanti.

    ទឡ្ហិកម្មសិថិលីករណប្បយោជនា យថាក្កមំ បកតិសាវជ្ជបណ្ណត្តិសាវជ្ជេសុ សិក្ខាបទេសុ។ តេនាតិ វិវិធនយត្តាទិនា។ ឯតន្តិ វិវិធវិសេសនយត្តាតិ គាថាវចនំ។ ឯតស្សាតិ វិនយស្ស។

    Daḷhikammasithilīkaraṇappayojanā yathākkamaṃ pakatisāvajjapaṇṇattisāvajjesu sikkhāpadesu. Tenāti vividhanayattādinā. Etanti vividhavisesanayattāti gāthāvacanaṃ. Etassāti vinayassa.

    អត្តត្ថបរត្ថាទិភេទេតិ យោ តំ សុត្តំ សជ្ឈាយតិ, សុណាតិ, វាចេតិ, ចិន្តេតិ, ទេសេតិ ច, សុត្តេន សង្គហិតោ សីលាទិអត្ថោ តស្សាបិ ហោតិ, តេន បរស្ស សាធេតព្ពតោ បរស្សាបិ ហោតីតិ, តទុភយំ តំ សុត្តំ សូចេតិ ទីបេតិ។ តថា ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកំ លោកិយលោកុត្តរញ្ចាតិ ឯវមាទិភេទេ អត្ថេ អាទិ-សទ្ទេន សង្គណ្ហាតិ។ អត្ថ-សទ្ទោ ចាយំ ហិតបរិយាយវចនំ, ន ភាសិតត្ថវចនំ, យទិ សិយា, សុត្តំ អត្តនោបិ ភាសិតត្ថំ សូចេតិ, បរស្សាបីតិ អយមត្ថោ វុត្តោ សិយា។ សុត្តេន ច យោ អត្ថោ បកាសិតោ សោ តស្សេវ ហោតីតិ, ន តេន បរត្ថោ សូចិតោ ហោតិ, តេន សូចេតព្ពស្ស បរត្ថស្ស និវត្តេតព្ពស្ស អភាវា អត្ថគហណញ្ច ន កត្តព្ពំ។ អត្តត្ថបរត្ថវិនិម្មុត្តស្ស ភាសិតត្ថស្ស អភាវា អាទិគ្គហណញ្ច ន កត្តព្ពំ។ តស្មា យថាវុត្តស្ស ហិតបរិយាយស្ស អត្ថស្ស សុត្តេ អសម្ភវតោ សុត្តធារស្ស បុគ្គលស្ស វសេន អត្តត្ថបរត្ថា វុត្តា។

    Attatthaparatthādibhedeti yo taṃ suttaṃ sajjhāyati, suṇāti, vāceti, cinteti, deseti ca, suttena saṅgahito sīlādiattho tassāpi hoti, tena parassa sādhetabbato parassāpi hotīti, tadubhayaṃ taṃ suttaṃ sūceti dīpeti. Tathā diṭṭhadhammikasamparāyikaṃ lokiyalokuttarañcāti evamādibhede atthe ādi-saddena saṅgaṇhāti. Attha-saddo cāyaṃ hitapariyāyavacanaṃ, na bhāsitatthavacanaṃ, yadi siyā, suttaṃ attanopi bhāsitatthaṃ sūceti, parassāpīti ayamattho vutto siyā. Suttena ca yo attho pakāsito so tasseva hotīti, na tena parattho sūcito hoti, tena sūcetabbassa paratthassa nivattetabbassa abhāvā atthagahaṇañca na kattabbaṃ. Attatthaparatthavinimmuttassa bhāsitatthassa abhāvā ādiggahaṇañca na kattabbaṃ. Tasmā yathāvuttassa hitapariyāyassa atthassa sutte asambhavato suttadhārassa puggalassa vasena attatthaparatthā vuttā.

    អថ វា សុត្តំ អនបេក្ខិត្វា យេ អត្តត្ថាទយោ អត្ថប្បភេទា វុត្តា ‘‘ន ហញ្ញទត្ថត្ថិបសំសលាភា’’តិ ឯតស្ស បទស្ស និទ្ទេសេ (មហានិ. ៦៣; ចូឡនិ. ៨៥) ‘‘អត្តត្ថោ, បរត្ថោ, ឧភយត្ថោ, ទិដ្ឋធម្មិកោ អត្ថោ, សម្បរាយិកោ អត្ថោ, ឧត្តានោ អត្ថោ, គម្ភីរោ អត្ថោ, គូឡ្ហោ អត្ថោ, បដិច្ឆន្នោ អត្ថោ, នេយ្យោ អត្ថោ, នីតោ អត្ថោ, អនវជ្ជោ អត្ថោ, និក្កិលេសោ អត្ថោ, វោទានោ អត្ថោ, បរមត្ថោ’’តិ តេ សុត្តំ សូចេតីតិ អត្ថោ។ ឥមស្មិំ អត្ថវិកប្បេ អត្ថ-សទ្ទោ ភាសិតត្ថបរិយាយោបិ ហោតិ។ ឯត្ថ ហិ បុរិមកា បញ្ច អត្ថប្បភេទា ហិតបរិយាយា, តតោ បរេ ឆ ភាសិតត្ថភេទា, បច្ឆិមកា បន ឧភយសភាវា។ តត្ថ ទុរធិគមតាយ វិភាវនេ អលទ្ធគាធោ គម្ភីរោ។ ន វិវដោ គូឡ្ហោ។ មូលុទកាទយោ វិយ បំសុនា អក្ខរសន្និវេសាទិនា តិរោហិតោ បដិច្ឆន្នោ ។ និទ្ធារេត្វា ញាបេតព្ពោ នេយ្យោ។ យថារុតវសេន វេទិតព្ពោ នីតោ។ អនវជ្ជនិក្កិលេសវោទានា បរិយាយវសេន វុត្តា, កុសលវិបាកកិរិយាធម្មវសេន វា។ បរមត្ថោ និព្ពានំ, ធម្មានំ អវិបរីតសភាវោ ឯវ វា។ អថ វា ‘‘អត្តនា ច អប្បិច្ឆោ ហោតី’’តិ អត្តត្ថំ, ‘‘អប្បិច្ឆាកថញ្ច បរេសំ កត្តា ហោតី’’តិ បរត្ថំ សូចេតិ។ ឯវំ ‘‘អត្តនា ច បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៤.៩៩, ២៦៥) សុត្តានិ យោជេតព្ពានិ។ វិនយាភិធម្មេហិ ច វិសេសេត្វា សុត្ត-សទ្ទស្ស អត្ថោ វត្តព្ពោ។ តស្មា វេនេយ្យជ្ឈាសយវសប្បវត្តាយ ទេសនាយ អត្តហិតបរហិតតាទីនិ សាតិសយំ បកាសិតានិ ហោតិ តប្បរភាវតោ, ន អាណាធម្មសភាវវសប្បវត្តាយាតិ ឥទមេវ ច ‘‘អត្ថានំ សូចនតោ សុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។

    Atha vā suttaṃ anapekkhitvā ye attatthādayo atthappabhedā vuttā ‘‘na haññadatthatthipasaṃsalābhā’’ti etassa padassa niddese (mahāni. 63; cūḷani. 85) ‘‘attattho, parattho, ubhayattho, diṭṭhadhammiko attho, samparāyiko attho, uttāno attho, gambhīro attho, gūḷho attho, paṭicchanno attho, neyyo attho, nīto attho, anavajjo attho, nikkileso attho, vodāno attho, paramattho’’ti te suttaṃ sūcetīti attho. Imasmiṃ atthavikappe attha-saddo bhāsitatthapariyāyopi hoti. Ettha hi purimakā pañca atthappabhedā hitapariyāyā, tato pare cha bhāsitatthabhedā, pacchimakā pana ubhayasabhāvā. Tattha duradhigamatāya vibhāvane aladdhagādho gambhīro. Na vivaṭo gūḷho. Mūludakādayo viya paṃsunā akkharasannivesādinā tirohito paṭicchanno. Niddhāretvā ñāpetabbo neyyo. Yathārutavasena veditabbo nīto. Anavajjanikkilesavodānā pariyāyavasena vuttā, kusalavipākakiriyādhammavasena vā. Paramattho nibbānaṃ, dhammānaṃ aviparītasabhāvo eva vā. Atha vā ‘‘attanā ca appiccho hotī’’ti attatthaṃ, ‘‘appicchākathañca paresaṃ kattā hotī’’ti paratthaṃ sūceti. Evaṃ ‘‘attanā ca pāṇātipātā paṭivirato hotī’’tiādi (a. ni. 4.99, 265) suttāni yojetabbāni. Vinayābhidhammehi ca visesetvā sutta-saddassa attho vattabbo. Tasmā veneyyajjhāsayavasappavattāya desanāya attahitaparahitatādīni sātisayaṃ pakāsitāni hoti tapparabhāvato, na āṇādhammasabhāvavasappavattāyāti idameva ca ‘‘atthānaṃ sūcanato sutta’’nti vuttaṃ.

    សុត្តេ ច អាណាធម្មសភាវា ច វេនេយ្យជ្ឈាសយំ អនុវត្តន្តិ, ន វិនយាភិធម្មេសុ វិយ វេនេយ្យជ្ឈាសយោ អាណាធម្មសភាវេ។ តស្មា វេនេយ្យានំ ឯកន្តហិតបដិលាភសំវត្តនិកា សុត្តន្តទេសនា ហោតីតិ ‘‘សុវុត្តា ចេត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ បសវតីតិ ផលតិ។ ‘‘សុត្តាណា’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ បកាសេតុំ ‘‘សុដ្ឋុ ច នេ តាយតី’’តិ វុត្តំ។ អត្តត្ថាទិវិធានេសុ ច សុត្តស្ស បមាណភាវោ, អត្តត្ថាទីនញ្ច សង្គាហកត្តំ យោជេតព្ពំ តទត្ថប្បកាសនបធានត្តា សុត្តស្ស។ វិនយាភិធម្មេហិ វិសេសនញ្ច យោជេតព្ពំ។ ឯតន្តិ ‘‘អត្ថានំ សូចនតោ’’តិអាទិកំ អត្ថវចនំ។ ឯតស្សាតិ សុត្តស្ស។

    Sutte ca āṇādhammasabhāvā ca veneyyajjhāsayaṃ anuvattanti, na vinayābhidhammesu viya veneyyajjhāsayo āṇādhammasabhāve. Tasmā veneyyānaṃ ekantahitapaṭilābhasaṃvattanikā suttantadesanā hotīti ‘‘suvuttā cetthā’’tiādi vuttaṃ. Pasavatīti phalati. ‘‘Suttāṇā’’ti etassa atthaṃ pakāsetuṃ ‘‘suṭṭhu ca ne tāyatī’’ti vuttaṃ. Attatthādividhānesu ca suttassa pamāṇabhāvo, attatthādīnañca saṅgāhakattaṃ yojetabbaṃ tadatthappakāsanapadhānattā suttassa. Vinayābhidhammehi visesanañca yojetabbaṃ. Etanti ‘‘atthānaṃ sūcanato’’tiādikaṃ atthavacanaṃ. Etassāti suttassa.

    អភិក្កមន្តីតិ ឯត្ថ អភិ-សទ្ទោ កមនកិរិយាយ វុទ្ធិភាវំ អតិរេកតំ ទីបេតិ, អភិញ្ញាតា អភិលក្ខិតាតិ ឯត្ថ ញាណលក្ខណកិរិយានំ សុបាកដតាវិសេសំ, អភិក្កន្តេនាតិ ឯត្ថ កន្តិយា អធិកត្តំ វិសិដ្ឋតន្តិ យុត្តំ កិរិយាវិសេសកត្តា ឧបសគ្គស្ស។ អភិរាជា អភិវិនយេតិ បន បូជិតបរិច្ឆិន្នេសុ រាជវិនយេសុ អភិ-សទ្ទោ បវត្តតីតិ កថមេតំ យុជ្ជេយ្យាតិ ? បូជនបរិច្ឆេទនកិរិយាទីបនតោ, តាហិ ច កិរិយាហិ រាជវិនយានំ យុត្តត្តា។ ឯត្ថ ហិ អតិមាលាទីសុ អតិ-សទ្ទោ វិយ, អភិ-សទ្ទោ យថា សហ សាធនេន កិរិយំ វទតីតិ អភិរាជអភិវិនយ-សទ្ទា សិទ្ធា, ឯវំ អភិធម្មសទ្ទេ អភិ-សទ្ទោ សហ សាធនេន វុឌ្ឍិយាទិកិរិយំ ទីបេតីតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ។

    Abhikkamantīti ettha abhi-saddo kamanakiriyāya vuddhibhāvaṃ atirekataṃ dīpeti, abhiññātā abhilakkhitāti ettha ñāṇalakkhaṇakiriyānaṃ supākaṭatāvisesaṃ, abhikkantenāti ettha kantiyā adhikattaṃ visiṭṭhatanti yuttaṃ kiriyāvisesakattā upasaggassa. Abhirājā abhivinayeti pana pūjitaparicchinnesu rājavinayesu abhi-saddo pavattatīti kathametaṃ yujjeyyāti ? Pūjanaparicchedanakiriyādīpanato, tāhi ca kiriyāhi rājavinayānaṃ yuttattā. Ettha hi atimālādīsu ati-saddo viya, abhi-saddo yathā saha sādhanena kiriyaṃ vadatīti abhirājaabhivinaya-saddā siddhā, evaṃ abhidhammasadde abhi-saddo saha sādhanena vuḍḍhiyādikiriyaṃ dīpetīti ayamattho dassitoti daṭṭhabbo.

    ភាវនាផរណវុឌ្ឍីហិ វុឌ្ឍិមន្តោបិ ធម្មា វុត្តា។ អារម្មណាទីហីតិ អារម្មណសម្បយុត្តកម្មទ្វារបដិបទាទីហិ។ អវិសិដ្ឋន្តិ អញ្ញមញ្ញវិសិដ្ឋេសុ វិនយសុត្តាភិធម្មេសុ អវិសិដ្ឋំ សមានំ។ តំ បិដកសទ្ទន្តិ អត្ថោ។ យថាវុត្តេនាតិ ‘‘ឯវំ ទុវិធត្ថេនា’’តិអាទិនា វុត្តប្បការេន។

    Bhāvanāpharaṇavuḍḍhīhi vuḍḍhimantopi dhammā vuttā. Ārammaṇādīhīti ārammaṇasampayuttakammadvārapaṭipadādīhi. Avisiṭṭhanti aññamaññavisiṭṭhesu vinayasuttābhidhammesu avisiṭṭhaṃ samānaṃ. Taṃ piṭakasaddanti attho. Yathāvuttenāti ‘‘evaṃ duvidhatthenā’’tiādinā vuttappakārena.

    កថេតព្ពានំ អត្ថានំ ទេសកាយត្តេន អាណាទិវិធិនា អតិសជ្ជនំ បពោធនំ ទេសនា។ សាសិតព្ពបុគ្គលគតេន យថាបរាធាទិសាសិតព្ពភាវេន អនុសាសនំ វិនយនំ សាសនំ។ កថេតព្ពស្ស សំវរាសំវរាទិនោ អត្ថស្ស កថនំ វចនបដិពទ្ធតាករណំ កថា។ កថីយតិ វា ឯត្ថាតិ កថា។ សំវរាសំវរស្ស កថា សំវរាសំវរកថា។ ឯស នយោ ឥតរេសុបិ។ ភេទ-សទ្ទោ វិសុំ វិសុំ យោជេតព្ពោ ‘‘ទេសនាភេទំ សាសនភេទំ កថាភេទញ្ច យថារហំ បរិទីបយេ’’តិ។ ភេទន្តិ ច នានត្តន្តិ អត្ថោ។ សិក្ខា ច បហានានិ ច គម្ភីរភាវោ ច សិក្ខាប្បហានគម្ភីរភាវំ, តញ្ច បរិទីបយេ។ ឯត្ថ យថាតិ ឧបារម្ភនិស្សរណធម្មកោសរក្ខណហេតុបរិយាបុណនំ សុប្បដិបត្តិ ទុប្បដិបត្តីតិ ឯតេហិ បការេហិ។ អាណំ បណេតុំ អរហតីតិ អាណារហោ សម្មាសម្ពុទ្ធត្តា។ វោហារបរមត្ថានម្បិ សព្ភាវតោ អាហ អាណាពាហុល្លតោតិ។ ឥតោ បរេសុបិ ឯសេវ នយោ។ បចុរាបរាធា សេយ្យសកាទយោ។ អជ្ឈាសយោ អាសយោវ អត្ថតោ ទិដ្ឋិ, ញាណញ្ច។ វុត្តញ្ចេតំ –

    Kathetabbānaṃ atthānaṃ desakāyattena āṇādividhinā atisajjanaṃ pabodhanaṃ desanā. Sāsitabbapuggalagatena yathāparādhādisāsitabbabhāvena anusāsanaṃ vinayanaṃ sāsanaṃ. Kathetabbassa saṃvarāsaṃvarādino atthassa kathanaṃ vacanapaṭibaddhatākaraṇaṃ kathā. Kathīyati vā etthāti kathā. Saṃvarāsaṃvarassa kathā saṃvarāsaṃvarakathā. Esa nayo itaresupi. Bheda-saddo visuṃ visuṃ yojetabbo ‘‘desanābhedaṃ sāsanabhedaṃ kathābhedañca yathārahaṃ paridīpaye’’ti. Bhedanti ca nānattanti attho. Sikkhā ca pahānāni ca gambhīrabhāvo ca sikkhāppahānagambhīrabhāvaṃ, tañca paridīpaye. Ettha yathāti upārambhanissaraṇadhammakosarakkhaṇahetupariyāpuṇanaṃ suppaṭipatti duppaṭipattīti etehi pakārehi. Āṇaṃ paṇetuṃ arahatīti āṇāraho sammāsambuddhattā. Vohāraparamatthānampi sabbhāvato āha āṇābāhullatoti. Ito paresupi eseva nayo. Pacurāparādhā seyyasakādayo. Ajjhāsayo āsayova atthato diṭṭhi, ñāṇañca. Vuttañcetaṃ –

    ‘‘សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិ ច, ខន្តិ ចេវានុលោមិកេ;

    ‘‘Sassatucchedadiṭṭhi ca, khanti cevānulomike;

    យថាភូតញ្ច យំ ញាណំ, ឯតំ អាសយសទ្ទិត’’ន្តិ។ (វិសុទ្ធិ. ដី. ១.១៣៦);

    Yathābhūtañca yaṃ ñāṇaṃ, etaṃ āsayasaddita’’nti. (visuddhi. ṭī. 1.136);

    អនុសយា កាមរាគភវរាគទិដ្ឋិបដិឃវិចិកិច្ឆាមានាវិជ្ជាវសេន សត្ត អនាគតា កិលេសា, អតីតា បច្ចុប្បន្នា ច តថេវ វុច្ចន្តិ។ ន ហិ កាលភេទេន ធម្មានំ សភាវភេទោ អត្ថីតិ។ ចរិយាតិ ឆ មូលចរិយា, អន្តរភេទេន អនេកវិធា, សំសគ្គវសេន តេសដ្ឋិ ហោន្តិ។ តេ បន អម្ហេហិ អសម្មោហន្តរធានសុត្តដីកាយំ វិភាគតោ ទស្សិតា, អត្ថិកេហិ តតោ គហេតព្ពា។ អថ វា ចរិយាតិ ចរិតំ, តំ សុចរិតទុច្ចរិតវសេន ទុវិធំ។ អធិមុត្តិ នាម សត្តានំ បុព្ពបរិចយវសេន អភិរុចិ, សា ទុវិធា ហីនបណីតភេទេន។ ឃនវិនិព្ភោគាភាវតោ ទិដ្ឋិមានតណ្ហាវសេន ‘‘អហំ មមា’’តិ សញ្ញិនោ។ មហន្តោ សំវរោ អសំវរោ។ ពុទ្ធិអត្ថោ ហិ អយ’មការោ យថា ‘‘អសេក្ខា ធម្មា’’តិ (ធ. ស. ១១)។

    Anusayā kāmarāgabhavarāgadiṭṭhipaṭighavicikicchāmānāvijjāvasena satta anāgatā kilesā, atītā paccuppannā ca tatheva vuccanti. Na hi kālabhedena dhammānaṃ sabhāvabhedo atthīti. Cariyāti cha mūlacariyā, antarabhedena anekavidhā, saṃsaggavasena tesaṭṭhi honti. Te pana amhehi asammohantaradhānasuttaṭīkāyaṃ vibhāgato dassitā, atthikehi tato gahetabbā. Atha vā cariyāti caritaṃ, taṃ sucaritaduccaritavasena duvidhaṃ. Adhimutti nāma sattānaṃ pubbaparicayavasena abhiruci, sā duvidhā hīnapaṇītabhedena. Ghanavinibbhogābhāvato diṭṭhimānataṇhāvasena ‘‘ahaṃ mamā’’ti saññino. Mahanto saṃvaro asaṃvaro. Buddhiattho hi aya’makāro yathā ‘‘asekkhā dhammā’’ti (dha. sa. 11).

    តីសុបិ ចេតេសុ ឯតេ ធម្មត្ថទេសនា បដិវេធាតិ ឯត្ថ តន្តិអត្ថោ តន្តិទេសនា តន្តិអត្ថបដិវេធោ ច តន្តិវិសយា ហោន្តីតិ វិនយបិដកាទីនំ អត្ថទេសនាបដិវេធាធារភាវោ យុត្តោ, បិដកានិ បន តន្តិ យេវាតិ តេសំ ធម្មាធារភាវោ កថំ យុជ្ជេយ្យាតិ? តន្តិសមុទាយស្ស អវយវតន្តិយា អាធារភាវតោ។ អវយវស្ស ហិ សមុទាយោ អាធារភាវេន វុច្ចតិ, យថា – ‘‘រុក្ខេ សាខា’’តិ។ ធម្មាទីនញ្ច ទុក្ខោគាហភាវតោ តេហិ វិនយាទយោ គម្ភីរាតិ វិនយាទីនញ្ច ចតុព្ពិធោ គម្ភីរភាវោ វុត្តោ។ តស្មា ធម្មាទយោ ឯវ ទុក្ខោគាហត្តា គម្ភីរា, ន វិនយាទយោតិ ន ចោទេតព្ពមេតំ សមុខេន, វិសយវិសយីមុខេន ច វិនយាទីនំយេវ គម្ភីរភាវស្ស វុត្តត្តា។ ធម្មោ ហិ វិនយាទយោ, តេសំ វិសយោ អត្ថោ, ធម្មត្ថវិសយា ច ទេសនាបដិវេធោតិ។ តត្ថ បដិវេធស្ស ទុក្ករភាវតោ ធម្មត្ថានំ, ទេសនាញាណស្ស ទុក្ករភាវតោ ទេសនាយ ច ទុក្ខោគាហភាវោ វេទិតព្ពោ, បដិវេធស្ស បន ឧប្បាទេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា, តព្ពិសយញាណុប្បត្តិយា ច ទុក្ករភាវតោ ទុក្ខោគាហតា វេទិតព្ពា។

    Tīsupicetesu ete dhammatthadesanā paṭivedhāti ettha tantiattho tantidesanā tantiatthapaṭivedho ca tantivisayā hontīti vinayapiṭakādīnaṃ atthadesanāpaṭivedhādhārabhāvo yutto, piṭakāni pana tanti yevāti tesaṃ dhammādhārabhāvo kathaṃ yujjeyyāti? Tantisamudāyassa avayavatantiyā ādhārabhāvato. Avayavassa hi samudāyo ādhārabhāvena vuccati, yathā – ‘‘rukkhe sākhā’’ti. Dhammādīnañca dukkhogāhabhāvato tehi vinayādayo gambhīrāti vinayādīnañca catubbidho gambhīrabhāvo vutto. Tasmā dhammādayo eva dukkhogāhattā gambhīrā, na vinayādayoti na codetabbametaṃ samukhena, visayavisayīmukhena ca vinayādīnaṃyeva gambhīrabhāvassa vuttattā. Dhammo hi vinayādayo, tesaṃ visayo attho, dhammatthavisayā ca desanāpaṭivedhoti. Tattha paṭivedhassa dukkarabhāvato dhammatthānaṃ, desanāñāṇassa dukkarabhāvato desanāya ca dukkhogāhabhāvo veditabbo, paṭivedhassa pana uppādetuṃ asakkuṇeyyattā, tabbisayañāṇuppattiyā ca dukkarabhāvato dukkhogāhatā veditabbā.

    ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិ ឯតេន វចនេន ធម្មស្ស ហេតុភាវោ កថំ ញាតព្ពោតិ? ‘‘ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិ ឯតស្ស សមាសបទស្ស អវយវបទត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណ’’ន្តិ វុត្តត្តា។ ‘‘ធម្មេ បដិសម្ភិទា’’តិ ឯត្ថ ហិ ‘‘ធម្មេ’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘ហេតុម្ហី’’តិ វុត្តំ, ‘‘បដិសម្ភិទា’’តិ ឯតស្ស ច អត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘ញាណ’’ន្តិ។ តស្មា ហេតុធម្ម-សទ្ទា ឯកត្ថា, ញាណបដិសម្ភិទា-សទ្ទា ចាតិ ឥមមត្ថំ វទន្តេន សាធិតោ ធម្មស្ស ហេតុភាវោ, អត្ថស្ស ហេតុផលភាវោ ច ឯវមេវ ទដ្ឋព្ពោ។

    ‘‘Hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’ti etena vacanena dhammassa hetubhāvo kathaṃ ñātabboti? ‘‘Dhammapaṭisambhidā’’ti etassa samāsapadassa avayavapadatthaṃ dassentena ‘‘hetumhi ñāṇa’’nti vuttattā. ‘‘Dhamme paṭisambhidā’’ti ettha hi ‘‘dhamme’’ti etassa atthaṃ dassentena ‘‘hetumhī’’ti vuttaṃ, ‘‘paṭisambhidā’’ti etassa ca atthaṃ dassentena ‘‘ñāṇa’’nti. Tasmā hetudhamma-saddā ekatthā, ñāṇapaṭisambhidā-saddā cāti imamatthaṃ vadantena sādhito dhammassa hetubhāvo, atthassa hetuphalabhāvo ca evameva daṭṭhabbo.

    យថាធម្មន្តិ ចេត្ថ ធម្ម-សទ្ទោ ហេតុំ ហេតុផលញ្ច សព្ពំ សង្គណ្ហាតិ។ សភាវវាចកោ ហេស, ន បរិយត្តិហេតុភាវវាចកោ, តស្មា យថាធម្មន្តិ យោ យោ អវិជ្ជាសង្ខារាទិធម្មោ , តស្មិំ តស្មិន្តិ អត្ថោ។ ធម្មានុរូបំ វា យថាធម្មំ។ ទេសនាបិ ហិ បដិវេធោ វិយ អវិបរីតសវិសយវិភាវនតោ ធម្មានុរូបំ បវត្តតិ, យតោ ‘អវិបរីតាភិលាបោ’តិ វុច្ចតិ។ ធម្មាភិលាបោតិ អត្ថព្យញ្ជនកោ អវិបរីតាភិលាបោ, ឯតេន ‘‘តត្រ ធម្មនិរុត្តាភិលាបេ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧១៨) ឯត្ថ វុត្តំ សភាវធម្មនិរុត្តិំ ទស្សេតិ, សទ្ទសភាវត្តា ទេសនាយ។ តថា ហិ និរុត្តិបដិសម្ភិទាយ បរិត្តារម្មណាទិភាវោ បដិសម្ភិទាវិភង្គបាឡិយំ (វិភ. ៧៤៩) វុត្តោ។ អដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘តំ សភាវនិរុត្តិំ សទ្ទំ អារម្មណំ កត្វា’’តិអាទិនា (វិភ. អដ្ឋ. ៦៤២) សទ្ទារម្មណតា ទស្សិតា។ ‘‘ឥមស្ស អត្ថស្ស អយំ សទ្ទោ វាចកោ’’តិ វចនវចនីយេ វវត្ថបេត្វា តំតំវចនីយ វិភាវនវសេន បវត្តិតោ ហិ សទ្ទោ ទេសនាតិ។ ‘‘អនុលោមាទិវសេន វា កថន’’ន្តិ ឯតេន តស្សា ធម្មនិរុត្តិយា អភិលាបំ កថនំ តស្ស វចនស្ស បវត្តនំ ទស្សេតិ។ ‘‘អធិប្បាយោ’’តិ ឯតេន ‘‘ទេសនាតិ បញ្ញត្តី’’តិ ឯតំ វចនំ ធម្មនិរុត្តាភិលាបំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន តព្ពិនិមុត្តំ បញ្ញត្តិំ សន្ធាយាតិ ទស្សេតិ។

    Yathādhammanti cettha dhamma-saddo hetuṃ hetuphalañca sabbaṃ saṅgaṇhāti. Sabhāvavācako hesa, na pariyattihetubhāvavācako, tasmā yathādhammanti yo yo avijjāsaṅkhārādidhammo , tasmiṃ tasminti attho. Dhammānurūpaṃ vā yathādhammaṃ. Desanāpi hi paṭivedho viya aviparītasavisayavibhāvanato dhammānurūpaṃ pavattati, yato ‘aviparītābhilāpo’ti vuccati. Dhammābhilāpoti atthabyañjanako aviparītābhilāpo, etena ‘‘tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā’’ti (vibha. 718) ettha vuttaṃ sabhāvadhammaniruttiṃ dasseti, saddasabhāvattā desanāya. Tathā hi niruttipaṭisambhidāya parittārammaṇādibhāvo paṭisambhidāvibhaṅgapāḷiyaṃ (vibha. 749) vutto. Aṭṭhakathāyañca ‘‘taṃ sabhāvaniruttiṃ saddaṃ ārammaṇaṃ katvā’’tiādinā (vibha. aṭṭha. 642) saddārammaṇatā dassitā. ‘‘Imassa atthassa ayaṃ saddo vācako’’ti vacanavacanīye vavatthapetvā taṃtaṃvacanīya vibhāvanavasena pavattito hi saddo desanāti. ‘‘Anulomādivasena vā kathana’’nti etena tassā dhammaniruttiyā abhilāpaṃ kathanaṃ tassa vacanassa pavattanaṃ dasseti. ‘‘Adhippāyo’’ti etena ‘‘desanāti paññattī’’ti etaṃ vacanaṃ dhammaniruttābhilāpaṃ sandhāya vuttaṃ, na tabbinimuttaṃ paññattiṃ sandhāyāti dasseti.

    ននុ ច ‘‘ធម្មោ តន្តី’’តិ ឥមស្មិំ បក្ខេ ធម្មស្ស សទ្ទសភាវត្តា ធម្មទេសនានំ វិសេសោ ន សិយាតិ? ន, តេសំ តេសំ អត្ថានំ ពោធកភាវេន ញាតោ, ឧគ្គហណាទិវសេន ច បុព្ពេ វវត្ថាបិតោ សទ្ទប្បពន្ធោ ធម្មោ, បច្ឆា បរេសំ អវពោធនត្ថំ បវត្តិតោ តទត្ថប្បកាសកោ សទ្ទោ ទេសនាតិ។ អថ វា យថាវុត្តសទ្ទសមុដ្ឋាបកោ ចិត្តុប្បាទោ ទេសនា, មុសាវាទាទយោ វិយ។ ‘‘វចនស្ស បវត្តន’’ន្តិ ច យថាវុត្តចិត្តុប្បាទវសេន យុជ្ជតិ។ សោ ហិ វចនំ បវត្តេតិ, តញ្ច តេន បវត្តីយតិ ទេសីយតិ។ ‘‘សោ ច លោកិយលោកុត្តរោ’’តិ ឯវំ វុត្តំ អភិសមយំ យេន បការេន អភិសមេតិ, យំ អភិសមេតិ, យោ ច តស្ស សភាវោ, តេហិ បាកដំ កាតុំ ‘‘វិសយតោ អសម្មោហតោ ច អត្ថានុរូបំ ធម្មេសូ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ហិ វិសយតោ អត្ថាទិអនុរូបំ ធម្មាទីសុ អវពោធោ អវិជ្ជាទិធម្មសង្ខារាទិអត្ថតទុភយបញ្ញាបនារម្មណោ លោកិយោ អភិសមយោ, អសម្មោហតោ អត្ថាទិអនុរូបំ ធម្មាទីសុ អវពោធោ និព្ពានារម្មណោ មគ្គសម្បយុត្តោ យថាវុត្តធម្មត្ថបញ្ញត្តីសុ សម្មោហវិទ្ធំសនោ លោកុត្តរោ អភិសមយោតិ។ អភិសមយតោ អញ្ញម្បិ បដិវេធត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘តេសំ តេសំ វា’’តិអាទិមាហ។ ‘បដិវេធនំ បដិវេធោ’តិ ឥមិនា ហិ វចនត្ថេន អភិសមយោ, ‘បដិវិជ្ឈីយតីតិ បដិវេធោ’តិ ឥមិនា តំតំរូបាទិធម្មានំ អវិបរីតសភាវោ ច ‘‘បដិវេធោ’’តិ វុច្ចតីតិ។

    Nanu ca ‘‘dhammo tantī’’ti imasmiṃ pakkhe dhammassa saddasabhāvattā dhammadesanānaṃ viseso na siyāti? Na, tesaṃ tesaṃ atthānaṃ bodhakabhāvena ñāto, uggahaṇādivasena ca pubbe vavatthāpito saddappabandho dhammo, pacchā paresaṃ avabodhanatthaṃ pavattito tadatthappakāsako saddo desanāti. Atha vā yathāvuttasaddasamuṭṭhāpako cittuppādo desanā, musāvādādayo viya. ‘‘Vacanassa pavattana’’nti ca yathāvuttacittuppādavasena yujjati. So hi vacanaṃ pavatteti, tañca tena pavattīyati desīyati. ‘‘So ca lokiyalokuttaro’’ti evaṃ vuttaṃ abhisamayaṃ yena pakārena abhisameti, yaṃ abhisameti, yo ca tassa sabhāvo, tehi pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘visayato asammohato ca atthānurūpaṃ dhammesū’’tiādimāha. Tattha hi visayato atthādianurūpaṃ dhammādīsu avabodho avijjādidhammasaṅkhārādiatthatadubhayapaññāpanārammaṇo lokiyo abhisamayo, asammohato atthādianurūpaṃ dhammādīsu avabodho nibbānārammaṇo maggasampayutto yathāvuttadhammatthapaññattīsu sammohaviddhaṃsano lokuttaro abhisamayoti. Abhisamayato aññampi paṭivedhatthaṃ dassetuṃ ‘‘tesaṃ tesaṃ vā’’tiādimāha. ‘Paṭivedhanaṃ paṭivedho’ti iminā hi vacanatthena abhisamayo, ‘paṭivijjhīyatīti paṭivedho’ti iminā taṃtaṃrūpādidhammānaṃ aviparītasabhāvo ca ‘‘paṭivedho’’ti vuccatīti.

    យថាវុត្តេហិ ធម្មាទីហិ បិដកានំ គម្ភីរភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥទានិ យស្មា ឯតេសុ បិដកេសូ’’តិអាទិមាហ។ យោ ចេត្ថាតិ ឯតេសុ តំតំបិដកគតេសុ ធម្មាទីសុ យោ បដិវេធោ, ឯតេសុ ច បិដកេសុ តេសំ តេសំ ធម្មានំ យោ អវិបរីតសភាវោតិ យោជេតព្ពំ។ ទុក្ខោគាហតា ច អវិជ្ជាសង្ខារាទីនំ ធម្មត្ថានំ ទុប្បដិវិជ្ឈតាយ, តេសំ បញ្ញាបនស្ស ទុក្ករភាវតោ តំទេសនាយ, បដិវេធនសង្ខាតស្ស បដិវេធស្ស ឧប្បាទនវិសយិករណានំ អសក្កុណេយ្យត្តា, អវិបរីតសភាវសង្ខាតស្ស បដិវេធស្ស ទុវិញ្ញេយ្យតាយ ឯវ វេទិតព្ពា។

    Yathāvuttehi dhammādīhi piṭakānaṃ gambhīrabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘idāni yasmā etesu piṭakesū’’tiādimāha. Yo cetthāti etesu taṃtaṃpiṭakagatesu dhammādīsu yo paṭivedho, etesu ca piṭakesu tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ yo aviparītasabhāvoti yojetabbaṃ. Dukkhogāhatā ca avijjāsaṅkhārādīnaṃ dhammatthānaṃ duppaṭivijjhatāya, tesaṃ paññāpanassa dukkarabhāvato taṃdesanāya, paṭivedhanasaṅkhātassa paṭivedhassa uppādanavisayikaraṇānaṃ asakkuṇeyyattā, aviparītasabhāvasaṅkhātassa paṭivedhassa duviññeyyatāya eva veditabbā.

    យន្តិ យំ បរិយត្តិទុគ្គហណំ សន្ធាយ វុត្តំ។ អត្ថន្តិ ភាសិតត្ថំ, បយោជនត្ថញ្ច។ ន ឧបបរិក្ខន្តីតិ ន វិចារេន្តិ។ ន និជ្ឈានំ ខមន្តីតិ និជ្ឈានបញ្ញំ នក្ខមន្តិ, និជ្ឈាយិត្វា បញ្ញាយ ទិស្វា រោចេត្វា គហេតព្ពា ន ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ។ ឥតីតិ ឯវំ ឯតាយ បរិយត្តិយា។ វាទប្បមោក្ខានិសំសា អត្តនោ ឧបរិ បរេហិ អារោបិតវាទស្ស និគ្គហស្ស បមោក្ខប្បយោជនា ហុត្វា ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ, វាទប្បមោក្ខា វា និន្ទាបមោក្ខា។ យស្ស ចត្ថាយាតិ យស្ស ច សីលាទិបូរណស្ស អនុបាទាវិមោក្ខស្ស វា អត្ថាយ ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ ញាយេន បរិយាបុណន្តីតិ អធិប្បាយោ។ អស្សាតិ អស្ស ធម្មស្ស។ នានុភោន្តីតិ ន វិន្ទន្តិ។ តេសំ តេ ធម្មា ទុគ្គហិតត្តា ឧបារម្ភមានទព្ពមក្ខបលាសាទិហេតុភាវេន ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ។ ភណ្ឌាគារេ និយុត្តោ ភណ្ឌាគារិកោ, ភណ្ឌាគារិកោ វិយ ភណ្ឌាគារិកោ, ធម្មរតនានុបាលកោ។ អញ្ញត្ថំ អនបេក្ខិត្វា ភណ្ឌាគារិកស្សេវ សតោ បរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ។

    Yanti yaṃ pariyattiduggahaṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Atthanti bhāsitatthaṃ, payojanatthañca. Na upaparikkhantīti na vicārenti. Na nijjhānaṃ khamantīti nijjhānapaññaṃ nakkhamanti, nijjhāyitvā paññāya disvā rocetvā gahetabbā na hontīti adhippāyo. Itīti evaṃ etāya pariyattiyā. Vādappamokkhānisaṃsā attano upari parehi āropitavādassa niggahassa pamokkhappayojanā hutvā dhammaṃ pariyāpuṇanti, vādappamokkhā vā nindāpamokkhā. Yassa catthāyāti yassa ca sīlādipūraṇassa anupādāvimokkhassa vā atthāya dhammaṃ pariyāpuṇanti ñāyena pariyāpuṇantīti adhippāyo. Assāti assa dhammassa. Nānubhontīti na vindanti. Tesaṃ te dhammā duggahitattā upārambhamānadabbamakkhapalāsādihetubhāvena dīgharattaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanti. Bhaṇḍāgāre niyutto bhaṇḍāgāriko, bhaṇḍāgāriko viya bhaṇḍāgāriko, dhammaratanānupālako. Aññatthaṃ anapekkhitvā bhaṇḍāgārikasseva sato pariyatti bhaṇḍāgārikapariyatti.

    ‘‘តាសំយេវា’’តិ អវធារណំ បាបុណិតព្ពានំ ឆឡភិញ្ញាចតុប្បដិសម្ភិទាទីនំ វិនយេ បភេទវចនាភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ។ វេរញ្ជកណ្ឌេ (បារា. ១២) ហិ តិស្សោ វិជ្ជាវ វិភត្តា។ ទុតិយេ បន ‘‘តាសំយេវា’’តិ អវធារណំ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា អបេក្ខិត្វា កតំ, ន តិស្សោ វិជ្ជា។ តា ហិ ឆសុ អភិញ្ញាសុ អន្តោគធាតិ សុត្តេ វិភត្តា យេវាតិ។

    ‘‘Tāsaṃyevā’’ti avadhāraṇaṃ pāpuṇitabbānaṃ chaḷabhiññācatuppaṭisambhidādīnaṃ vinaye pabhedavacanābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Verañjakaṇḍe (pārā. 12) hi tisso vijjāva vibhattā. Dutiye pana ‘‘tāsaṃyevā’’ti avadhāraṇaṃ catasso paṭisambhidā apekkhitvā kataṃ, na tisso vijjā. Tā hi chasu abhiññāsu antogadhāti sutte vibhattā yevāti.

    ទុគ្គហិតំ គណ្ហាតិ, ‘‘តថាហំ ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមិ, យថា តទេវិទំ វិញ្ញាណំ សន្ធាវតិ សំសរតិ អនញ្ញ’’ន្តិអាទិនា (ម. និ. ១.៣៩៦)។ ធម្មចិន្តន្តិ ធម្មសភាវវិចារណំ, ‘‘ចិត្តុប្បាទមត្តេនេវ ទានំ ហោតិ, សយមេវ ចិត្តំ អត្តនោ អារម្មណំ ហោតិ, សព្ពំ ចិត្តំ អសភាវធម្មារម្មណ’’ន្តិ ច ឯវមាទិ។ តេសន្តិ តេសំ បិដកានំ។

    Duggahitaṃ gaṇhāti, ‘‘tathāhaṃ bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmi, yathā tadevidaṃ viññāṇaṃ sandhāvati saṃsarati anañña’’ntiādinā (ma. ni. 1.396). Dhammacintanti dhammasabhāvavicāraṇaṃ, ‘‘cittuppādamatteneva dānaṃ hoti, sayameva cittaṃ attano ārammaṇaṃ hoti, sabbaṃ cittaṃ asabhāvadhammārammaṇa’’nti ca evamādi. Tesanti tesaṃ piṭakānaṃ.

    ឯតន្តិ ឯតំ ពុទ្ធវចនំ។ អត្ថានុលោមតោ អនុលោមិកោ។ អនុលោមិកតំយេវ វិភាវេតុំ ‘‘កស្មា បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឯកនិកាយម្បីតិ ឯកសមូហម្បិ ។ បោណិកា ចិក្ខល្លិកា ច ខត្តិយា, តេសំ និវាសោ បោណិកនិកាយោ ចិក្ខល្លិកនិកាយោ ច។

    Etanti etaṃ buddhavacanaṃ. Atthānulomato anulomiko. Anulomikataṃyeva vibhāvetuṃ ‘‘kasmā panā’’tiādi vuttaṃ. Ekanikāyampīti ekasamūhampi . Poṇikā cikkhallikā ca khattiyā, tesaṃ nivāso poṇikanikāyo cikkhallikanikāyo ca.

    នវប្បភេទន្តិ ឯត្ថ កថំ នវប្បភេទំ? សគាថកញ្ហិ សុត្តំ គេយ្យំ, និគ្គាថកញ្ច សុត្តំ វេយ្យាករណំ, តទុភយវិនិមុត្តញ្ច សុត្តំ ឧទានាទិវិសេសសញ្ញារហិតំ នត្ថិ, យំ សុត្តង្គំ សិយា, មង្គលសុត្តាទីនញ្ច (ខុ. បា. ៥.២; សុ. និ. ២២៥) សុត្តង្គសង្គហោ ន សិយា, គាថាភាវតោ, ធម្មបទាទីនំ វិយ, គេយ្យង្គសង្គហោ វា សិយា, សគាថកត្តា, សគាថវគ្គស្ស វិយ, តថា ឧភតោវិភង្គាទីសុ សគាថកប្បទេសានន្តិ? វុច្ចតេ –

    Navappabhedanti ettha kathaṃ navappabhedaṃ? Sagāthakañhi suttaṃ geyyaṃ, niggāthakañca suttaṃ veyyākaraṇaṃ, tadubhayavinimuttañca suttaṃ udānādivisesasaññārahitaṃ natthi, yaṃ suttaṅgaṃ siyā, maṅgalasuttādīnañca (khu. pā. 5.2; su. ni. 225) suttaṅgasaṅgaho na siyā, gāthābhāvato, dhammapadādīnaṃ viya, geyyaṅgasaṅgaho vā siyā, sagāthakattā, sagāthavaggassa viya, tathā ubhatovibhaṅgādīsu sagāthakappadesānanti? Vuccate –

    ‘‘សុត្តន្តិ សាមញ្ញវិធិ, វិសេសវិធយោ បរេ;

    ‘‘Suttanti sāmaññavidhi, visesavidhayo pare;

    សនិមិត្តា និរុឡ្ហត្តា សហតាញ្ញេន នាញ្ញតោ’’។ (សារត្ថ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា);

    Sanimittā niruḷhattā sahatāññena nāññato’’. (sārattha. ṭī. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathāvaṇṇanā);

    សព្ពស្សាបិ ហិ ពុទ្ធវចនស្ស សុត្តន្តិ អយំ សាមញ្ញវិធិ។ តេនេវាហ អាយស្មា មហាកច្ចានោ នេត្តិយំ – ‘‘នវវិធសុត្តន្តបរិយេដ្ឋី’’តិ (នេត្តិ. សង្គហវារ)។ ‘‘ឯត្តកំ តស្ស ភគវតោ សុត្តាគតំ សុត្តបរិយាបន្នំ (បាចិ. ២៥៥, ១២៤២), សកវាទេ បញ្ចសុត្តសតានី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; កថា. អដ្ឋ. និទានកថា) ឯវមាទិ ច ឯតស្ស អត្ថស្ស សាធកំ។

    Sabbassāpi hi buddhavacanassa suttanti ayaṃ sāmaññavidhi. Tenevāha āyasmā mahākaccāno nettiyaṃ – ‘‘navavidhasuttantapariyeṭṭhī’’ti (netti. saṅgahavāra). ‘‘Ettakaṃ tassa bhagavato suttāgataṃ suttapariyāpannaṃ (pāci. 255, 1242), sakavāde pañcasuttasatānī’’ti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; kathā. aṭṭha. nidānakathā) evamādi ca etassa atthassa sādhakaṃ.

    វិសេសវិធយោ បរេ សនិមិត្តា តទេកទេសេសុ គេយ្យាទយោ វិសេសវិធយោ តេន តេន និមិត្តេន បតិដ្ឋិតា។ តថា ហិ គេយ្យស្ស សគាថកត្តំ តព្ភាវនិមិត្តំ។ លោកេបិ ហិ សសិលោកំ សគាថកំ (នេត្តិ. អដ្ឋ. ១៣) ចុណ្ណិយគន្ថំ ‘គេយ្យ’ន្តិ វទន្តិ។ គាថាវិរហេ បន សតិ បុច្ឆំ កត្វា វិស្សជ្ជនភាវោ វេយ្យាករណស្ស តព្ភាវនិមិត្តំ។ បុច្ឆាវិស្សជ្ជនញ្ហិ ‘ព្យាករណ’ន្តិ វុច្ចតិ, ព្យាករណមេវ វេយ្យាករណំ។ ឯវំ សន្តេ សគាថកាទីនម្បិ បុច្ឆំ កត្វា វិស្សជ្ជនវសេន បវត្តានំ វេយ្យាករណភាវោ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ, គេយ្យាទិសញ្ញានំ អនោកាសភាវតោ, ‘គាថាវិរហេ សតី’តិ វិសេសិតត្តា ច។ តថា ហិ ធម្មបទាទីសុ កេវលំ គាថាពន្ធេសុ, សគាថកត្តេបិ សោមនស្សញាណមយិកគាថាយុត្តេសុ, ‘វុត្តញ្ហេត’ន្តិអាទិវចនសម្ពន្ធេសុ, អព្ភុតធម្មបដិសំយុត្តេសុ ច សុត្តវិសេសេសុ យថាក្កមំ គាថាឧទានឥតិវុត្តកអព្ភុតធម្មសញ្ញា បតិដ្ឋិតា, តថា សតិបិ គាថាពន្ធភាវេ ភគវតោ អតីតាសុ ជាតីសុ ចរិយានុភាវប្បកាសកេសុ ជាតកសញ្ញា, សតិបិ បញ្ហាវិស្សជ្ជនភាវេ, សគាថកត្តេ ច កេសុចិ សុត្តន្តេសុ វេទស្ស លភាបនតោ វេទល្លសញ្ញា បតិដ្ឋិតាតិ ឯវំ តេន តេន សគាថកត្តាទិនា និមិត្តេន តេសុ តេសុ សុត្តវិសេសេសុ គេយ្យាទិសញ្ញា បតិដ្ឋិតាតិ វិសេសវិធយោ សុត្តង្គតោ បរេ គេយ្យាទយោ។ យំ បនេត្ថ គេយ្យង្គាទិនិមិត្តរហិតំ, តំ សុត្តង្គំ វិសេសសញ្ញាបរិហារេន សាមញ្ញសញ្ញាយ បវត្តនតោតិ។ ននុ ច សគាថកំ សុត្តំ គេយ្យំ, និគ្គាថកំ សុត្តំ វេយ្យាករណន្តិ សុត្តង្គំ ន សម្ភវតីតិ ចោទនា តទវត្ថា វាតិ? ន តទវត្ថា, សោធិតត្តា។ សោធិតញ្ហិ បុព្ពេ គាថាវិរហេ សតិ បុច្ឆាវិស្សជ្ជនភាវោ វេយ្យាករណស្ស តព្ភាវនិមិត្តន្តិ។

    Visesavidhayopare sanimittā tadekadesesu geyyādayo visesavidhayo tena tena nimittena patiṭṭhitā. Tathā hi geyyassa sagāthakattaṃ tabbhāvanimittaṃ. Lokepi hi sasilokaṃ sagāthakaṃ (netti. aṭṭha. 13) cuṇṇiyaganthaṃ ‘geyya’nti vadanti. Gāthāvirahe pana sati pucchaṃ katvā vissajjanabhāvo veyyākaraṇassa tabbhāvanimittaṃ. Pucchāvissajjanañhi ‘byākaraṇa’nti vuccati, byākaraṇameva veyyākaraṇaṃ. Evaṃ sante sagāthakādīnampi pucchaṃ katvā vissajjanavasena pavattānaṃ veyyākaraṇabhāvo āpajjatīti? Nāpajjati, geyyādisaññānaṃ anokāsabhāvato, ‘gāthāvirahe satī’ti visesitattā ca. Tathā hi dhammapadādīsu kevalaṃ gāthābandhesu, sagāthakattepi somanassañāṇamayikagāthāyuttesu, ‘vuttañheta’ntiādivacanasambandhesu, abbhutadhammapaṭisaṃyuttesu ca suttavisesesu yathākkamaṃ gāthāudānaitivuttakaabbhutadhammasaññā patiṭṭhitā, tathā satipi gāthābandhabhāve bhagavato atītāsu jātīsu cariyānubhāvappakāsakesu jātakasaññā, satipi pañhāvissajjanabhāve, sagāthakatte ca kesuci suttantesu vedassa labhāpanato vedallasaññā patiṭṭhitāti evaṃ tena tena sagāthakattādinā nimittena tesu tesu suttavisesesu geyyādisaññā patiṭṭhitāti visesavidhayo suttaṅgato pare geyyādayo. Yaṃ panettha geyyaṅgādinimittarahitaṃ, taṃ suttaṅgaṃ visesasaññāparihārena sāmaññasaññāya pavattanatoti. Nanu ca sagāthakaṃ suttaṃ geyyaṃ, niggāthakaṃ suttaṃ veyyākaraṇanti suttaṅgaṃ na sambhavatīti codanā tadavatthā vāti? Na tadavatthā, sodhitattā. Sodhitañhi pubbe gāthāvirahe sati pucchāvissajjanabhāvo veyyākaraṇassa tabbhāvanimittanti.

    យញ្ច វុត្តំ – ‘‘គាថាភាវតោ មង្គលសុត្តាទីនំ (ខុ. បា. ៥.១, ២, ៣) សុត្តង្គសង្គហោ ន សិយា’’តិ, តំ ន, និរុឡ្ហត្តា។ និរុឡ្ហោ ហិ មង្គលសុត្តាទីនំ សុត្តភាវោ។ ន ហិ តានិ ធម្មបទពុទ្ធវំសាទយោ វិយ គាថាភាវេន បញ្ញាតានិ, អថ ខោ សុត្តភាវេន។ តេនេវ ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សុត្តនាមក’’ន្តិ នាមគ្គហណំ កតំ។ យញ្ច បន វុត្តំ – ‘‘សគាថកត្តា គេយ្យង្គសង្គហោ សិយា’’តិ, តទបិ នត្ថិ, យស្មា សហតាញ្ញេន។ សហ គាថាហីតិ ហិ សគាថកំ។ សហភាវោ នាម អត្ថតោ អញ្ញេន ហោតិ, ន ច មង្គលសុត្តាទីសុ កថាវិនិមុត្តោ កោចិ សុត្តបទេសោ អត្ថិ, យោ ‘សហ គាថាហី’តិ វុច្ចេយ្យ, ន ច សមុទាយោ នាម កោចិ អត្ថិ, យទបិ វុត្តំ – ‘‘ឧភតោវិភង្គាទីសុ សគាថកប្បទេសានំ គេយ្យង្គសង្គហោ សិយា’’តិ តទបិ ន, អញ្ញតោ។ អញ្ញា ឯវ ហិ តា គាថា ជាតកាទិបរិយាបន្នត្តា។ អតោ ន តាហិ ឧភតោវិភង្គាទីនំ គេយ្យង្គភាវោតិ។ ឯវំ សុត្តាទីនំ អង្គានំ អញ្ញមញ្ញសង្ករាភាវោ វេទិតព្ពោ។

    Yañca vuttaṃ – ‘‘gāthābhāvato maṅgalasuttādīnaṃ (khu. pā. 5.1, 2, 3) suttaṅgasaṅgaho na siyā’’ti, taṃ na, niruḷhattā. Niruḷho hi maṅgalasuttādīnaṃ suttabhāvo. Na hi tāni dhammapadabuddhavaṃsādayo viya gāthābhāvena paññātāni, atha kho suttabhāvena. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘suttanāmaka’’nti nāmaggahaṇaṃ kataṃ. Yañca pana vuttaṃ – ‘‘sagāthakattā geyyaṅgasaṅgaho siyā’’ti, tadapi natthi, yasmā sahatāññena. Saha gāthāhīti hi sagāthakaṃ. Sahabhāvo nāma atthato aññena hoti, na ca maṅgalasuttādīsu kathāvinimutto koci suttapadeso atthi, yo ‘saha gāthāhī’ti vucceyya, na ca samudāyo nāma koci atthi, yadapi vuttaṃ – ‘‘ubhatovibhaṅgādīsu sagāthakappadesānaṃ geyyaṅgasaṅgaho siyā’’ti tadapi na, aññato. Aññā eva hi tā gāthā jātakādipariyāpannattā. Ato na tāhi ubhatovibhaṅgādīnaṃ geyyaṅgabhāvoti. Evaṃ suttādīnaṃ aṅgānaṃ aññamaññasaṅkarābhāvo veditabbo.

    ‘‘អយំ ធម្មោ…បេ.… អយំ វិនយោ, ឥមានិ ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានី’’តិ ពុទ្ធវចនំ ធម្មវិនយាទិភេទេន វវត្ថបេត្វា សង្គាយន្តេន មហាកស្សបប្បមុខេន វសិគណេន អនេកច្ឆរិយបាតុភាវបដិមណ្ឌិតាយ សង្គីតិយា ឥមស្ស ទីឃាគមស្ស បឋមមជ្ឈិមពុទ្ធវចនាទិភាវោ វវត្ថាបិតោតិ ទស្សេតិ, ‘‘ឯវមេតំ អភេទតោ’’តិអាទិនា។

    ‘‘Ayaṃ dhammo…pe… ayaṃ vinayo, imāni caturāsīti dhammakkhandhasahassānī’’ti buddhavacanaṃ dhammavinayādibhedena vavatthapetvā saṅgāyantena mahākassapappamukhena vasigaṇena anekacchariyapātubhāvapaṭimaṇḍitāya saṅgītiyā imassa dīghāgamassa paṭhamamajjhimabuddhavacanādibhāvo vavatthāpitoti dasseti, ‘‘evametaṃ abhedato’’tiādinā.

    និទានកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Nidānakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ១. ព្រហ្មជាលសុត្តវណ្ណនា • 1. Brahmajālasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact