Library / Tipiṭaka / တိပိဋက • Tipiṭaka / ဒီဃနိကာယ (ဋီကာ) • Dīghanikāya (ṭīkā) |
။ နမော တသ္သ ဘဂဝတော အရဟတော သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓသ္သ။
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
ဒီဃနိကာယေ
Dīghanikāye
သီလက္ခန္ဓဝဂ္ဂဋီကာ
Sīlakkhandhavaggaṭīkā
ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ
Ganthārambhakathāvaṇṇanā
သံဝဏ္ဏနာရမ္ဘေ ရတနတ္တယဝန္ဒနာ သံဝဏ္ဏေတဗ္ဗသ္သ ဓမ္မသ္သ ပဘဝနိသ္သယဝိသုဒ္ဓိပဋိဝေဒနတ္ထံ, တံ ပန ဓမ္မသံဝဏ္ဏနာသု ဝိညူနံ ဗဟုမာနုပ္ပာဒနတ္ထံ, တံ သမ္မဒေဝ တေသံ ဥဂ္ဂဟဓာရဏာဒိက္ကမလဒ္ဓဗ္ဗာယ သမ္မာပဋိပတ္တိယာ သဗ္ဗဟိတသုခနိပ္ဖာဒနတ္ထံ။ အထ ဝာ မင္ဂလဘာဝတော, သဗ္ဗကိရိယာသု ပုဗ္ဗကိစ္စဘာဝတော, ပဏ္ဍိတေဟိ သမ္မာစရိတဘာဝတော, အာယတိံ ပရေသံ ဒိဋ္ဌာနုဂတိအာပဇ္ဇနတော စ သံဝဏ္ဏနာယံ ရတနတ္တယပဏာမကိရိယာ။ အထ ဝာ ရတနတ္တယပဏာမကရဏံ ပူဇနီယပူဇာပုညဝိသေသနိဗ္ဗတ္တနတ္ထံ, တံ အတ္တနော ယထာလဒ္ဓသမ္ပတ္တိနိမိတ္တကသ္သ ကမ္မသ္သ ဗလာနုပ္ပာဒနတ္ထံ, အန္တရာ စ တသ္သ အသင္ကောစနတ္ထံ, တဒုဘယံ အနန္တရာယေန အဋ္ဌကထာယ ပရိသမာပနတ္ထံ။ ဣဒမေဝ စ ပယောဇနံ အာစရိယေန ဣဓာဓိပ္ပေတံ။ တထာ ဟိ ဝက္ခတိ – ‘‘ဣတိ မေ ပသန္နမတိနော။ပေ.။ တသ္သာနုဘာဝေနာ’’တိ။ ဝတ္ထုတ္တယပူဇာ ဟိ နိရတိသယပုညက္ခေတ္တသမ္ဗုဒ္ဓိယာ အပရိမေယ္ယပ္ပဘာဝော ပုညာတိသယောတိ ဗဟုဝိဓန္တရာယေပိ လောကသန္နိဝာသေ အန္တရာယနိဗန္ဓနသကလသံကိလေသဝိဒ္ဓံသနာယ ပဟောတိ, ဘယာဒိဥပဒ္ဒဝဉ္စ နိဝာရေတိ။ ယထာဟ –
Saṃvaṇṇanārambhe ratanattayavandanā saṃvaṇṇetabbassa dhammassa pabhavanissayavisuddhipaṭivedanatthaṃ, taṃ pana dhammasaṃvaṇṇanāsu viññūnaṃ bahumānuppādanatthaṃ, taṃ sammadeva tesaṃ uggahadhāraṇādikkamaladdhabbāya sammāpaṭipattiyā sabbahitasukhanipphādanatthaṃ. Atha vā maṅgalabhāvato, sabbakiriyāsu pubbakiccabhāvato, paṇḍitehi sammācaritabhāvato, āyatiṃ paresaṃ diṭṭhānugatiāpajjanato ca saṃvaṇṇanāyaṃ ratanattayapaṇāmakiriyā. Atha vā ratanattayapaṇāmakaraṇaṃ pūjanīyapūjāpuññavisesanibbattanatthaṃ, taṃ attano yathāladdhasampattinimittakassa kammassa balānuppādanatthaṃ, antarā ca tassa asaṅkocanatthaṃ, tadubhayaṃ anantarāyena aṭṭhakathāya parisamāpanatthaṃ. Idameva ca payojanaṃ ācariyena idhādhippetaṃ. Tathā hi vakkhati – ‘‘iti me pasannamatino…pe… tassānubhāvenā’’ti. Vatthuttayapūjā hi niratisayapuññakkhettasambuddhiyā aparimeyyappabhāvo puññātisayoti bahuvidhantarāyepi lokasannivāse antarāyanibandhanasakalasaṃkilesaviddhaṃsanāya pahoti, bhayādiupaddavañca nivāreti. Yathāha –
‘‘ပူဇာရဟေ ပူဇယတော, ဗုဒ္ဓေ ယဒိ ဝ သာဝကေ’’တိအာဒိ (ဓ. ပ. ၁.၁၉၅; အပ. ၁.၁၀.၁), တထာ –
‘‘Pūjārahe pūjayato, buddhe yadi va sāvake’’tiādi (dha. pa. 1.195; apa. 1.10.1), tathā –
‘‘ယေ ဘိက္ခဝေ ဗုဒ္ဓေ ပသန္နာ, အဂ္ဂေ တေ ပသန္နာ။ အဂ္ဂေ ခော ပန ပသန္နာနံ အဂ္ဂော ဝိပာကော ဟောတီ’’တိအာဒိ (အ. နိ. ၄.၃၄; ဣတိဝု. ၉၀)။
‘‘Ye bhikkhave buddhe pasannā, agge te pasannā. Agge kho pana pasannānaṃ aggo vipāko hotī’’tiādi (a. ni. 4.34; itivu. 90).
‘‘ဗုဒ္ဓောတိ ကိတ္တယန္တသ္သ၊ ကာယေ ဘဝတိ ယာ ပီတိ။
‘‘Buddhoti kittayantassa, kāye bhavati yā pīti;
ဝရမေဝ ဟိ သာ ပီတိ၊ ကသိဏေနပိ ဇမ္ဗုဒီပသ္သ။
Varameva hi sā pīti, kasiṇenapi jambudīpassa.
ဓမ္မောတိ။ပေ.။ သင္ဃောတိ။ပေ.။ ဒီပသ္သာ’’တိ။ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၆)။
Dhammoti…pe… saṅghoti…pe… dīpassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.6);
တထာ –
Tathā –
‘‘ယသ္မိံ, မဟာနာမ, သမယေ အရိယသာဝကော တထာဂတံ အနုသ္သရတိ, နေဝသ္သ တသ္မိံ သမယေ ရာဂပရိယုဋ္ဌိတံ စိတ္တံ ဟောတိ, န ဒောသ။ပေ.။ န မောဟပရိယုဋ္ဌိတံ စိတ္တံ ဟောတီ’’တိအာဒိ (အ. နိ. ၆.၁၀; ၁၁.၁၁),
‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosa…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’tiādi (a. ni. 6.10; 11.11),
‘‘အရညေ ရုက္ခမူလေ ဝာ။ပေ.။
‘‘Araññe rukkhamūle vā…pe…
ဘယံ ဝာ ဆမ္ဘိတတ္တံ ဝာ၊
Bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā,
လောမဟံသော န ဟေသ္သတီ’’တိ။ (သံ. နိ. ၁.၂၄၉) စ
Lomahaṃso na hessatī’’ti. (saṃ. ni. 1.249) ca
တတ္ထ ယသ္သ ဝတ္ထုတ္တယသ္သ ဝန္ဒနံ ကတ္တုကာမော, တသ္သ ဂုဏာတိသယယောဂသန္ဒသ္သနတ္ထံ ‘‘ကရုဏာသီတလဟဒယ’’န္တိအာဒိနာ ဂာထတ္တယမာဟ။ ဂုဏာတိသယယောဂေန ဟိ ဝန္ဒနာရဟဘာဝော, ဝန္ဒနာရဟေ စ ကတာ ဝန္ဒနာ ယထာဓိပ္ပေတပ္ပယောဇနံ သာဓေတီတိ။ တတ္ထ ယသ္သာ ဒေသနာယ သံဝဏ္ဏနံ ကတ္တုကာမော, သာ န ဝိနယဒေသနာ ဝိယ ကရုဏာပ္ပဓာနာ, နာပိ အဘိဓမ္မဒေသနာ ဝိယ ပညာပ္ပဓာနာ, အထ ခော ကရုဏာပညာပ္ပဓာနာတိ တဒုဘယပ္ပဓာနမေဝ တာဝ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓသ္သ ထောမနံ ကာတုံ တံမူလကတ္တာ သေသရတနာနံ ‘‘ကရုဏာသီတလဟဒယ’’န္တိအာဒိ ဝုတ္တံ။
Tattha yassa vatthuttayassa vandanaṃ kattukāmo, tassa guṇātisayayogasandassanatthaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādinā gāthattayamāha. Guṇātisayayogena hi vandanārahabhāvo, vandanārahe ca katā vandanā yathādhippetappayojanaṃ sādhetīti. Tattha yassā desanāya saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā na vinayadesanā viya karuṇāppadhānā, nāpi abhidhammadesanā viya paññāppadhānā, atha kho karuṇāpaññāppadhānāti tadubhayappadhānameva tāva sammāsambuddhassa thomanaṃ kātuṃ taṃmūlakattā sesaratanānaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’ntiādi vuttaṃ.
တတ္ထ ကိရတီတိ ကရုဏာ, ပရဒုက္ခံ ဝိက္ခိပတိ, အပနေတီတိ အတ္ထော။ အထ ဝာ ကိဏာတီတိ ကရုဏာ, ပရဒုက္ခေ သတိ ကာရုဏိကံ ဟိံသတိ, ဝိဗာဓတီတိ အတ္ထော, ပရဒုက္ခေ သတိ သာဓူနံ ကမ္ပနံ ဟဒယခေဒံ ကရောတီတိ ဝာ ကရုဏာ။ အထ ဝာ ကမိတိ သုခံ, တံ ရုန္ဓတီတိ ကရုဏာ။ ဧသာ ဟိ ပရဒုက္ခာပနယနကာမတာလက္ခဏာ, အတ္တသုခနိရပေက္ခတာယ ကာရုဏိကာနံ သုခံ ရုန္ဓတိ ဝိဗန္ဓတီတိ။ ကရုဏာယ သီတလံ ကရုဏာသီတလံ, ကရုဏာသီတလံ ဟဒယံ အသ္သာတိ ကရုဏာသီတလဟဒယော, တံ ကရုဏာသီတလဟဒယံ။ တတ္ထ ကိဉ္စာပိ ပရေသံ ဟိတောပသံဟာရသုခာဒိအပရိဟာနိစ္ဆနသဘာဝတာယ, ဗ္ယာပာဒာရတီနံ ဥဇုဝိပစ္စနီကတာယ စ သတ္တသန္တာနဂတသန္တာပဝိစ္ဆေဒနာကာရပ္ပဝတ္တိယာ မေတ္တာမုဒိတာနမ္ပိ စိတ္တသီတလဘာဝကာရဏတာ ဥပလဗ္ဘတိ, တထာပိ ဒုက္ခာပနယနာကာရပ္ပဝတ္တိယာ ပရူပတာပာသဟနရသာ အဝိဟိံသာဘူတာ ကရုဏာ ဝိသေသေန ဘဂဝတော စိတ္တသ္သ စိတ္တပသ္သဒ္ဓိ ဝိယ သီတီဘာဝနိမိတ္တန္တိ ဝုတ္တံ ‘‘ကရုဏာသီတလဟဒယ’’န္တိ။ ကရုဏာမုခေန ဝာ မေတ္တာမုဒိတာနမ္ပိ ဟဒယသီတလဘာဝကာရဏတာ ဝုတ္တာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati, apanetīti attho. Atha vā kiṇātīti karuṇā, paradukkhe sati kāruṇikaṃ hiṃsati, vibādhatīti attho, paradukkhe sati sādhūnaṃ kampanaṃ hadayakhedaṃ karotīti vā karuṇā. Atha vā kamiti sukhaṃ, taṃ rundhatīti karuṇā. Esā hi paradukkhāpanayanakāmatālakkhaṇā, attasukhanirapekkhatāya kāruṇikānaṃ sukhaṃ rundhati vibandhatīti. Karuṇāya sītalaṃ karuṇāsītalaṃ, karuṇāsītalaṃ hadayaṃ assāti karuṇāsītalahadayo, taṃ karuṇāsītalahadayaṃ. Tattha kiñcāpi paresaṃ hitopasaṃhārasukhādiaparihānicchanasabhāvatāya, byāpādāratīnaṃ ujuvipaccanīkatāya ca sattasantānagatasantāpavicchedanākārappavattiyā mettāmuditānampi cittasītalabhāvakāraṇatā upalabbhati, tathāpi dukkhāpanayanākārappavattiyā parūpatāpāsahanarasā avihiṃsābhūtā karuṇā visesena bhagavato cittassa cittapassaddhi viya sītībhāvanimittanti vuttaṃ ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Karuṇāmukhena vā mettāmuditānampi hadayasītalabhāvakāraṇatā vuttāti daṭṭhabbaṃ.
အထ ဝာ အသာဓာရဏဉာဏဝိသေသနိဗန္ဓနဘူတာ သာတိသယံ နိရဝသေသဉ္စ သဗ္ဗညုတညာဏံ ဝိယ သဝိသယဗ္ယာပိတာယ မဟာကရုဏာဘာဝံ ဥပဂတာ ကရုဏာဝ ဘဂဝတော အတိသယေန ဟဒယသီတလဘာဝဟေတူတိ အာဟ ‘‘ကရုဏာသီတလဟဒယ’’န္တိ။ အထ ဝာ သတိပိ မေတ္တာမုဒိတာနံ သာတိသယေ ဟဒယသီတီဘာဝနိဗန္ဓနတ္တေ သကလဗုဒ္ဓဂုဏဝိသေသကာရဏတာယ တာသမ္ပိ ကာရဏန္တိ ကရုဏာဝ ဘဂဝတော ဟဒယသီတလဘာဝကာရဏံ ဝုတ္တာ။ ကရုဏာနိဒာနာ ဟိ သဗ္ဗေပိ ဗုဒ္ဓဂုဏာ။ ကရုဏာနုဘာဝနိဗ္ဗာပိယမာနသံသာရဒုက္ခသန္တာပသ္သ ဟိ ဘဂဝတော ပရဒုက္ခာပနယနကာမတာယ အနေကာနိပိ အသင္ခေယ္ယာနိ ကပ္ပာနံ အကိလန္တရူပသ္သေဝ နိရဝသေသဗုဒ္ဓကရဓမ္မသမ္ဘရဏနိယတသ္သ သမဓိဂတဓမ္မာဓိပတေယ္ယသ္သ စ သန္နိဟိတေသုပိ သတ္တသင္ခာရသမုပနီတဟဒယူပတာပနိမိတ္တေသု န ဤသကမ္ပိ စိတ္တသီတီဘာဝသ္သညထတ္တမဟောသီတိ။ ဧတသ္မိဉ္စ အတ္ထဝိကပ္ပေ တီသုပိ အဝတ္ထာသု ဘဂဝတော ကရုဏာ သင္ဂဟိတာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Atha vā asādhāraṇañāṇavisesanibandhanabhūtā sātisayaṃ niravasesañca sabbaññutaññāṇaṃ viya savisayabyāpitāya mahākaruṇābhāvaṃ upagatā karuṇāva bhagavato atisayena hadayasītalabhāvahetūti āha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti. Atha vā satipi mettāmuditānaṃ sātisaye hadayasītībhāvanibandhanatte sakalabuddhaguṇavisesakāraṇatāya tāsampi kāraṇanti karuṇāva bhagavato hadayasītalabhāvakāraṇaṃ vuttā. Karuṇānidānā hi sabbepi buddhaguṇā. Karuṇānubhāvanibbāpiyamānasaṃsāradukkhasantāpassa hi bhagavato paradukkhāpanayanakāmatāya anekānipi asaṅkheyyāni kappānaṃ akilantarūpasseva niravasesabuddhakaradhammasambharaṇaniyatassa samadhigatadhammādhipateyyassa ca sannihitesupi sattasaṅkhārasamupanītahadayūpatāpanimittesu na īsakampi cittasītībhāvassaññathattamahosīti. Etasmiñca atthavikappe tīsupi avatthāsu bhagavato karuṇā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.
ပဇာနာတီတိ ပညာ, ယထာသဘာဝံ ပကာရေဟိ ပဋိဝိဇ္ဈတီတိ အတ္ထော။ ပညာဝ ဉေယ္ယာဝရဏပ္ပဟာနတော ပကာရေဟိ ဓမ္မသဘာဝာဝဇောတနဋ္ဌေန ပဇ္ဇောတောတိ ပညာပဇ္ဇောတော, သဝာသနပ္ပဟာနတော ဝိသေသေန ဟတံ သမုဂ္ဃာဋိတံ ဝိဟတံ, ပညာပဇ္ဇောတေန ဝိဟတံ ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတံ။ မုယ္ဟန္တိ တေန, သယံ ဝာ မုယ္ဟတိ, မောဟနမတ္တမေဝ ဝာ တန္တိ မောဟော, အဝိဇ္ဇာ, သ္ဝေဝ ဝိသယသဘာဝပဋိစ္ဆာဒနတော အန္ဓကာရသရိက္ခတာယ တမော ဝိယာတိ တမော, ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတော မောဟတမော ဧတသ္သာတိ ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမော, တံ ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမံ ။ သဗ္ဗေသမ္ပိ ဟိ ခီဏာသဝာနံ သတိပိ ပညာပဇ္ဇောတေန အဝိဇ္ဇာန္ဓကာရသ္သ ဝိဟတဘာဝေ သဒ္ဓာဓိမုတ္တေဟိ ဝိယ ဒိဋ္ဌိပ္ပတ္တာနံ သာဝကေဟိ, ပစ္စေကသမ္ဗုဒ္ဓေဟိ စ သဝာသနပ္ပဟာနေန သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓာနံ ကိလေသပ္ပဟာနသ္သ ဝိသေသော ဝိဇ္ဇတီတိ သာတိသယေန အဝိဇ္ဇာပ္ပဟာနေန ဘဂဝန္တံ ထောမေန္တော အာဟ ‘‘ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမ’’န္တိ။
Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Paññāva ñeyyāvaraṇappahānato pakārehi dhammasabhāvāvajotanaṭṭhena pajjototi paññāpajjoto, savāsanappahānato visesena hataṃ samugghāṭitaṃ vihataṃ, paññāpajjotena vihataṃ paññāpajjotavihataṃ. Muyhanti tena, sayaṃ vā muyhati, mohanamattameva vā tanti moho, avijjā, sveva visayasabhāvapaṭicchādanato andhakārasarikkhatāya tamo viyāti tamo, paññāpajjotavihato mohatamo etassāti paññāpajjotavihatamohatamo, taṃ paññāpajjotavihatamohatamaṃ. Sabbesampi hi khīṇāsavānaṃ satipi paññāpajjotena avijjāndhakārassa vihatabhāve saddhādhimuttehi viya diṭṭhippattānaṃ sāvakehi, paccekasambuddhehi ca savāsanappahānena sammāsambuddhānaṃ kilesappahānassa viseso vijjatīti sātisayena avijjāppahānena bhagavantaṃ thomento āha ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.
အထ ဝာ အန္တရေန ပရောပဒေသံ အတ္တနော သန္တာနေ အစ္စန္တံ အဝိဇ္ဇာန္ဓကာရဝိဂမသ္သ နိဗ္ဗတ္တိတတ္တာ, တတ္ထ စ သဗ္ဗညုတာယ, ဗလေသု စ ဝသီဘာဝသ္သ သမဓိဂတတ္တာ, ပရသန္တတိယဉ္စ ဓမ္မဒေသနာတိသယာနုဘာဝေန သမ္မဒေဝ တသ္သ ပဝတ္တိတတ္တာ ဘဂဝာဝ ဝိသေသတော မောဟတမဝိဂမေန ထောမေတဗ္ဗောတိ အာဟ ‘‘ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမ’’န္တိ။ ဣမသ္မိဉ္စ အတ္ထဝိကပ္ပေ ‘‘ပညာပဇ္ဇောတော’’တိ ပဒေန ဘဂဝတော ပဋိဝေဓပညာ ဝိယ ဒေသနာပညာပိ သာမညနိဒ္ဒေသေန ဧကသေသနယေန ဝာ သင္ဂဟိတာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Atha vā antarena paropadesaṃ attano santāne accantaṃ avijjāndhakāravigamassa nibbattitattā, tattha ca sabbaññutāya, balesu ca vasībhāvassa samadhigatattā, parasantatiyañca dhammadesanātisayānubhāvena sammadeva tassa pavattitattā bhagavāva visesato mohatamavigamena thometabboti āha ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Imasmiñca atthavikappe ‘‘paññāpajjoto’’ti padena bhagavato paṭivedhapaññā viya desanāpaññāpi sāmaññaniddesena ekasesanayena vā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ.
အထ ဝာ ဘဂဝတော ဉာဏသ္သ ဉေယ္ယပရိယန္တိကတ္တာ သကလဉေယ္ယဓမ္မသဘာဝာဗောဓနသမတ္ထေန အနာဝရဏဉာဏသင္ခာတေန ပညာပဇ္ဇောတေန သဗ္ဗဉေယ္ယဓမ္မသဘာဝစ္ဆာဒကသ္သ မောဟန္ဓကာရသ္သ ဝိဓမိတတ္တာ အနညသာဓာရဏော ဘဂဝတော မောဟတမဝိနာသောတိ ကတ္ဝာ ဝုတ္တံ ‘‘ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမ’’န္တိ။ ဧတ္ထ စ မောဟတမဝိဓမနန္တေ အဓိဂတတ္တာ အနာဝရဏဉာဏံ ကာရဏူပစာရေန သကသန္တာနေ မောဟတမဝိဓမနံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ အဘိနီဟာရသမ္ပတ္တိယာ သဝာသနပ္ပဟာနမေဝ ဟိ ကိလေသာနံ ‘‘ဉေယ္ယာဝရဏပ္ပဟာန’’န္တိ, ပရသန္တာနေ ပန မောဟတမဝိဓမနသ္သ ကာရဏဘာဝတော အနာဝရဏဉာဏံ ‘‘မောဟတမဝိဓမန’’န္တိ ဝုစ္စတီတိ။
Atha vā bhagavato ñāṇassa ñeyyapariyantikattā sakalañeyyadhammasabhāvābodhanasamatthena anāvaraṇañāṇasaṅkhātena paññāpajjotena sabbañeyyadhammasabhāvacchādakassa mohandhakārassa vidhamitattā anaññasādhāraṇo bhagavato mohatamavināsoti katvā vuttaṃ ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti. Ettha ca mohatamavidhamanante adhigatattā anāvaraṇañāṇaṃ kāraṇūpacārena sakasantāne mohatamavidhamanaṃ daṭṭhabbaṃ. Abhinīhārasampattiyā savāsanappahānameva hi kilesānaṃ ‘‘ñeyyāvaraṇappahāna’’nti, parasantāne pana mohatamavidhamanassa kāraṇabhāvato anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘mohatamavidhamana’’nti vuccatīti.
ကိံ ပန ကာရဏံ အဝိဇ္ဇာဝိဂ္ဃာတော ယေဝေကော ပဟာနသမ္ပတ္တိဝသေန ဘဂဝတော ထောမနာနိမိတ္တံ ဂယ္ဟတိ, န ပန သာတိသယနိရဝသေသကိလေသပ္ပဟာနန္တိ? တပ္ပဟာနဝစနေနေဝ တဒေကဋ္ဌတာယ သကလသံကိလေသဂဏသမုဂ္ဃာတဇောတိတဘာဝတော။ န ဟိ သော တာဒိသော ကိလေသော အတ္ထိ, ယော နိရဝသေသအဝိဇ္ဇာပ္ပဟာနေန န ပဟီယတီတိ။ အထ ဝာ ဝိဇ္ဇာ ဝိယ သကလကုသလဓမ္မသမုပ္ပတ္တိယာ နိရဝသေသာကုသလဓမ္မနိဗ္ဗတ္တိယာ, သံသာရပ္ပဝတ္တိယာ စ အဝိဇ္ဇာ ပဓာနကာရဏန္တိ တဗ္ဗိဂ္ဃာတဝစနေန သကလသံကိလေသဂဏသမုဂ္ဃာတော ဝုတ္တောယေဝ ဟောတီတိ ဝုတ္တံ ‘‘ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမ’’န္တိ။
Kiṃ pana kāraṇaṃ avijjāvigghāto yeveko pahānasampattivasena bhagavato thomanānimittaṃ gayhati, na pana sātisayaniravasesakilesappahānanti? Tappahānavacaneneva tadekaṭṭhatāya sakalasaṃkilesagaṇasamugghātajotitabhāvato. Na hi so tādiso kileso atthi, yo niravasesaavijjāppahānena na pahīyatīti. Atha vā vijjā viya sakalakusaladhammasamuppattiyā niravasesākusaladhammanibbattiyā, saṃsārappavattiyā ca avijjā padhānakāraṇanti tabbigghātavacanena sakalasaṃkilesagaṇasamugghāto vuttoyeva hotīti vuttaṃ ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti.
နရာ စ အမရာ စ နရာမရာ, သဟ နရာမရေဟီတိ သနရာမရော, သနရာမရော စ သော လောကော စာတိ သနရာမရလောကော, တသ္သ ဂရုတိ သနရာမရလောကဂရု, တံ သနရာမရလောကဂရုံ။ ဧတေန ဒေဝမနုသ္သာနံ ဝိယ တဒဝသိဋ္ဌသတ္တာနမ္ပိ ယထာရဟံ ဂုဏဝိသေသာဝဟတော ဘဂဝတော ဥပကာရိတံ ဒသ္သေတိ။ န စေတ္ထ ပဓာနာပဓာနဘာဝော စောဒေတဗ္ဗော။ အညော ဟိ သဒ္ဒက္ကမော, အညော အတ္ထက္ကမော။ ဧဒိသေသု ဟိ သမာသပဒေသု ပဓာနမ္ပိ အပ္ပဓာနံ ဝိယ နိဒ္ဒိသီယတိ ယထာ – ‘‘သရာဇိကာယ ပရိသာယာ’’တိ (အပ. အဋ္ဌ. ၁.၈၂)။ ကာမဉ္စေတ္ထ သတ္တသင္ခာရဘာဇနဝသေန တိဝိဓော လောကော, ဂရုဘာဝသ္သ ပန အဓိပ္ပေတတ္တာ ဂရုကရဏသမတ္ထသ္သေဝ ယုဇ္ဇနတော သတ္တလောကသ္သဝသေန အတ္ထော ဂဟေတဗ္ဗော။ သော ဟိ လောကိယန္တိ ဧတ္ထ ပုညပာပာနိ တဗ္ဗိပာကော စာတိ ‘‘လောကော’’တိ ဝုစ္စတိ။ အမရဂ္ဂဟဏေန စေတ္ထ ဥပပတ္တိဒေဝာ အဓိပ္ပေတာ။
Narā ca amarā ca narāmarā, saha narāmarehīti sanarāmaro, sanarāmaro ca so loko cāti sanarāmaraloko, tassa garuti sanarāmaralokagaru, taṃ sanarāmaralokagaruṃ. Etena devamanussānaṃ viya tadavasiṭṭhasattānampi yathārahaṃ guṇavisesāvahato bhagavato upakāritaṃ dasseti. Na cettha padhānāpadhānabhāvo codetabbo. Añño hi saddakkamo, añño atthakkamo. Edisesu hi samāsapadesu padhānampi appadhānaṃ viya niddisīyati yathā – ‘‘sarājikāya parisāyā’’ti (apa. aṭṭha. 1.82). Kāmañcettha sattasaṅkhārabhājanavasena tividho loko, garubhāvassa pana adhippetattā garukaraṇasamatthasseva yujjanato sattalokassavasena attho gahetabbo. So hi lokiyanti ettha puññapāpāni tabbipāko cāti ‘‘loko’’ti vuccati. Amaraggahaṇena cettha upapattidevā adhippetā.
အထ ဝာ သမူဟတ္ထော လောက-သဒ္ဒော သမုဒာယဝသေန လောကီယတိ ပညာပီယတီတိ။ သဟ နရေဟီတိ သနရာ, သနရာ စ တေ အမရာ စေတိ သနရာမရာ, တေသံ လောကောတိ သနရာမရလောကောတိ ပုရိမနယေနေဝ ယောဇေတဗ္ဗံ။ အမရ-သဒ္ဒေန စေတ္ထ ဝိသုဒ္ဓိဒေဝာပိ သင္ဂယ္ဟန္တိ။ တေ ဟိ မရဏာဘာဝတော ပရမတ္ထတော အမရာ။ နရာမရာနံယေဝ စ ဂဟဏံ ဥက္ကဋ္ဌနိဒ္ဒေသဝသေန, ယထာ – ‘‘သတ္ထာ ဒေဝမနုသ္သာန’’န္တိ (ဒီ. နိ. ၁.၁၅၇)။ တထာ ဟိ သဗ္ဗာနတ္ထပရိဟရဏပုဗ္ဗင္ဂမာယ နိရဝသေသဟိတသုခဝိဓာနတပ္ပရာယ နိရတိသယာယ ပယောဂသမ္ပတ္တိယာ သဒေဝမနုသ္သာယ ပဇာယ အစ္စန္တုပကာရိတာယ, အပရိမိတနိရုပမပ္ပဘာဝဂုဏဝိသေသသမင္ဂိတာယ စ သဗ္ဗသတ္တုတ္တမော ဘဂဝာ အပရိမာဏာသု လောကဓာတူသု အပရိမာဏာနံ သတ္တာနံ ဥတ္တမံ ဂာရဝဋ္ဌာနံ, တေန ဝုတ္တံ – ‘‘သနရာမရလောကဂရု’’န္တိ။
Atha vā samūhattho loka-saddo samudāyavasena lokīyati paññāpīyatīti. Saha narehīti sanarā, sanarā ca te amarā ceti sanarāmarā, tesaṃ lokoti sanarāmaralokoti purimanayeneva yojetabbaṃ. Amara-saddena cettha visuddhidevāpi saṅgayhanti. Te hi maraṇābhāvato paramatthato amarā. Narāmarānaṃyeva ca gahaṇaṃ ukkaṭṭhaniddesavasena, yathā – ‘‘satthā devamanussāna’’nti (dī. ni. 1.157). Tathā hi sabbānatthapariharaṇapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantupakāritāya, aparimitanirupamappabhāvaguṇavisesasamaṅgitāya ca sabbasattuttamo bhagavā aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ uttamaṃ gāravaṭṭhānaṃ, tena vuttaṃ – ‘‘sanarāmaralokagaru’’nti.
သောဘနံ ဂတံ ဂမနံ ဧတသ္သာတိ သုဂတော။ ဘဂဝတော ဟိ ဝေနေယ္ယဇနုပသင္ကမနံ ဧကန္တေန တေသံ ဟိတသုခနိပ္ဖာဒနတော သောဘနံ, တထာ လက္ခဏာနုဗ္ယဉ္ဇန (ဒီ. နိ. ၂.၃၃; ၃.၁၉၈-၂၀၀; မ. နိ. ၂.၃၈၅, ၃၈၆) ပဋိမဏ္ဍိတရူပကာယတာယဒုတဝိလမ္ဗိတ- ခလိတာနုကဍ္ဎနနိပ္ပီဠနုက္ကုဋိကကုဋိလာကုလတာဒိဒောသရဟိတံ ဝိလာသိတရာဇဟံသဝသဘဝာရဏမိဂရာဇဂမနံ ကာယဂမနံ ဉာဏဂမနဉ္စ ဝိပုလနိမ္မလကရုဏာသတိဝီရိယာဒိဂုဏဝိသေသသဟိတမဘိနီဟာရတော ယာဝ မဟာဗောဓိ အနဝဇ္ဇတာယ သောဘနမေဝာတိ။
Sobhanaṃ gataṃ gamanaṃ etassāti sugato. Bhagavato hi veneyyajanupasaṅkamanaṃ ekantena tesaṃ hitasukhanipphādanato sobhanaṃ, tathā lakkhaṇānubyañjana (dī. ni. 2.33; 3.198-200; ma. ni. 2.385, 386) paṭimaṇḍitarūpakāyatāyadutavilambita- khalitānukaḍḍhananippīḷanukkuṭikakuṭilākulatādidosarahitaṃ vilāsitarājahaṃsavasabhavāraṇamigarājagamanaṃ kāyagamanaṃ ñāṇagamanañca vipulanimmalakaruṇāsativīriyādiguṇavisesasahitamabhinīhārato yāva mahābodhi anavajjatāya sobhanamevāti.
အထ ဝာ သယမ္ဘုဉာဏေန သကလမ္ပိ လောကံ ပရိညာဘိသမယဝသေန ပရိဇာနန္တော ဉာဏေန သမ္မာ ဂတော အဝဂတောတိ သုဂတော။ တထာ လောကသမုဒယံ ပဟာနာဘိသမယဝသေန ပဇဟန္တော အနုပ္ပတ္တိဓမ္မတံ အာပာဒေန္တော သမ္မာ ဂတော အတီတောတိ သုဂတော။ လောကနိရောဓံ နိဗ္ဗာနံ သစ္ဆိကိရိယာဘိသမယဝသေန သမ္မာ ဂတော အဓိဂတောတိ သုဂတော။ လောကနိရောဓဂာမိနိပဋိပဒံ ဘာဝနာဘိသမယဝသေန သမ္မာ ဂတော ပဋိပန္နောတိ သုဂတော။ သောတာပတ္တိမဂ္ဂေန ယေ ကိလေသာ ပဟီနာ, တေ ကိလေသေ န ပုနေတိ, န ပစ္စေတိ, န ပစ္စာဂစ္ဆတီတိ သုဂတောတိအာဒိနာ နယေန အယမတ္ထော ဝိဘာဝေတဗ္ဗော ။ အထ ဝာ သုန္ဒရံ ဌာနံ သမ္မာသမ္ဗောဓိံ နိဗ္ဗာနမေဝ ဝာ ဂတော အဓိဂတောတိ သုဂတော။ ယသ္မာ ဝာ ဘူတံ တစ္ဆံ အတ္ထသဉ္ဟိတံ ဝိနေယ္ယာနံ ယထာရဟံ ကာလယုတ္တမေဝ စ ဓမ္မံ ဘာသတိ, တသ္မာ သမ္မာ ဂဒတီတိ သုဂတော, ဒ-ကာရသ္သ တ-ကာရံ ကတ္ဝာ။ ဣတိ သောဘနဂမနတာဒီဟိ သုဂတော, တံ သုဂတံ။
Atha vā sayambhuñāṇena sakalampi lokaṃ pariññābhisamayavasena parijānanto ñāṇena sammā gato avagatoti sugato. Tathā lokasamudayaṃ pahānābhisamayavasena pajahanto anuppattidhammataṃ āpādento sammā gato atītoti sugato. Lokanirodhaṃ nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena sammā gato adhigatoti sugato. Lokanirodhagāminipaṭipadaṃ bhāvanābhisamayavasena sammā gato paṭipannoti sugato. Sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti, na pacceti, na paccāgacchatīti sugatotiādinā nayena ayamattho vibhāvetabbo . Atha vā sundaraṃ ṭhānaṃ sammāsambodhiṃ nibbānameva vā gato adhigatoti sugato. Yasmā vā bhūtaṃ tacchaṃ atthasañhitaṃ vineyyānaṃ yathārahaṃ kālayuttameva ca dhammaṃ bhāsati, tasmā sammā gadatīti sugato, da-kārassa ta-kāraṃ katvā. Iti sobhanagamanatādīhi sugato, taṃ sugataṃ.
ပုညပာပကမ္မေဟိ ဥပပဇ္ဇနဝသေန ဂန္တဗ္ဗတော ဂတိယော, ဥပပတ္တိဘဝဝိသေသာ။ တာ ပန နိရယာဒိဝသေန ပဉ္စဝိဓာ, တာဟိ သကလသ္သာပိ ဘဝဂာမိကမ္မသ္သ အရိယမဂ္ဂာဓိဂမေန အဝိပာကာရဟဘာဝကရဏေန နိဝတ္တိတတ္တာ ဘဂဝာ ပဉ္စဟိပိ ဂတီဟိ သုဋ္ဌု မုတ္တော ဝိသံယုတ္တောတိ အာဟ – ‘‘ဂတိဝိမုတ္တ’’န္တိ။ ဧတေန ဘဂဝတော ကတ္ထစိပိ ဂတိယာ အပရိယာပန္နတံ ဒသ္သေတိ, ယတော ဘဂဝာ ‘‘ဒေဝာတိဒေဝော’’တိ ဝုစ္စတိ, တေနေဝာဟ –
Puññapāpakammehi upapajjanavasena gantabbato gatiyo, upapattibhavavisesā. Tā pana nirayādivasena pañcavidhā, tāhi sakalassāpi bhavagāmikammassa ariyamaggādhigamena avipākārahabhāvakaraṇena nivattitattā bhagavā pañcahipi gatīhi suṭṭhu mutto visaṃyuttoti āha – ‘‘gativimutta’’nti. Etena bhagavato katthacipi gatiyā apariyāpannataṃ dasseti, yato bhagavā ‘‘devātidevo’’ti vuccati, tenevāha –
‘‘ယေန ဒေဝူပပတ္ယသ္သ၊ ဂန္ဓဗ္ဗော ဝာ ဝိဟင္ဂမော။
‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;
ယက္ခတ္တံ ယေန ဂစ္ဆေယ္ယံ၊ မနုသ္သတ္တဉ္စ အဗ္ဗဇေ။
Yakkhattaṃ yena gaccheyyaṃ, manussattañca abbaje;
တေ မယ္ဟံ အာသဝာ ခီဏာ၊ ဝိဒ္ဓသ္တာ ဝိနဠီကတာ’’တိ။ (အ. နိ. ၄.၃၆)။
Te mayhaṃ āsavā khīṇā, viddhastā vinaḷīkatā’’ti. (a. ni. 4.36);
တံတံဂတိသံဝတ္တနကာနဉ္ဟိ ကမ္မကိလေသာနံ အဂ္ဂမဂ္ဂေန ဗောဓိမူလေယေဝ သုပ္ပဟီနတ္တာ နတ္ထိ ဘဂဝတော ဂတိပရိယာပန္နတာတိ အစ္စန္တမေဝ ဘဂဝာ သဗ္ဗဘဝယောနိဂတိဝိညာဏဋ္ဌိတိသတ္တာဝာသသတ္တနိကာယေဟိ သုပရိမုတ္တော, တံ ဂတိဝိမုတ္တံ။ ဝန္ဒေတိ နမာမိ, ထောမေမီတိ ဝာ အတ္ထော။
Taṃtaṃgatisaṃvattanakānañhi kammakilesānaṃ aggamaggena bodhimūleyeva suppahīnattā natthi bhagavato gatipariyāpannatāti accantameva bhagavā sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsasattanikāyehi suparimutto, taṃ gativimuttaṃ. Vandeti namāmi, thomemīti vā attho.
အထ ဝာ ဂတိဝိမုတ္တန္တိ အနုပာဒိသေသနိဗ္ဗာနဓာတုပ္ပတ္တိယာ ဘဂဝန္တံ ထောမေတိ။ ဧတ္ထ ဟိ ဒ္ဝီဟာကာရေဟိ ဘဂဝတော ထောမနာ ဝေဒိတဗ္ဗာ – အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိတော, ပရဟိတပဋိပတ္တိတော စ။ တေသု အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိ အနာဝရဏဉာဏာဓိဂမတော, သဝာသနာနံ သဗ္ဗေသံ ကိလေသာနံ အစ္စန္တပ္ပဟာနတော, အနုပာဒိသေသနိဗ္ဗာနပ္ပတ္တိတော စ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ပရဟိတပဋိပတ္တိ လာဘသက္ကာရာဒိနိရပေက္ခစိတ္တသ္သ သဗ္ဗဒုက္ခနိယ္ယာနိကဓမ္မဒေသနာတော, ဝိရုဒ္ဓေသုပိ နိစ္စံ ဟိတဇ္ဈာသယတော, ဉာဏပရိပာကကာလာဂမနတော စ။ သာ ပနေတ္ထ အာသယတော ပယောဂတော စ ဒုဝိဓာ ပရဟိတပဋိပတ္တိ, တိဝိဓာ စ အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိ ပကာသိတာ ဟောတိ။ ကထံ? ‘‘ကရုဏာသီတလဟဒယ’’န္တိ ဧတေန အာသယတော ပရဟိတပဋိပတ္တိ, သမ္မာ ဂဒနတ္ထေန သုဂတ-သဒ္ဒေန ပယောဂတော ပရဟိတပဋိပတ္တိ, ‘‘ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမံ ဂတိဝိမုတ္တ’’န္တိ ဧတေဟိ စတုသစ္စပဋိဝေဓတ္ထေန စ သုဂတ-သဒ္ဒေန တိဝိဓာပိ အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိ, အဝသိဋ္ဌေန, ‘‘ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမ’’န္တိ ဧတေန စ သဗ္ဗာပိ အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိပရဟိတပဋိပတ္တိ ပကာသိတာ ဟောတီတိ။
Atha vā gativimuttanti anupādisesanibbānadhātuppattiyā bhagavantaṃ thometi. Ettha hi dvīhākārehi bhagavato thomanā veditabbā – attahitasampattito, parahitapaṭipattito ca. Tesu attahitasampatti anāvaraṇañāṇādhigamato, savāsanānaṃ sabbesaṃ kilesānaṃ accantappahānato, anupādisesanibbānappattito ca veditabbā. Parahitapaṭipatti lābhasakkārādinirapekkhacittassa sabbadukkhaniyyānikadhammadesanāto, viruddhesupi niccaṃ hitajjhāsayato, ñāṇaparipākakālāgamanato ca. Sā panettha āsayato payogato ca duvidhā parahitapaṭipatti, tividhā ca attahitasampatti pakāsitā hoti. Kathaṃ? ‘‘Karuṇāsītalahadaya’’nti etena āsayato parahitapaṭipatti, sammā gadanatthena sugata-saddena payogato parahitapaṭipatti, ‘‘paññāpajjotavihatamohatamaṃ gativimutta’’nti etehi catusaccapaṭivedhatthena ca sugata-saddena tividhāpi attahitasampatti, avasiṭṭhena, ‘‘paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena ca sabbāpi attahitasampattiparahitapaṭipatti pakāsitā hotīti.
အထ ဝာ တီဟာကာရေဟိ ဘဂဝတော ထောမနာ ဝေဒိတဗ္ဗာ – ဟေတုတော, ဖလတော, ဥပကာရတော စ။ တတ္ထ ဟေတု မဟာကရုဏာ, သာ ပဌမပဒေန နိဒသ္သိတာ။ ဖလံ စတုဗ္ဗိဓံ – ဉာဏသမ္ပဒာ, ပဟာနသမ္ပဒာ, အာနုဘာဝသမ္ပဒာ, ရူပကာယသမ္ပဒာ စာတိ။ တာသု ဉာဏပ္ပဟာနသမ္ပဒာ ဒုတိယပဒေန သစ္စပ္ပဋိဝေဓတ္ထေန စ သုဂတ-သဒ္ဒေန ပကာသိတာ ဟောန္တိ။ အာနုဘာဝသမ္ပဒာ တတိယပဒေန, ရူပကာယသမ္ပဒာ ယထာဝုတ္တကာယဂမနသောဘနတ္ထေန သုဂတ-သဒ္ဒေန, လက္ခဏာနုဗ္ယဉ္ဇနပာရိပူရိယာ (ဒီ. နိ. ၂.၃၃; ၃.၁၉၈-၂၀၀; မ. နိ. ၂.၃၈၅-၃၈၆) ဝိနာ တဒဘာဝတော။ ဥပကာရော အန္တရံ အဗာဟိရံ ကရိတ္ဝာ တိဝိဓယာနမုခေန ဝိမုတ္တိဓမ္မဒေသနာ, သော သမ္မာ ဂဒနတ္ထေန သုဂတ-သဒ္ဒေန ပကာသိတော ဟောတီတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Atha vā tīhākārehi bhagavato thomanā veditabbā – hetuto, phalato, upakārato ca. Tattha hetu mahākaruṇā, sā paṭhamapadena nidassitā. Phalaṃ catubbidhaṃ – ñāṇasampadā, pahānasampadā, ānubhāvasampadā, rūpakāyasampadā cāti. Tāsu ñāṇappahānasampadā dutiyapadena saccappaṭivedhatthena ca sugata-saddena pakāsitā honti. Ānubhāvasampadā tatiyapadena, rūpakāyasampadā yathāvuttakāyagamanasobhanatthena sugata-saddena, lakkhaṇānubyañjanapāripūriyā (dī. ni. 2.33; 3.198-200; ma. ni. 2.385-386) vinā tadabhāvato. Upakāro antaraṃ abāhiraṃ karitvā tividhayānamukhena vimuttidhammadesanā, so sammā gadanatthena sugata-saddena pakāsito hotīti veditabbaṃ.
တတ္ထ ‘‘ကရုဏာသီတလဟဒယ’’န္တိ ဧတေန သမ္မာသမ္ဗောဓိယာ မူလံ ဒသ္သေတိ။ မဟာကရုဏာသဉ္စောဒိတမာနသော ဟိ ဘဂဝာ သံသာရပင္ကတော သတ္တာနံ သမုဒ္ဓရဏတ္ထံ ကတာဘိနီဟာရော အနုပုဗ္ဗေန ပာရမိယော ပူရေတ္ဝာ အနုတ္တရံ သမ္မာသမ္ဗောဓိံ အဓိဂတောတိ ကရုဏာ သမ္မာသမ္ဗောဓိယာ မူလံ။ ‘‘ပညာပဇ္ဇောတဝိဟတမောဟတမ’’န္တိ ဧတေန သမ္မာသမ္ဗောဓိံ ဒသ္သေတိ။ အနာဝရဏဉာဏပဒဋ္ဌာနဉ္ဟိ မဂ္ဂဉာဏံ, မဂ္ဂဉာဏပဒဋ္ဌာနဉ္စ အနာဝရဏဉာဏံ ‘‘သမ္မာသမ္ဗောဓီ’’တိ ဝုစ္စတီတိ။ သမ္မာ ဂဒနတ္ထေန သုဂတ-သဒ္ဒေန သမ္မာသမ္ဗောဓိယာ ပဋိပတ္တိံ ဒသ္သေတိ, လီနုဒ္ဓစ္စပတိဋ္ဌာနာယူဟနကာမသုခလ္လိကတ္တကိလမထာနုယောဂ- သသ္သတုစ္ဆေဒာဘိနိဝေသာဒိအန္တဒ္ဝယရဟိတာယ ကရုဏာပညာပရိဂ္ဂဟိတာယ မဇ္ဈိမာယ ပဋိပတ္တိယာ ပကာသနတော သုဂတ-သဒ္ဒသ္သ။ ဣတရေဟိ သမ္မာသမ္ဗောဓိယာ ပဓာနာပ္ပဓာနဘေဒံ ပယောဇနံ ဒသ္သေတိ။ သံသာရမဟောဃတော သတ္တသန္တာရဏဉ္စေတ္ထ ပဓာနံ ပယောဇနံ, တဒညမပ္ပဓာနံ။ တေသု ပဓာနေန ပရဟိတပ္ပဋိပတ္တိံ ဒသ္သေတိ, ဣတရေန အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိံ, တဒုဘယေန အတ္တဟိတာယ ပဋိပန္နာဒီသု (ပု. ပ. ၂၄, ၁၇၃) စတူသု ပုဂ္ဂလေသု ဘဂဝတော စတုတ္ထပုဂ္ဂလဘာဝံ ဒသ္သေတိ။ တေန စ အနုတ္တရဒက္ခိဏေယ္ယဘာဝံ ဥတ္တမဝန္ဒနီယဘာဝံ, အတ္တနော စ ဝန္ဒနကိရိယာယ ခေတ္တင္ဂတဘာဝံ ဒသ္သေတိ။
Tattha ‘‘karuṇāsītalahadaya’’nti etena sammāsambodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahākaruṇāsañcoditamānaso hi bhagavā saṃsārapaṅkato sattānaṃ samuddharaṇatthaṃ katābhinīhāro anupubbena pāramiyo pūretvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigatoti karuṇā sammāsambodhiyā mūlaṃ. ‘‘Paññāpajjotavihatamohatama’’nti etena sammāsambodhiṃ dasseti. Anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘sammāsambodhī’’ti vuccatīti. Sammā gadanatthena sugata-saddena sammāsambodhiyā paṭipattiṃ dasseti, līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyoga- sassatucchedābhinivesādiantadvayarahitāya karuṇāpaññāpariggahitāya majjhimāya paṭipattiyā pakāsanato sugata-saddassa. Itarehi sammāsambodhiyā padhānāppadhānabhedaṃ payojanaṃ dasseti. Saṃsāramahoghato sattasantāraṇañcettha padhānaṃ payojanaṃ, tadaññamappadhānaṃ. Tesu padhānena parahitappaṭipattiṃ dasseti, itarena attahitasampattiṃ, tadubhayena attahitāya paṭipannādīsu (pu. pa. 24, 173) catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti. Tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ uttamavandanīyabhāvaṃ, attano ca vandanakiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.
ဧတ္ထ စ ကရုဏာဂ္ဂဟဏေန လောကိယေသု မဟဂ္ဂတဘာဝပ္ပတ္တာသာဓာရဏဂုဏဒီပနတော ဘဂဝတော သဗ္ဗလောကိယဂုဏသမ္ပတ္တိ ဒသ္သိတာ ဟောတိ, ပညာဂ္ဂဟဏေန သဗ္ဗညုတညာဏပဒဋ္ဌာနမဂ္ဂဉာဏဒီပနတော သဗ္ဗလောကုတ္တရဂုဏသမ္ပတ္တိ။ တဒုဘယဂ္ဂဟဏသိဒ္ဓော ဟိ အတ္ထော ‘‘သနရာမရလောကဂရု’’န္တိအာဒိနာ ဝိပဉ္စီယတီတိ။ ကရုဏာဂ္ဂဟဏေန စ ဥပဂမနံ နိရုပက္ကိလေသံ ဒသ္သေတိ, ပညာဂ္ဂဟဏေန အပဂမနံ။ တထာ ကရုဏာဂ္ဂဟဏေန လောကသမညာနုရူပံ ဘဂဝတော ပဝတ္တိံ ဒသ္သေတိ, လောကဝောဟာရဝိသယတ္တာ ကရုဏာယ, ပညာဂ္ဂဟဏေန သမညာယာနဝိဓာဝနံ။ သဘာဝာနဝဗောဓေန ဟိ ဓမ္မာနံ သမညံ အတိဓာဝိတ္ဝာ သတ္တာဒိပရာမသနံ ဟောတီတိ။ တထာ ကရုဏာဂ္ဂဟဏေန မဟာကရုဏာသမာပတ္တိဝိဟာရံ ဒသ္သေတိ, ပညာဂ္ဂဟဏေန တီသု ကာလေသု အပ္ပဋိဟတဉာဏံ, စတုသစ္စဉာဏံ, စတုပ္ပဋိသမ္ဘိဒာဉာဏံ, စတုဝေသ္သာရဇ္ဇဉာဏံ။ ကရုဏာဂ္ဂဟဏေန မဟာကရုဏာသမာပတ္တိဉာဏသ္သ ဂဟိတတ္တာ သေသာသာဓာရဏဉာဏာနိ, ဆ အဘိညာ, အဋ္ဌသု ပရိသာသု (မ. နိ. ၁.၁၅၁) အကမ္ပနဉာဏာနိ, ဒသ ဗလာနိ, စုဒ္ဒသ ဗုဒ္ဓဉာဏာနိ, သောဠသ ဉာဏစရိယာ, အဋ္ဌာရသ ဗုဒ္ဓဓမ္မာ, (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၃.၃၀၅; ဝိဘ. မူလ. ဋီ. ဂန္ထာရမ္ဘဝဏ္ဏနာယ) စတုစတ္တာရီသ ဉာဏဝတ္ထူနိ, (သံ. နိ. ၂.၃၄) သတ္တသတ္တတိ ဉာဏဝတ္ထူနီတိ (သံ. နိ. ၂.၃၄) ဧဝမာဒီနံ အနေကေသံ ပညာပ္ပဘေဒာနံ ဝသေန ဉာဏစာရံ ဒသ္သေတိ။
Ettha ca karuṇāggahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato bhagavato sabbalokiyaguṇasampatti dassitā hoti, paññāggahaṇena sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Tadubhayaggahaṇasiddho hi attho ‘‘sanarāmaralokagaru’’ntiādinā vipañcīyatīti. Karuṇāggahaṇena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ dasseti, paññāggahaṇena apagamanaṃ. Tathā karuṇāggahaṇena lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti, lokavohāravisayattā karuṇāya, paññāggahaṇena samaññāyānavidhāvanaṃ. Sabhāvānavabodhena hi dhammānaṃ samaññaṃ atidhāvitvā sattādiparāmasanaṃ hotīti. Tathā karuṇāggahaṇena mahākaruṇāsamāpattivihāraṃ dasseti, paññāggahaṇena tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ, catusaccañāṇaṃ, catuppaṭisambhidāñāṇaṃ, catuvessārajjañāṇaṃ. Karuṇāggahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā sesāsādhāraṇañāṇāni, cha abhiññā, aṭṭhasu parisāsu (ma. ni. 1.151) akampanañāṇāni, dasa balāni, cuddasa buddhañāṇāni, soḷasa ñāṇacariyā, aṭṭhārasa buddhadhammā, (dī. ni. aṭṭha. 3.305; vibha. mūla. ṭī. ganthārambhavaṇṇanāya) catucattārīsa ñāṇavatthūni, (saṃ. ni. 2.34) sattasattati ñāṇavatthūnīti (saṃ. ni. 2.34) evamādīnaṃ anekesaṃ paññāppabhedānaṃ vasena ñāṇacāraṃ dasseti.
တထာ ကရုဏာဂ္ဂဟဏေန စရဏသမ္ပတ္တိံ, ပညာဂ္ဂဟဏေန ဝိဇ္ဇာသမ္ပတ္တိံ။ ကရုဏာဂ္ဂဟဏေန သတ္တာဓိပတိတာ, ပညာဂ္ဂဟဏေန ဓမ္မာဓိပတိတာ။ ကရုဏာဂ္ဂဟဏေန လောကနာထဘာဝော, ပညာဂ္ဂဟဏေန အတ္တနာထဘာဝော။ တထာ ကရုဏာဂ္ဂဟဏေန ပုဗ္ဗကာရိဘာဝော, ပညာဂ္ဂဟဏေန ကတညုတာ ။ တထာ ကရုဏာဂ္ဂဟဏေန အပရန္တပတာ, ပညာဂ္ဂဟဏေန အနတ္တန္တပတာ။ ကရုဏာဂ္ဂဟဏေန ဝာ ဗုဒ္ဓကရဓမ္မသိဒ္ဓိ, ပညာဂ္ဂဟဏေန ဗုဒ္ဓဘာဝသိဒ္ဓိ။ တထာ ကရုဏာဂ္ဂဟဏေန ပရေသံ တာရဏံ, ပညာဂ္ဂဟဏေန သယံ တာရဏံ။ တထာ ကရုဏာဂ္ဂဟဏေန သဗ္ဗသတ္တေသု အနုဂ္ဂဟစိတ္တတာ, ပညာဂ္ဂဟဏေန သဗ္ဗဓမ္မေသု ဝိရတ္တစိတ္တတာ ဒသ္သိတာ ဟောတိ။ သဗ္ဗေသဉ္စ ဗုဒ္ဓဂုဏာနံ ကရုဏာ အာဒိ, တန္နိဒာနဘာဝတော။ ပညာ ပရိယောသာနံ, တတော ဥတ္တရိကရဏီယာဘာဝတော။ ဣတိ အာဒိပရိယောသာနဒသ္သနေန သဗ္ဗေ ဗုဒ္ဓဂုဏာ ဒသ္သိတာ ဟောန္တိ။ တထာ ကရုဏာဂ္ဂဟဏေန သီလက္ခန္ဓပုဗ္ဗင္ဂမော သမာဓိက္ခန္ဓော ဒသ္သိတော ဟောတိ။ ကရုဏာနိဒာနဉ္ဟိ သီလံ, တတော ပာဏာတိပာတာဒိဝိရတိပ္ပဝတ္တိတော, သာ စ ဈာနတ္တယသမ္ပယောဂိနီတိ။ ပညာဝစနေန ပညာက္ခန္ဓော။ သီလဉ္စ သဗ္ဗဗုဒ္ဓဂုဏာနမာဒိ, သမာဓိ မဇ္ဈေ, ပညာ ပရိယောသာနန္တိ။ ဧဝမ္ပိ အာဒိမဇ္ဈပရိယောသာနကလ္ယာဏာ သဗ္ဗေ ဗုဒ္ဓဂုဏာ ဒသ္သိတာ ဟောန္တိ, နယတော ဒသ္သိတတ္တာ။ ဧသော ဧဝ ဟိ နိရဝသေသတော ဗုဒ္ဓဂုဏာနံ ဒသ္သနုပာယော, ယဒိဒံ နယဂ္ဂာဟဏံ။ အညထာ ကော နာမ သမတ္ထော ဘဂဝတော ဂုဏေ အနုပဒံ နိရဝသေသတော ဒသ္သေတုံ။ တေနေဝာဟ –
Tathā karuṇāggahaṇena caraṇasampattiṃ, paññāggahaṇena vijjāsampattiṃ. Karuṇāggahaṇena sattādhipatitā, paññāggahaṇena dhammādhipatitā. Karuṇāggahaṇena lokanāthabhāvo, paññāggahaṇena attanāthabhāvo. Tathā karuṇāggahaṇena pubbakāribhāvo, paññāggahaṇena kataññutā . Tathā karuṇāggahaṇena aparantapatā, paññāggahaṇena anattantapatā. Karuṇāggahaṇena vā buddhakaradhammasiddhi, paññāggahaṇena buddhabhāvasiddhi. Tathā karuṇāggahaṇena paresaṃ tāraṇaṃ, paññāggahaṇena sayaṃ tāraṇaṃ. Tathā karuṇāggahaṇena sabbasattesu anuggahacittatā, paññāggahaṇena sabbadhammesu virattacittatā dassitā hoti. Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi, tannidānabhāvato. Paññā pariyosānaṃ, tato uttarikaraṇīyābhāvato. Iti ādipariyosānadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti. Tathā karuṇāggahaṇena sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ, tato pāṇātipātādiviratippavattito, sā ca jhānattayasampayoginīti. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānamādi, samādhi majjhe, paññā pariyosānanti. Evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti, nayato dassitattā. Eso eva hi niravasesato buddhaguṇānaṃ dassanupāyo, yadidaṃ nayaggāhaṇaṃ. Aññathā ko nāma samattho bhagavato guṇe anupadaṃ niravasesato dassetuṃ. Tenevāha –
‘‘ဗုဒ္ဓောပိ ဗုဒ္ဓသ္သ ဘဏေယ္ယ ဝဏ္ဏံ၊
‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,
ကပ္ပမ္ပိ စေ အညမဘာသမာနော။
Kappampi ce aññamabhāsamāno;
ခီယေထ ကပ္ပော စိရဒီဃမန္တရေ၊
Khīyetha kappo ciradīghamantare,
ဝဏ္ဏော န ခီယေထ တထာဂတသ္သာ’’တိ။ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၃၀၄; ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၃.၁၄၁; မ. နိ. အဋ္ဌ. ၃.၄၂၅၊ ဥဒာ. အဋ္ဌ. ၅၃; ဗု. ဝံ. အဋ္ဌ. ၄.၄; စရိယာ. အဋ္ဌ. နိဒာနကထာယံ၊ ပကိဏ္ဏကကထာယံ; အပ. အဋ္ဌ. ၂.၆.၂၀)။
Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; dī. ni. aṭṭha. 3.141; ma. ni. aṭṭha. 3.425, udā. aṭṭha. 53; bu. vaṃ. aṭṭha. 4.4; cariyā. aṭṭha. nidānakathāyaṃ, pakiṇṇakakathāyaṃ; apa. aṭṭha. 2.6.20);
တေနေဝ စ အာယသ္မတာ သာရိပုတ္တတ္ထေရေနာပိ ဗုဒ္ဓဂုဏပရိစ္ဆေဒနံ ပတိ အနုယုတ္တေန ‘‘နော ဟေတံ ဘန္တေ’’တိ (ဒီ. နိ. ၂.၁၄၅) ပဋိက္ခိပိတ္ဝာ, ‘‘အပိ စ မေ ဘန္တေ ဓမ္မန္ဝယော ဝိဒိတော’’တိ (ဒီ. နိ. ၂.၁၄၆) ဝုတ္တံ။
Teneva ca āyasmatā sāriputtattherenāpi buddhaguṇaparicchedanaṃ pati anuyuttena ‘‘no hetaṃ bhante’’ti (dī. ni. 2.145) paṭikkhipitvā, ‘‘api ca me bhante dhammanvayo vidito’’ti (dī. ni. 2.146) vuttaṃ.
ဧဝံ သင္ခေပေန သကလသဗ္ဗညုဂုဏေဟိ ဘဂဝန္တံ အဘိတ္ထဝိတ္ဝာ ဣဒာနိ သဒ္ဓမ္မံ ထောမေတုံ ‘‘ဗုဒ္ဓောပီ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ဗုဒ္ဓောတိ ကတ္တုနိဒ္ဒေသော။ ဗုဒ္ဓဘာဝန္တိ ကမ္မနိဒ္ဒေသော။ ဘာဝေတ္ဝာ, သစ္ဆိကတ္ဝာတိ စ ပုဗ္ဗကာလကိရိယာနိဒ္ဒေသော။ ယန္တိ အနိယမတော ကမ္မနိဒ္ဒေသော။ ဥပဂတောတိ အပရကာလကိရိယာနိဒ္ဒေသော။ ဝန္ဒေတိ ကိရိယာနိဒ္ဒေသော, တန္တိ နိယမနံ။ ဓမ္မန္တိ ဝန္ဒနကိရိယာယ ကမ္မနိဒ္ဒေသော။ ဂတမလံ, အနုတ္တရန္တိ စ တဗ္ဗိသေသနံ။
Evaṃ saṅkhepena sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ abhitthavitvā idāni saddhammaṃ thometuṃ ‘‘buddhopī’’tiādimāha. Tattha buddhoti kattuniddeso. Buddhabhāvanti kammaniddeso. Bhāvetvā, sacchikatvāti ca pubbakālakiriyāniddeso. Yanti aniyamato kammaniddeso. Upagatoti aparakālakiriyāniddeso. Vandeti kiriyāniddeso, tanti niyamanaṃ. Dhammanti vandanakiriyāya kammaniddeso. Gatamalaṃ, anuttaranti ca tabbisesanaṃ.
တတ္ထ ဗုဒ္ဓ-သဒ္ဒသ္သ တာဝ ‘‘ဗုဇ္ဈိတာ သစ္စာနီတိ ဗုဒ္ဓော, ဗောဓေတာ ပဇာယာတိ ဗုဒ္ဓော’’တိအာဒိနာ (မဟာနိ. ၁၉၂; စူဠနိ. ၉၅-၉၇; ပဋိ. မ. ၁.၁၆၂) နိဒ္ဒေသနယေန အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။ အထ ဝာ သဝာသနာယ အညာဏနိဒ္ဒာယ အစ္စန္တဝိဂမတော, ဗုဒ္ဓိယာ ဝာ ဝိကသိတဘာဝတော ဗုဒ္ဓဝာတိ ဗုဒ္ဓော, ဇာဂရဏဝိကသနတ္ထဝသေန။ အထ ဝာ ကသ္သစိပိ ဉေယ္ယဓမ္မသ္သ အနဝဗုဒ္ဓသ္သ အဘာဝေန ဉေယ္ယဝိသေသသ္သ ကမ္မဘာဝေန အဂ္ဂဟဏတော ကမ္မဝစနိစ္ဆာယ အဘာဝေန အဝဂမနတ္ထဝသေနေဝ ကတ္တုနိဒ္ဒေသော လဗ္ဘတီတိ ဗုဒ္ဓဝာတိ ဗုဒ္ဓော, ယထာ ‘‘ဒိက္ခိတော န ဒဒာတီ’’တိ, အတ္ထတော ပန ပာရမိတာပရိဘာဝိတော သယမ္ဘူဉာဏေန သဟ ဝာသနာယ ဝိဟတဝိဒ္ဓသ္တနိရဝသေသကိလေသော မဟာကရုဏာသဗ္ဗညုတညာဏာဒိအပရိမေယ္ယ ဂုဏဂဏာဓာရော ခန္ဓသန္တာနော ဗုဒ္ဓော။ ယထာဟ –
Tattha buddha-saddassa tāva ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā (mahāni. 192; cūḷani. 95-97; paṭi. ma. 1.162) niddesanayena attho veditabbo. Atha vā savāsanāya aññāṇaniddāya accantavigamato, buddhiyā vā vikasitabhāvato buddhavāti buddho, jāgaraṇavikasanatthavasena. Atha vā kassacipi ñeyyadhammassa anavabuddhassa abhāvena ñeyyavisesassa kammabhāvena aggahaṇato kammavacanicchāya abhāvena avagamanatthavaseneva kattuniddeso labbhatīti buddhavāti buddho, yathā ‘‘dikkhito na dadātī’’ti, atthato pana pāramitāparibhāvito sayambhūñāṇena saha vāsanāya vihataviddhastaniravasesakileso mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiaparimeyya guṇagaṇādhāro khandhasantāno buddho. Yathāha –
‘‘ဗုဒ္ဓောတိ ယော သော ဘဂဝာ သယမ္ဘူ အနာစရိယကော ပုဗ္ဗေ အနနုသ္သုတေသု ဓမ္မေသု သာမံ သစ္စာနိ အဘိသမ္ဗုဇ္ဈိ, တတ္ထ စ သဗ္ဗညုတံ ပတ္တော, ဗလေသု စ ဝသီဘာဝ’’န္တိ (မဟာနိ. ၁၉၂; စူဠနိ. ၉၅-၉၇; ပဋိ. မ. ၁.၁၆၂)။
‘‘Buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ patto, balesu ca vasībhāva’’nti (mahāni. 192; cūḷani. 95-97; paṭi. ma. 1.162).
အပိ-သဒ္ဒော သမ္ဘာဝနေ, တေန ‘‘ဧဝံ ဂုဏဝိသေသယုတ္တော သောပိ နာမ ဘဂဝာ’’တိ ဝက္ခမာနဂုဏေ ဓမ္မေ သမ္ဘာဝနံ ဒီပေတိ။ ဗုဒ္ဓဘာဝန္တိ သမ္မာသမ္ဗောဓိံ။ ဘာဝေတ္ဝာတိ ဥပ္ပာဒေတ္ဝာ, ဝဍ္ဎေတ္ဝာ စ။ သစ္ဆိကတ္ဝာတိ ပစ္စက္ခံ ကတ္ဝာ။ ဥပဂတောတိ ပတ္တော, အဓိဂတောတိ အတ္ထော, ဧတသ္သ ‘‘ဗုဒ္ဓဘာဝ’’န္တိ ဧတေန သမ္ဗန္ဓော။ ဂတမလန္တိ ဝိဂတမလံ, နိဒ္ဒောသန္တိ အတ္ထော။ ဝန္ဒေတိ ပဏမာမိ, ထောမေမိ ဝာ။ အနုတ္တရန္တိ ဥတ္တရရဟိတံ, လောကုတ္တရန္တိ အတ္ထော။ ဓမ္မန္တိ ယထာနုသိဋ္ဌံ ပဋိပဇ္ဇမာနေ အပာယတော စ, သံသာရတော စ အပတမာနေ ကတ္ဝာ ဓာရယတီတိ ဓမ္မော။
Api-saddo sambhāvane, tena ‘‘evaṃ guṇavisesayutto sopi nāma bhagavā’’ti vakkhamānaguṇe dhamme sambhāvanaṃ dīpeti. Buddhabhāvanti sammāsambodhiṃ. Bhāvetvāti uppādetvā, vaḍḍhetvā ca. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā. Upagatoti patto, adhigatoti attho, etassa ‘‘buddhabhāva’’nti etena sambandho. Gatamalanti vigatamalaṃ, niddosanti attho. Vandeti paṇamāmi, thomemi vā. Anuttaranti uttararahitaṃ, lokuttaranti attho. Dhammanti yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyato ca, saṃsārato ca apatamāne katvā dhārayatīti dhammo.
အယဉ္ဟေတ္ထ သင္ခေပတ္ထော – ဧဝံ ဝိဝိဓဂုဏသမန္နာဂတော ဗုဒ္ဓောပိ ဘဂဝာ ယံ အရိယသင္ခာတံ ဓမ္မံ ဘာဝေတ္ဝာ, ဖလနိဗ္ဗာနသင္ခာတံ ပန သစ္ဆိကတ္ဝာ အနုတ္တရံ သမ္မာသမ္ဗောဓိံ အဓိဂတော, တမေတံ ဗုဒ္ဓာနမ္ပိ ဗုဒ္ဓဘာဝဟေတုဘူတံ သဗ္ဗဒောသမလရဟိတံ အတ္တနော ဥတ္တရိတရာဘာဝေန အနုတ္တရံ ပဋိဝေဓသဒ္ဓမ္မံ နမာမီတိ။ ပရိယတ္တိသဒ္ဓမ္မသ္သာပိ တပ္ပကာသနတ္တာ ဣဓ သင္ဂဟော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ အထ ဝာ ‘‘အဘိဓမ္မနယသမုဒ္ဒံ ဘာဝေတ္ဝာ အဓိဂစ္ဆိ, တီဏိ ပိဋကာနိ သမ္မသီ’’တိ စ အဋ္ဌကထာယံ ဝုတ္တတ္တာ ပရိယတ္တိဓမ္မသ္သာပိ သစ္ဆိကိရိယာသမ္မသနပရိယာယော လဗ္ဘတီတိ သောပိ ဣဓ ဝုတ္တော ယေဝာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ တထာ ‘‘ယံ ဓမ္မံ ဘာဝေတ္ဝာ, သစ္ဆိကတ္ဝာ’’တိ စ ဝုတ္တတ္တာ ဗုဒ္ဓကရဓမ္မဘူတာဟိ ပာရမိတာဟိ သဟ ပုဗ္ဗဘာဂေ အဓိသီလသိက္ခာဒယောပိ ဣဓ ဓမ္မ-သဒ္ဒေန သင္ဂဟိတာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ တာပိ ဟိ ဝိဂတပဋိပက္ခတာယ ဝိဂတမလာ, အနညသာဓာရဏတာယ အနုတ္တရာ စာတိ။ တထာ ဟိ သတ္တာနံ သကလဝဋ္ဋဒုက္ခနိသ္သရဏာယ ကတမဟာဘိနီဟာရော မဟာကရုဏာဓိဝာသပေသလဇ္ဈာသယော ပညာဝိသေသပရိယောဒာတနိမ္မလာနံ ဒာနဒမသညမာဒီနံ ဥတ္တမဓမ္မာနံ သတသဟသ္သာဓိကာနိ ကပ္ပာနံ စတ္တာရိ အသင္ခေယ္ယာနိ သက္ကစ္စံ နိရန္တရံ နိရဝသေသံ ဘာဝနာပစ္စက္ခကရဏေဟိ ကမ္မာဒီသု အဓိဂတဝသီဘာဝော, အစ္ဆရိယာစိန္တေယ္ယမဟာနုဘာဝော, အဓိသီလအဓိစိတ္တာနံ ပရမုက္ကံသပာရမိပ္ပတ္တော ဘဂဝာ ပစ္စယာကာရေ စတုဝီသတိကောဋိသတသဟသ္သမုခေန မဟာဝဇိရဉာဏံ ပေသေတ္ဝာ အနုတ္တရံ သမ္မာသမ္ဗောဓိံ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓောတိ။
Ayañhettha saṅkhepattho – evaṃ vividhaguṇasamannāgato buddhopi bhagavā yaṃ ariyasaṅkhātaṃ dhammaṃ bhāvetvā, phalanibbānasaṅkhātaṃ pana sacchikatvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigato, tametaṃ buddhānampi buddhabhāvahetubhūtaṃ sabbadosamalarahitaṃ attano uttaritarābhāvena anuttaraṃ paṭivedhasaddhammaṃ namāmīti. Pariyattisaddhammassāpi tappakāsanattā idha saṅgaho daṭṭhabbo. Atha vā ‘‘abhidhammanayasamuddaṃ bhāvetvā adhigacchi, tīṇi piṭakāni sammasī’’ti ca aṭṭhakathāyaṃ vuttattā pariyattidhammassāpi sacchikiriyāsammasanapariyāyo labbhatīti sopi idha vutto yevāti daṭṭhabbo. Tathā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā, sacchikatvā’’ti ca vuttattā buddhakaradhammabhūtāhi pāramitāhi saha pubbabhāge adhisīlasikkhādayopi idha dhamma-saddena saṅgahitāti veditabbā. Tāpi hi vigatapaṭipakkhatāya vigatamalā, anaññasādhāraṇatāya anuttarā cāti. Tathā hi sattānaṃ sakalavaṭṭadukkhanissaraṇāya katamahābhinīhāro mahākaruṇādhivāsapesalajjhāsayo paññāvisesapariyodātanimmalānaṃ dānadamasaññamādīnaṃ uttamadhammānaṃ satasahassādhikāni kappānaṃ cattāri asaṅkheyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesaṃ bhāvanāpaccakkhakaraṇehi kammādīsu adhigatavasībhāvo, acchariyācinteyyamahānubhāvo, adhisīlaadhicittānaṃ paramukkaṃsapāramippatto bhagavā paccayākāre catuvīsatikoṭisatasahassamukhena mahāvajirañāṇaṃ pesetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti.
ဧတ္ထ စ ‘‘ဘာဝေတ္ဝာ’’တိ ဧတေန ဝိဇ္ဇာသမ္ပဒာယ ဓမ္မံ ထောမေတိ, ‘သစ္ဆိကတ္ဝာ’တိ ဧတေန ဝိမုတ္တိသမ္ပဒာယ။ တထာ ပဌမေန ဈာနသမ္ပဒာယ, ဒုတိယေန ဝိမောက္ခသမ္ပဒာယ။ ပဌမေန ဝာ သမာဓိသမ္ပဒာယ, ဒုတိယေန သမာပတ္တိသမ္ပဒာယ။ အထ ဝာ ပဌမေန ခယဉာဏဘာဝေန, ဒုတိယေန အနုပ္ပာဒဉာဏဘာဝေန။ ပုရိမေန ဝာ ဝိဇ္ဇူပမတာယ, ဒုတိယေန ဝဇိရူပမတာယ။ ပုရိမေန ဝာ ဝိရာဂသမ္ပတ္တိယာ, ဒုတိယေန နိရောဓသမ္ပတ္တိယာ။ တထာ ပဌမေန နိယ္ယာနဘာဝေန, ဒုတိယေန နိသ္သရဏဘာဝေန။ ပဌမေန ဝာ ဟေတုဘာဝေန, ဒုတိယေန အသင္ခတဘာဝေန။ ပဌမေန ဝာ ဒသ္သနဘာဝေန, ဒုတိယေန ဝိဝေကဘာဝေန။ ပဌမေန ဝာ အဓိပတိဘာဝေန, ဒုတိယေန အမတဘာဝေန ဓမ္မံ ထောမေတိ။ အထ ဝာ ‘‘ယံ ဓမ္မံ ဘာဝေတ္ဝာ ဗုဒ္ဓဘာဝံ ဥပဂတော’’တိ ဧတေန သ္ဝာက္ခာတတာယ ဓမ္မံ ထောမေတိ, ‘‘သစ္ဆိကတ္ဝာ’’တိ ဧတေန သန္ဒိဋ္ဌိကတာယ။ တထာ ပုရိမေန အကာလိကတာယ, ပစ္ဆိမေန ဧဟိပသ္သိကတာယ။ ပုရိမေန ဝာ ဩပနေယ္ယိကတာယ, ပစ္ဆိမေန ပစ္စတ္တံ ဝေဒိတဗ္ဗတာယ ဓမ္မံ ထောမေတိ။
Ettha ca ‘‘bhāvetvā’’ti etena vijjāsampadāya dhammaṃ thometi, ‘sacchikatvā’ti etena vimuttisampadāya. Tathā paṭhamena jhānasampadāya, dutiyena vimokkhasampadāya. Paṭhamena vā samādhisampadāya, dutiyena samāpattisampadāya. Atha vā paṭhamena khayañāṇabhāvena, dutiyena anuppādañāṇabhāvena. Purimena vā vijjūpamatāya, dutiyena vajirūpamatāya. Purimena vā virāgasampattiyā, dutiyena nirodhasampattiyā. Tathā paṭhamena niyyānabhāvena, dutiyena nissaraṇabhāvena. Paṭhamena vā hetubhāvena, dutiyena asaṅkhatabhāvena. Paṭhamena vā dassanabhāvena, dutiyena vivekabhāvena. Paṭhamena vā adhipatibhāvena, dutiyena amatabhāvena dhammaṃ thometi. Atha vā ‘‘yaṃ dhammaṃ bhāvetvā buddhabhāvaṃ upagato’’ti etena svākkhātatāya dhammaṃ thometi, ‘‘sacchikatvā’’ti etena sandiṭṭhikatāya. Tathā purimena akālikatāya, pacchimena ehipassikatāya. Purimena vā opaneyyikatāya, pacchimena paccattaṃ veditabbatāya dhammaṃ thometi.
‘‘ဂတမလ’’န္တိ ဣမိနာ သံကိလေသာဘာဝဒီပနေန ဓမ္မသ္သ ပရိသုဒ္ဓတံ ဒသ္သေတိ, ‘‘အနုတ္တရ’’န္တိ ဧတေန အညသ္သ ဝိသိဋ္ဌသ္သ အဘာဝဒီပနေန ဝိပုလပရိပုဏ္ဏတံ။ ပဌမေန ဝာ ပဟာနသမ္ပဒံ ဓမ္မသ္သ ဒသ္သေတိ, ဒုတိယေန ပဘာဝသမ္ပဒံ။ ဘာဝေတဗ္ဗတာယ ဝာ ဓမ္မသ္သ ဂတမလဘာဝော ယောဇေတဗ္ဗော ။ ဘာဝနာဂုဏေန ဟိ သော ဒောသာနံ သမုဂ္ဃာတကော ဟောတီတိ။ သစ္ဆိကာတဗ္ဗဘာဝေန အနုတ္တရဘာဝော ယောဇေတဗ္ဗော။ သစ္ဆိကိရိယာနိဗ္ဗတ္တိတော ဟိ တဒုတ္တရိကရဏီယာဘာဝတော အနညသာဓာရဏတာယ အနုတ္တရောတိ။ တထာ ‘‘ဘာဝေတ္ဝာ’’တိ ဧတေန သဟ ပုဗ္ဗဘာဂသီလာဒီဟိ သေက္ခာ သီလသမာဓိပညာက္ခန္ဓာ ဒသ္သိတာ ဟောန္တိ, ‘‘သစ္ဆိကတ္ဝာ’’တိ ဧတေန သဟ အသင္ခတာယ ဓာတုယာ အသေက္ခာ သီလသမာဓိပညာက္ခန္ဓာ ဒသ္သိတာ ဟောန္တီတိ။
‘‘Gatamala’’nti iminā saṃkilesābhāvadīpanena dhammassa parisuddhataṃ dasseti, ‘‘anuttara’’nti etena aññassa visiṭṭhassa abhāvadīpanena vipulaparipuṇṇataṃ. Paṭhamena vā pahānasampadaṃ dhammassa dasseti, dutiyena pabhāvasampadaṃ. Bhāvetabbatāya vā dhammassa gatamalabhāvo yojetabbo . Bhāvanāguṇena hi so dosānaṃ samugghātako hotīti. Sacchikātabbabhāvena anuttarabhāvo yojetabbo. Sacchikiriyānibbattito hi taduttarikaraṇīyābhāvato anaññasādhāraṇatāya anuttaroti. Tathā ‘‘bhāvetvā’’ti etena saha pubbabhāgasīlādīhi sekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā honti, ‘‘sacchikatvā’’ti etena saha asaṅkhatāya dhātuyā asekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā hontīti.
ဧဝံ သင္ခေပေနေဝ သဗ္ဗဓမ္မဂုဏေဟိ သဒ္ဓမ္မံ အဘိတ္ထဝိတ္ဝာ, ဣဒာနိ အရိယသင္ဃံ ထောမေတုံ ‘‘သုဂတသ္သာ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ သုဂတသ္သာတိ သမ္ဗန္ဓနိဒ္ဒေသော, တသ္သ ‘‘ပုတ္တာန’’န္တိ ဧတေန သမ္ဗန္ဓော။ ဩရသာနန္တိ ပုတ္တဝိသေသနံ။ မာရသေနမထနာနန္တိ ဩရသပုတ္တဘာဝေ ကာရဏနိဒ္ဒေသော, တေန ကိလေသပ္ပဟာနမေဝ ဘဂဝတော ဩရသပုတ္တဘာဝကာရဏံ အနုဇာနာတီတိ ဒသ္သေတိ။ အဋ္ဌန္နန္တိ ဂဏနပရိစ္ဆေဒနိဒ္ဒေသော, တေန စ သတိပိ တေသံ သတ္တဝိသေသဘာဝေန အနေကသတသဟသ္သသင္ခ္ယဘာဝေ ဣမံ ဂဏနပရိစ္ဆေဒံ နာတိဝတ္တန္တီတိ ဒသ္သေတိ, မဂ္ဂဋ္ဌဖလဋ္ဌဘာဝာနတိဝတ္တနတော။ သမူဟန္တိ သမုဒာယနိဒ္ဒေသော။ အရိယသင္ဃန္တိ ဂုဏဝိသိဋ္ဌသင္ဃာတဘာဝနိဒ္ဒေသော, တေန အသတိပိ အရိယပုဂ္ဂလာနံ ကာယသာမဂ္ဂိယံ အရိယသင္ဃဘာဝံ ဒသ္သေတိ, ဒိဋ္ဌိသီလသာမညေန သံဟတဘာဝတော။ တတ္ထ ဥရသိ ဘဝာ ဇာတာ, သံဝဒ္ဓာ စ ဩရသာ။ ယထာ ဟိ သတ္တာနံ ဩရသပုတ္တာ အတ္တဇာတတာယ ပိတုသန္တကသ္သ ဒာယဇ္ဇသ္သ ဝိသေသေန ဘာဂိနော ဟောန္တိ, ဧဝမေတေပိ အရိယပုဂ္ဂလာ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓသ္သ သဝနန္တေ အရိယာယ ဇာတိယာ ဇာတတာယ ဘဂဝတော သန္တကသ္သ ဝိမုတ္တိသုခသ္သ, အရိယဓမ္မရတနသ္သ စ ဧကန္တဘာဂိနောတိ ဩရသာ ဝိယ ဩရသာ။ အထ ဝာ ဘဂဝတော ဓမ္မဒေသနာနုဘာဝေန အရိယဘူမိံ ဩက္ကမမာနာ, ဩက္ကန္တာ စ အရိယသာဝကာ ဘဂဝတော ဥရောဝာယာမဇနိတာဘိဇာတတာယ နိပ္ပရိယာယေန ‘‘ဩရသပုတ္တာ’’တိ ဝတ္တဗ္ဗတံ အရဟန္တိ။ သာဝကေဟိ ပဝတ္တိယမာနာပိ ဟိ ဓမ္မဒေသနာ ဘဂဝတော ‘‘ဓမ္မဒေသနာ’’ ဣစ္စေဝ ဝုစ္စတိ, တံမူလကတ္တာ, လက္ခဏာဒိဝိသေသာဘာဝတော စ။
Evaṃ saṅkhepeneva sabbadhammaguṇehi saddhammaṃ abhitthavitvā, idāni ariyasaṅghaṃ thometuṃ ‘‘sugatassā’’tiādimāha. Tattha sugatassāti sambandhaniddeso, tassa ‘‘puttāna’’nti etena sambandho. Orasānanti puttavisesanaṃ. Mārasenamathanānanti orasaputtabhāve kāraṇaniddeso, tena kilesappahānameva bhagavato orasaputtabhāvakāraṇaṃ anujānātīti dasseti. Aṭṭhannanti gaṇanaparicchedaniddeso, tena ca satipi tesaṃ sattavisesabhāvena anekasatasahassasaṅkhyabhāve imaṃ gaṇanaparicchedaṃ nātivattantīti dasseti, maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvānativattanato. Samūhanti samudāyaniddeso. Ariyasaṅghanti guṇavisiṭṭhasaṅghātabhāvaniddeso, tena asatipi ariyapuggalānaṃ kāyasāmaggiyaṃ ariyasaṅghabhāvaṃ dasseti, diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvato. Tattha urasi bhavā jātā, saṃvaddhā ca orasā. Yathā hi sattānaṃ orasaputtā attajātatāya pitusantakassa dāyajjassa visesena bhāgino honti, evametepi ariyapuggalā sammāsambuddhassa savanante ariyāya jātiyā jātatāya bhagavato santakassa vimuttisukhassa, ariyadhammaratanassa ca ekantabhāginoti orasā viya orasā. Atha vā bhagavato dhammadesanānubhāvena ariyabhūmiṃ okkamamānā, okkantā ca ariyasāvakā bhagavato urovāyāmajanitābhijātatāya nippariyāyena ‘‘orasaputtā’’ti vattabbataṃ arahanti. Sāvakehi pavattiyamānāpi hi dhammadesanā bhagavato ‘‘dhammadesanā’’ icceva vuccati, taṃmūlakattā, lakkhaṇādivisesābhāvato ca.
ယဒိပိ အရိယသာဝကာနံ အရိယမဂ္ဂာဓိဂမသမယေ ဘဂဝတော ဝိယ တဒန္တရာယကရဏတ္ထံ ဒေဝပုတ္တမာရော , မာရဝာဟိနီ ဝာ န ဧကန္တေန အပသာဒေတိ, တေဟိ ပန အပသာဒေတဗ္ဗတာယ ကာရဏေ ဝိမထိတေ တေပိ ဝိမထိတာ ဧဝ နာမ ဟောန္တီတိ အာဟ – ‘‘မာရသေနမထနာန’’န္တိ။ ဣမသ္မိံ ပနတ္ထေ ‘မာရမာရသေနမထနာန’န္တိ ဝတ္တဗ္ဗေ ‘‘မာရသေနမထနာန’’န္တိ ဧကဒေသသရူပေကသေသော ကတောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ အထ ဝာ ခန္ဓာဘိသင္ခာရမာရာနံ ဝိယ ဒေဝပုတ္တမာရသ္သာပိ ဂုဏမာရဏေ သဟာယဘာဝူပဂမနတော ကိလေသဗလကာယော ‘‘သေနာ’’တိ ဝုစ္စတိ။ ယထာဟ – ‘‘ကာမာ တေ ပဌမာ သေနာ’’တိအာဒိ (သု. နိ. ၄၃၈; မဟာနိ. ၂၈, ၆၈; စူဠနိ. ၄၇)။ သာ စ တေဟိ ဒိယဍ္ဎသဟသ္သဘေဒာ, အနန္တဘေဒာ ဝာ ကိလေသဝာဟိနီ သတိဓမ္မဝိစယဝီရိယသမထာဒိဂုဏပဟရဏေဟိ ဩဓိသော ဝိမထိတာ, ဝိဟတာ, ဝိဒ္ဓသ္တာ စာတိ မာရသေနမထနာ, အရိယသာဝကာ။ ဧတေန တေသံ ဘဂဝတော အနုဇာတပုတ္တတံ ဒသ္သေတိ။
Yadipi ariyasāvakānaṃ ariyamaggādhigamasamaye bhagavato viya tadantarāyakaraṇatthaṃ devaputtamāro , māravāhinī vā na ekantena apasādeti, tehi pana apasādetabbatāya kāraṇe vimathite tepi vimathitā eva nāma hontīti āha – ‘‘mārasenamathanāna’’nti. Imasmiṃ panatthe ‘māramārasenamathanāna’nti vattabbe ‘‘mārasenamathanāna’’nti ekadesasarūpekaseso katoti daṭṭhabbaṃ. Atha vā khandhābhisaṅkhāramārānaṃ viya devaputtamārassāpi guṇamāraṇe sahāyabhāvūpagamanato kilesabalakāyo ‘‘senā’’ti vuccati. Yathāha – ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’tiādi (su. ni. 438; mahāni. 28, 68; cūḷani. 47). Sā ca tehi diyaḍḍhasahassabhedā, anantabhedā vā kilesavāhinī satidhammavicayavīriyasamathādiguṇapaharaṇehi odhiso vimathitā, vihatā, viddhastā cāti mārasenamathanā, ariyasāvakā. Etena tesaṃ bhagavato anujātaputtataṃ dasseti.
အာရကတ္တာ ကိလေသေဟိ, အနယေ န ဣရိယနတော, အယေ စ ဣရိယနတော အရိယာ, နိရုတ္တိနယေန။ အထ ဝာ သဒေဝကေန လောကေန ‘‘သရဏ’’န္တိ အရဏီယတော ဥပဂန္တဗ္ဗတော, ဥပဂတာနဉ္စ တဒတ္ထသိဒ္ဓိတော အရိယာ, အရိယာနံ သင္ဃောတိ အရိယသင္ဃော, အရိယော စ သော, သင္ဃော စာတိ ဝာ အရိယသင္ဃော, တံ အရိယသင္ဃံ။ ဘဂဝတော အပရဘာဂေ ဗုဒ္ဓဓမ္မရတနာနမ္ပိ သမဓိဂမော သင္ဃရတနာဓီနောတိ အသ္သ အရိယသင္ဃသ္သ ဗဟူပကာရတံ ဒသ္သေတုံ ဣဓေဝ ‘‘သိရသာ ဝန္ဒေ’’တိ ဝုတ္တန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato ariyā, niruttinayena. Atha vā sadevakena lokena ‘‘saraṇa’’nti araṇīyato upagantabbato, upagatānañca tadatthasiddhito ariyā, ariyānaṃ saṅghoti ariyasaṅgho, ariyo ca so, saṅgho cāti vā ariyasaṅgho, taṃ ariyasaṅghaṃ. Bhagavato aparabhāge buddhadhammaratanānampi samadhigamo saṅgharatanādhīnoti assa ariyasaṅghassa bahūpakārataṃ dassetuṃ idheva ‘‘sirasā vande’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.
ဧတ္ထ စ ‘‘သုဂတသ္သ ဩရသာနံ ပုတ္တာန’’န္တိ ဧတေန အရိယသင္ဃသ္သ ပဘဝသမ္ပဒံ ဒသ္သေတိ, ‘‘မာရသေနမထနာန’’န္တိ ဧတေန ပဟာနသမ္ပဒံ, သကလသံကိလေသပ္ပဟာနဒီပနတော။ ‘‘အဋ္ဌန္နမ္ပိ သမူဟ’’န္တိ ဧတေန ဉာဏသမ္ပဒံ, မဂ္ဂဋ္ဌဖလဋ္ဌဘာဝဒီပနတော။ ‘‘အရိယသင္ဃ’’န္တိ ဧတေန ပဘဝသမ္ပဒံ ဒသ္သေတိ, သဗ္ဗသင္ဃာနံ အဂ္ဂဘာဝဒီပနတော။ အထ ဝာ ‘‘သုဂတသ္သ ဩရသာနံ ပုတ္တာန’’န္တိ အရိယသင္ဃသ္သ ဝိသုဒ္ဓနိသ္သယဘာဝဒီပနံ, ‘‘မာရသေနမထနာန’’န္တိ သမ္မာဥဇုဉာယသာမီစိပ္ပဋိပန္နဘာဝဒီပနံ, ‘‘အဋ္ဌန္နမ္ပိ သမူဟ’’န္တိ အာဟုနေယ္ယာဒိဘာဝဒီပနံ, ‘‘အရိယသင္ဃ’’န္တိ အနုတ္တရပုညက္ခေတ္တဘာဝဒီပနံ။ တထာ ‘‘သုဂတသ္သ ဩရသာနံ ပုတ္တာန’’န္တိ ဧတေန အရိယသင္ဃသ္သ လောကုတ္တရသရဏဂမနသဗ္ဘာဝံ ဒီပေတိ။ လောကုတ္တရသရဏဂမနေန ဟိ တေ ဘဂဝတော ဩရသပုတ္တာ ဇာတာ။ ‘‘မာရသေနမထနာန’’န္တိ ဧတေန အဘိနီဟာရသမ္ပဒာသိဒ္ဓံ ပုဗ္ဗဘာဂေ သမ္မာပဋိပတ္တိံ ဒသ္သေတိ။ ကတာဘိနီဟာရာ ဟိ သမ္မာ ပဋိပန္နာ မာရံ, မာရပရိသံ ဝာ အဘိဝိဇိနန္တိ။ ‘‘အဋ္ဌန္နမ္ပိ သမူဟ’’န္တိ ဧတေန ဝိဒ္ဓသ္တဝိပက္ခေ သေက္ခာသေက္ခဓမ္မေ ဒသ္သေတိ, ပုဂ္ဂလာဓိဋ္ဌာနေန မဂ္ဂဖလဓမ္မာနံ ပကာသိတတ္တာ။ ‘‘အရိယသင္ဃ’’န္တိ အဂ္ဂဒက္ခိဏေယ္ယဘာဝံ ဒသ္သေတိ။ သရဏဂမနဉ္စ သာဝကာနံ သဗ္ဗဂုဏာနမာဒိ, သပုဗ္ဗဘာဂပ္ပဋိပဒာ သေက္ခာ သီလက္ခန္ဓာဒယော မဇ္ဈေ, အသေက္ခာ သီလက္ခန္ဓာဒယော ပရိယောသာနန္တိ အာဒိမဇ္ဈပရိယောသာနကလ္ယာဏာ သင္ခေပတော သဗ္ဗေ အရိယသင္ဃဂုဏာ ပကာသိတာ ဟောန္တိ။
Ettha ca ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa pabhavasampadaṃ dasseti, ‘‘mārasenamathanāna’’nti etena pahānasampadaṃ, sakalasaṃkilesappahānadīpanato. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena ñāṇasampadaṃ, maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvadīpanato. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti etena pabhavasampadaṃ dasseti, sabbasaṅghānaṃ aggabhāvadīpanato. Atha vā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti ariyasaṅghassa visuddhanissayabhāvadīpanaṃ, ‘‘mārasenamathanāna’’nti sammāujuñāyasāmīcippaṭipannabhāvadīpanaṃ, ‘‘aṭṭhannampi samūha’’nti āhuneyyādibhāvadīpanaṃ, ‘‘ariyasaṅgha’’nti anuttarapuññakkhettabhāvadīpanaṃ. Tathā ‘‘sugatassa orasānaṃ puttāna’’nti etena ariyasaṅghassa lokuttarasaraṇagamanasabbhāvaṃ dīpeti. Lokuttarasaraṇagamanena hi te bhagavato orasaputtā jātā. ‘‘Mārasenamathanāna’’nti etena abhinīhārasampadāsiddhaṃ pubbabhāge sammāpaṭipattiṃ dasseti. Katābhinīhārā hi sammā paṭipannā māraṃ, māraparisaṃ vā abhivijinanti. ‘‘Aṭṭhannampi samūha’’nti etena viddhastavipakkhe sekkhāsekkhadhamme dasseti, puggalādhiṭṭhānena maggaphaladhammānaṃ pakāsitattā. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti aggadakkhiṇeyyabhāvaṃ dasseti. Saraṇagamanañca sāvakānaṃ sabbaguṇānamādi, sapubbabhāgappaṭipadā sekkhā sīlakkhandhādayo majjhe, asekkhā sīlakkhandhādayo pariyosānanti ādimajjhapariyosānakalyāṇā saṅkhepato sabbe ariyasaṅghaguṇā pakāsitā honti.
ဧဝံ ဂာထာတ္တယေန သင္ခေပတော သကလဂုဏသင္ကိတ္တနမုခေန ရတနတ္တယသ္သ ပဏာမံ ကတ္ဝာ, ဣဒာနိ တံ နိပစ္စကာရံ ယထာဓိပ္ပေတေ ပယောဇနေ ပရိဏာမေန္တော ‘‘ဣတိ မေ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ရတိဇနနဋ္ဌေန ရတနံ, ဗုဒ္ဓဓမ္မသင္ဃာ။ တေသဉ္ဟိ ‘‘ဣတိပိ သော ဘဂဝာ’’တိအာဒိနာ ယထာဘူတဂုဏေ အာဝဇ္ဇန္တသ္သ အမတာဓိဂမဟေတုဘူတံ အနပ္ပကံ ပီတိပာမောဇ္ဇံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ယထာဟ –
Evaṃ gāthāttayena saṅkhepato sakalaguṇasaṅkittanamukhena ratanattayassa paṇāmaṃ katvā, idāni taṃ nipaccakāraṃ yathādhippete payojane pariṇāmento ‘‘iti me’’tiādimāha. Tattha ratijananaṭṭhena ratanaṃ, buddhadhammasaṅghā. Tesañhi ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā yathābhūtaguṇe āvajjantassa amatādhigamahetubhūtaṃ anappakaṃ pītipāmojjaṃ uppajjati. Yathāha –
‘‘ယသ္မိံ, မဟာနာမ, သမယေ အရိယသာဝကော တထာဂတံ အနုသ္သရတိ, နေဝသ္သ တသ္မိံ သမယေ ရာဂပရိယုဋ္ဌိတံ စိတ္တံ ဟောတိ, န ဒောသပရိယုဋ္ဌိတံ စိတ္တံ ဟောတိ, န မောဟပရိယုဋ္ဌိတံ စိတ္တံ ဟောတိ, ဥဇုဂတမေဝသ္သ တသ္မိံ သမယေ စိတ္တံ ဟောတိ တထာဂတံ အာရဗ္ဘ။ ဥဇုဂတစိတ္တော ခော ပန, မဟာနာမ, အရိယသာဝကော လဘတိ အတ္ထဝေဒံ, လဘတိ ဓမ္မဝေဒံ, လဘတိ ဓမ္မူပသံဟိတံ ပာမောဇ္ဇံ, ပမုဒိတသ္သ ပီတိ ဇာယတီ’’တိအာဒိ (အ. နိ. ၆.၁၀; အ. နိ. ၁၁.၁၁)။
‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, ujugatamevassa tasmiṃ samaye cittaṃ hoti tathāgataṃ ārabbha. Ujugatacitto kho pana, mahānāma, ariyasāvako labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojjaṃ, pamuditassa pīti jāyatī’’tiādi (a. ni. 6.10; a. ni. 11.11).
စိတ္တီကတာဒိဘာဝော ဝာ ရတနဋ္ဌော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Cittīkatādibhāvo vā ratanaṭṭho. Vuttañhetaṃ –
‘‘စိတ္တီကတံ မဟဂ္ဃဉ္စ၊ အတုလံ ဒုလ္လဘဒသ္သနံ။
‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;
အနောမသတ္တပရိဘောဂံ၊ ရတနံ တေန ဝုစ္စတီ’’တိ။ (ခု. ပာ. အဋ္ဌ. ၆.၃; ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၂.၃၃; သု. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၂၂၆; မဟာနိ. အဋ္ဌ. ၅၀)။
Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (khu. pā. aṭṭha. 6.3; dī. ni. aṭṭha. 2.33; su. ni. aṭṭha. 1.226; mahāni. aṭṭha. 50);
စိတ္တီကတဘာဝာဒယော စ အနညသာဓာရဏာ ဗုဒ္ဓာဒီသု ဧဝ လဗ္ဘန္တီတိ။ ဝန္ဒနာဝ ဝန္ဒနာမယံ, ယထာ ‘‘ဒာနမယံ, သီလမယ’’န္တိ (ဒီ. နိ. ၃.၃၀၅; ဣတိဝု. ၆၀; နေတ္တိ. ၃၄)။ ဝန္ဒနာ စေတ္ထ ကာယဝာစာစိတ္တေဟိ တိဏ္ဏံ ရတနာနံ ဂုဏနိန္နတာ, ထောမနာ ဝာ။ ပုဇ္ဇဘဝဖလနိဗ္ဗတ္တနတော ပုညံ, အတ္တနော သန္တာနံ ပုဏာတီတိ ဝာ။ သုဝိဟတန္တရာယောတိ သုဋ္ဌု ဝိဟတန္တရာယော, ဧတေန အတ္တနော ပသာဒသမ္ပတ္တိယာ, ရတ္တနတ္တယသ္သ စ ခေတ္တဘာဝသမ္ပတ္တိယာ တံ ပုညံ အတ္ထပ္ပကာသနသ္သ ဥပဃာတကဥပဒ္ဒဝာနံ ဝိဟနနေ သမတ္ထန္တိ ဒသ္သေတိ။ ဟုတ္ဝာတိ ပုဗ္ဗကာလကိရိယာ, တသ္သ ‘‘အတ္ထံ ပကာသယိသ္သာမီ’’တိ ဧတေန သမ္ဗန္ဓော။ တသ္သာတိ ယံ ရတနတ္တယဝန္ဒနာမယံ ပုညံ, တသ္သ။ အာနုဘာဝေနာတိ ဗလေန။
Cittīkatabhāvādayo ca anaññasādhāraṇā buddhādīsu eva labbhantīti. Vandanāva vandanāmayaṃ, yathā ‘‘dānamayaṃ, sīlamaya’’nti (dī. ni. 3.305; itivu. 60; netti. 34). Vandanā cettha kāyavācācittehi tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇaninnatā, thomanā vā. Pujjabhavaphalanibbattanato puññaṃ, attano santānaṃ puṇātīti vā. Suvihatantarāyoti suṭṭhu vihatantarāyo, etena attano pasādasampattiyā, rattanattayassa ca khettabhāvasampattiyā taṃ puññaṃ atthappakāsanassa upaghātakaupaddavānaṃ vihanane samatthanti dasseti. Hutvāti pubbakālakiriyā, tassa ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena sambandho. Tassāti yaṃ ratanattayavandanāmayaṃ puññaṃ, tassa. Ānubhāvenāti balena.
ဧဝံ ရတနတ္တယသ္သ နိပစ္စကာရကရဏေ ပယောဇနံ ဒသ္သေတ္ဝာ, ဣဒာနိ ယသ္သာ ဓမ္မဒေသနာယ အတ္ထံ သံဝဏ္ဏေတုကာမော, တသ္သာ တာဝ ဂုဏာဘိတ္ထဝနဝသေန ဥပညာပနတ္ထံ ‘‘ဒီဃသ္သာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ ဒီဃသုတ္တင္ကိတသ္သာတိ ဒီဃပ္ပမာဏသုတ္တလက္ခိတသ္သ, ဧတေန ‘‘ဒီဃော’’တိ အယံ ဣမသ္သ အာဂမသ္သ အတ္ထာနုဂတာ သမညာတိ ဒသ္သေတိ။ နနု စ သုတ္တာနိယေဝ အာဂမော, ကသ္သ ပန သုတ္တေဟိ အင္ကနန္တိ? သစ္စမေတံ ပရမတ္ထတော, သုတ္တာနိ ပန ဥပာဒာယပညတ္တော အာဂမော။ ယထာ ဟိ အတ္ထဗ္ယဉ္ဇနသမုဒာယေ ‘‘သုတ္တ’’န္တိ ဝောဟာရော, ဧဝံ သုတ္တသမုဒာယေ ‘‘အာဂမော’’တိ ဝောဟာရော။ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒာဒိနိပုဏတ္ထသဗ္ဘာဝတော နိပုဏသ္သ။ အာဂမိသ္သန္တိ ဧတ္ထ, ဧတေန, ဧတသ္မာ ဝာ အတ္တတ္ထပရတ္ထာဒယောတိ အာဂမော, အာဂမော စ သော ဝရော စာတိ အာဂမဝရော, အာဂမသမ္မတေဟိ ဝာ ဝရောတိ အာဂမဝရော, တသ္သ။ ဗုဒ္ဓာနံ အနုဗုဒ္ဓာ ဗုဒ္ဓာနုဗုဒ္ဓာ, ဗုဒ္ဓာနံ သစ္စပဋိဝေဓံ အနုဂမ္မ ပဋိဝိဒ္ဓသစ္စာ အဂ္ဂသာဝကာဒယော အရိယာ။ တေဟိ အတ္ထသံဝဏ္ဏနာဝသေန, ဂုဏသံဝဏ္ဏနာဝသေန စ သံဝဏ္ဏိတသ္သ။ အထ ဝာ ဗုဒ္ဓာ စ အနုဗုဒ္ဓာ စ ဗုဒ္ဓာနုဗုဒ္ဓာတိ ယောဇေတဗ္ဗံ။ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓေနေဝ ဟိ တိဏ္ဏမ္ပိ ပိဋကာနံ အတ္ထဝဏ္ဏနာက္ကမော ဘာသိတော, ယာ ‘‘ပကိဏ္ဏကဒေသနာ’’တိ ဝုစ္စတိ, တတော သင္ဂာယနာဒိဝသေန သာဝကေဟီတိ အာစရိယာ ဝဒန္တိ။
Evaṃ ratanattayassa nipaccakārakaraṇe payojanaṃ dassetvā, idāni yassā dhammadesanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo, tassā tāva guṇābhitthavanavasena upaññāpanatthaṃ ‘‘dīghassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha dīghasuttaṅkitassāti dīghappamāṇasuttalakkhitassa, etena ‘‘dīgho’’ti ayaṃ imassa āgamassa atthānugatā samaññāti dasseti. Nanu ca suttāniyeva āgamo, kassa pana suttehi aṅkananti? Saccametaṃ paramatthato, suttāni pana upādāyapaññatto āgamo. Yathā hi atthabyañjanasamudāye ‘‘sutta’’nti vohāro, evaṃ suttasamudāye ‘‘āgamo’’ti vohāro. Paṭiccasamuppādādinipuṇatthasabbhāvato nipuṇassa. Āgamissanti ettha, etena, etasmā vā attatthaparatthādayoti āgamo, āgamo ca so varo cāti āgamavaro, āgamasammatehi vā varoti āgamavaro, tassa. Buddhānaṃ anubuddhā buddhānubuddhā, buddhānaṃ saccapaṭivedhaṃ anugamma paṭividdhasaccā aggasāvakādayo ariyā. Tehi atthasaṃvaṇṇanāvasena, guṇasaṃvaṇṇanāvasena ca saṃvaṇṇitassa. Atha vā buddhā ca anubuddhā ca buddhānubuddhāti yojetabbaṃ. Sammāsambuddheneva hi tiṇṇampi piṭakānaṃ atthavaṇṇanākkamo bhāsito, yā ‘‘pakiṇṇakadesanā’’ti vuccati, tato saṅgāyanādivasena sāvakehīti ācariyā vadanti.
သဒ္ဓာဝဟဂုဏသ္သာတိ ဗုဒ္ဓာဒီသု ပသာဒာဝဟသမ္ပတ္တိကသ္သ။ အယဉ္ဟိ အာဂမော ဗ္ရဟ္မဇာလာဒီသု (ဒီ. နိ. ၁.၅-၇, ၂၆-၂၈) သီလဒိဋ္ဌာဒီနံ အနဝသေသနိဒ္ဒေသာဒိဝသေန, မဟာပဒာနာဒီသု (ဒီ. နိ. ၂.၃-၅) ပုရိမဗုဒ္ဓာနမ္ပိ ဂုဏနိဒ္ဒေသာဒိဝသေန, ပာထိကသုတ္တာဒီသု (ဒီ. နိ. ၃.၃,၄) တိတ္ထိယေ နိမဒ္ဒိတ္ဝာ အပ္ပဋိဝတ္တိယသီဟနာဒ နဒနာဒိဝသေန, အနုတ္တရိယသုတ္တာဒီသု (အ. နိ. ၆.၈) စ ဝိသေသတော ဗုဒ္ဓဂုဏဝိဘာဝနေန ရတနတ္တယေ သာတိသယပ္ပသာဒံ အာဝဟတိ။ သံဝဏ္ဏနာသု စာယံ အာစရိယသ္သ ပကတိ, ယာ တံတံသံဝဏ္ဏနာသု အာဒိတော တသ္သ တသ္သ သံဝဏ္ဏေတဗ္ဗသ္သ ဓမ္မသ္သ ဝိသေသဂုဏကိတ္တနေန ထောမနာ။ တထာ ဟိ ပပဉ္စသူဒနီသာရတ္ထပ္ပကာသိနီမနောရထပူရဏီသု အဋ္ဌသာလိနီအာဒီသု စ ယထာက္ကမံ ‘‘ပရဝာဒမထနသ္သ ဉာဏပ္ပဘေဒဇနနသ္သ ဓမ္မကထိကပုင္ဂဝာနံ ဝိစိတ္တပ္ပဋိဘာနဇနနသ္သ တသ္သ ဂမ္ဘီရဉာဏေဟိ ဩဂာဠ္ဟသ္သ အဘိဏ္ဟသော နာနာနယဝိစိတ္တသ္သ အဘိဓမ္မသ္သာ’’တိအာဒိနာ ထောမနာ ကတာ။
Saddhāvahaguṇassāti buddhādīsu pasādāvahasampattikassa. Ayañhi āgamo brahmajālādīsu (dī. ni. 1.5-7, 26-28) sīladiṭṭhādīnaṃ anavasesaniddesādivasena, mahāpadānādīsu (dī. ni. 2.3-5) purimabuddhānampi guṇaniddesādivasena, pāthikasuttādīsu (dī. ni. 3.3,4) titthiye nimadditvā appaṭivattiyasīhanāda nadanādivasena, anuttariyasuttādīsu (a. ni. 6.8) ca visesato buddhaguṇavibhāvanena ratanattaye sātisayappasādaṃ āvahati. Saṃvaṇṇanāsu cāyaṃ ācariyassa pakati, yā taṃtaṃsaṃvaṇṇanāsu ādito tassa tassa saṃvaṇṇetabbassa dhammassa visesaguṇakittanena thomanā. Tathā hi papañcasūdanīsāratthappakāsinīmanorathapūraṇīsu aṭṭhasālinīādīsu ca yathākkamaṃ ‘‘paravādamathanassa ñāṇappabhedajananassa dhammakathikapuṅgavānaṃ vicittappaṭibhānajananassa tassa gambhīrañāṇehi ogāḷhassa abhiṇhaso nānānayavicittassa abhidhammassā’’tiādinā thomanā katā.
အတ္ထော ကထီယတိ ဧတာယာတိ အတ္ထကထာ, သာ ဧဝ အဋ္ဌကထာ, တ္ထ-ကာရသ္သ ဋ္ဌ-ကာရံ ကတ္ဝာ, ယထာ ‘‘ဒုက္ခသ္သ ပီဠနဋ္ဌော’’တိ (ပဋိ. မ. ၂.၈)။ အာဒိတော တိအာဒိမ္ဟိ ပဌမသင္ဂီတိယံ။ ဆဠဘိညတာယ ပရမေန စိတ္တဝသီဘာဝေန သမန္နာဂတတ္တာ, ဈာနာဒီသု ပဉ္စဝိဓဝသိတာသဗ္ဘာဝတော စ ဝသိနော, ထေရာ မဟာကသ္သပာဒယော။ တေသံ သတေဟိ ပဉ္စဟိ။ ယာတိ ယာ အဋ္ဌကထာ။ သင္ဂီတာတိ အတ္ထံ ပကာသေတုံ ယုတ္တဋ္ဌာနေ ‘‘အယံ ဧတသ္သ အတ္ထော, အယံ ဧတသ္သ အတ္ထော’’တိ သင္ဂဟေတ္ဝာ ဝုတ္တာ။ အနုသင္ဂီတာ စ ယသတ္ထေရာဒီဟိ ပစ္ဆာပိ ဒုတိယတတိယသင္ဂီတီသု, ဣမိနာ အတ္တနော သံဝဏ္ဏနာယ အာဂမနသုဒ္ဓိံ ဒသ္သေတိ။
Attho kathīyati etāyāti atthakathā, sā eva aṭṭhakathā, ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā, yathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 2.8). Ādito tiādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ. Chaḷabhiññatāya paramena cittavasībhāvena samannāgatattā, jhānādīsu pañcavidhavasitāsabbhāvato ca vasino, therā mahākassapādayo. Tesaṃ satehi pañcahi. Yāti yā aṭṭhakathā. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā. Anusaṅgītā ca yasattherādīhi pacchāpi dutiyatatiyasaṅgītīsu, iminā attano saṃvaṇṇanāya āgamanasuddhiṃ dasseti.
သီဟသ္သ လာနတော ဂဟဏတော သီဟဠော, သီဟကုမာရော။ တံဝံသဇာတတာယ တမ္ဗပဏ္ဏိဒီပေ ခတ္တိယာနံ, တေသံ နိဝာသတာယ တမ္ဗပဏ္ဏိဒီပသ္သ စ သီဟဠဘာဝော ဝေဒိတဗ္ဗော။ အာဘတာတိ ဇမ္ဗုဒီပတော အာနီတာ။ အထာတိ ပစ္ဆာ။ အပရဘာဂေ ဟိ အသင္ကရတ္ထံ သီဟဠဘာသာယ အဋ္ဌကထာ ဌပိတာတိ။ တေနသ္သ မူလဋ္ဌကထာ သဗ္ဗသာဓာရဏာ န ဟောတီတိ ဣဒံ အတ္ထပ္ပကာသနံ ဧကန္တေန ကရဏီယန္တိ ဒသ္သေတိ။ တေနေဝာဟ – ‘‘ဒီပဝာသီနမတ္ထာယာ’’တိ။ တတ္ထ ဒီပဝာသီနန္တိ ဇမ္ဗုဒီပဝာသီနံ။ ဒီပဝာသီနန္တိ ဝာ သီဟဠဒီပဝာသီနံ အတ္ထာယ သီဟဠဘာသာယ ဌပိတာတိ ယောဇနာ။
Sīhassa lānato gahaṇato sīhaḷo, sīhakumāro. Taṃvaṃsajātatāya tambapaṇṇidīpe khattiyānaṃ, tesaṃ nivāsatāya tambapaṇṇidīpassa ca sīhaḷabhāvo veditabbo. Ābhatāti jambudīpato ānītā. Athāti pacchā. Aparabhāge hi asaṅkaratthaṃ sīhaḷabhāsāya aṭṭhakathā ṭhapitāti. Tenassa mūlaṭṭhakathā sabbasādhāraṇā na hotīti idaṃ atthappakāsanaṃ ekantena karaṇīyanti dasseti. Tenevāha – ‘‘dīpavāsīnamatthāyā’’ti. Tattha dīpavāsīnanti jambudīpavāsīnaṃ. Dīpavāsīnanti vā sīhaḷadīpavāsīnaṃ atthāya sīhaḷabhāsāya ṭhapitāti yojanā.
အပနေတ္ဝာနာတိ ကဉ္စုကသဒိသံ သီဟဠဘာသံ အပနေတ္ဝာ။ တတောတိ အဋ္ဌကထာတော။ အဟန္တိ အတ္တာနံ နိဒ္ဒိသတိ။ မနောရမံ ဘာသန္တိ မာဂဓဘာသံ။ သာ ဟိ သဘာဝနိရုတ္တိဘူတာ ပဏ္ဍိတာနံ မနံ ရမယတီတိ။ တေနေဝာဟ – ‘‘တန္တိနယာနုစ္ဆဝိက’’န္တိ, ပာဠိဂတိယာ အနုလောမိကံ ပာဠိဘာသာယာနုဝိဓာယိနိန္တိ အတ္ထော။ ဝိဂတဒောသန္တိ အသဘာဝနိရုတ္တိဘာသန္တရရဟိတံ။
Apanetvānāti kañcukasadisaṃ sīhaḷabhāsaṃ apanetvā. Tatoti aṭṭhakathāto. Ahanti attānaṃ niddisati. Manoramaṃ bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Sā hi sabhāvaniruttibhūtā paṇḍitānaṃ manaṃ ramayatīti. Tenevāha – ‘‘tantinayānucchavika’’nti, pāḷigatiyā anulomikaṃ pāḷibhāsāyānuvidhāyininti attho. Vigatadosanti asabhāvaniruttibhāsantararahitaṃ.
သမယံ အဝိလောမေန္တောတိ သိဒ္ဓန္တံ အဝိရောဓေန္တော, ဧတေန အတ္ထဒောသာဘာဝမာဟ။ အဝိရုဒ္ဓတ္တာ ဧဝ ဟိ ထေရဝာဒာပိ ဣဓ ပကာသိယိသ္သန္တိ။ ထေရဝံသပဒီပာနန္တိ ထိရေဟိ သီလက္ခန္ဓာဒီဟိ သမန္နာဂတတ္တာ ထေရာ, မဟာကသ္သပာဒယော။ တေဟိ အာဂတာ အာစရိယပရမ္ပရာ ထေရဝံသော, တပ္ပရိယာပန္နာ ဟုတ္ဝာ အာဂမာဓိဂမသမ္ပန္နတ္တာ ပညာပဇ္ဇောတေန တသ္သ သမုဇ္ဇလနတော ထေရဝံသပဒီပာ, မဟာဝိဟာရဝာသိနော ထေရာ, တေသံ။ ဝိဝိဓေဟိ အာကာရေဟိ နိစ္ဆီယတီတိ ဝိနိစ္ဆယော, ဂဏ္ဌိဋ္ဌာနေသု ခီလမဒ္ဒနာကာရေန ပဝတ္တာ ဝိမတိစ္ဆေဒကထာ။ သုဋ္ဌု နိပုဏော သဏ္ဟော ဝိနိစ္ဆယော ဧတေသန္တိ သုနိပုဏဝိနိစ္ဆယာ။ အထ ဝာ ဝိနိစ္ဆိနောတီတိ ဝိနိစ္ဆယော, ယထာဝုတ္တဝိသယံ ဉာဏံ။ သုဋ္ဌု နိပုဏော ဆေကော ဝိနိစ္ဆယော ဧတေသန္တိ သုနိပုဏဝိနိစ္ဆယာ, ဧတေန မဟာကသ္သပာဒိထေရပရမ္ပရာဘတော, တတောယေဝ စ အဝိပရီတော သဏ္ဟသုခုမော မဟာဝိဟာရဝာသီနံ ဝိနိစ္ဆယောတိ တသ္သ ပမာဏဘူတတံ ဒသ္သေတိ။
Samayaṃ avilomentoti siddhantaṃ avirodhento, etena atthadosābhāvamāha. Aviruddhattā eva hi theravādāpi idha pakāsiyissanti. Theravaṃsapadīpānanti thirehi sīlakkhandhādīhi samannāgatattā therā, mahākassapādayo. Tehi āgatā ācariyaparamparā theravaṃso, tappariyāpannā hutvā āgamādhigamasampannattā paññāpajjotena tassa samujjalanato theravaṃsapadīpā, mahāvihāravāsino therā, tesaṃ. Vividhehi ākārehi nicchīyatīti vinicchayo, gaṇṭhiṭṭhānesu khīlamaddanākārena pavattā vimaticchedakathā. Suṭṭhu nipuṇo saṇho vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā. Atha vā vinicchinotīti vinicchayo, yathāvuttavisayaṃ ñāṇaṃ. Suṭṭhu nipuṇo cheko vinicchayo etesanti sunipuṇavinicchayā, etena mahākassapāditheraparamparābhato, tatoyeva ca aviparīto saṇhasukhumo mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayoti tassa pamāṇabhūtataṃ dasseti.
သုဇနသ္သ စာတိ စ-သဒ္ဒော သမ္ပိဏ္ဍနတ္ထော, တေန န ကေဝလံ ဇမ္ဗုဒီပဝာသီနမေဝ အတ္ထာယ, အထ ခော သာဓုဇနတောသနတ္ထဉ္စာတိ ဒသ္သေတိ, တေန စ တမ္ဗပဏ္ဏိဒီပဝာသီနမ္ပိ အတ္ထာယာတိ အယမတ္ထော သိဒ္ဓော ဟောတိ, ဥဂ္ဂဟဏာဒိသုကရတာယ တေသမ္ပိ ဗဟုပကာရတ္တာ။ စိရဋ္ဌိတတ္ထန္တိ စိရဋ္ဌိတိအတ္ထံ , စိရကာလဋ္ဌိတိယာတိ အတ္ထော။ ဣဒဉ္ဟိ အတ္ထပ္ပကာသနံ အဝိပရီတဗ္ယဉ္ဇနသုနိက္ခေပသ္သ အတ္ထသုနယသ္သ စ ဥပာယဘာဝတော သဒ္ဓမ္မသ္သ စိရဋ္ဌိတိယာ သံဝတ္တတိ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ ဘဂဝတာ –
Sujanassa cāti ca-saddo sampiṇḍanattho, tena na kevalaṃ jambudīpavāsīnameva atthāya, atha kho sādhujanatosanatthañcāti dasseti, tena ca tambapaṇṇidīpavāsīnampi atthāyāti ayamattho siddho hoti, uggahaṇādisukaratāya tesampi bahupakārattā. Ciraṭṭhitatthanti ciraṭṭhitiatthaṃ , cirakālaṭṭhitiyāti attho. Idañhi atthappakāsanaṃ aviparītabyañjanasunikkhepassa atthasunayassa ca upāyabhāvato saddhammassa ciraṭṭhitiyā saṃvattati. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘ဒ္ဝေမေ, ဘိက္ခဝေ, ဓမ္မာ သဒ္ဓမ္မသ္သ ဌိတိယာ အသမ္မောသာယ အနန္တရဓာနာယ သံဝတ္တန္တိ။ ကတမေ ဒ္ဝေ? သုနိက္ခတ္တဉ္စ ပဒဗ္ယဉ္ဇနံ, အတ္ထော စ သုနီတော’’တိ (အ. နိ. ၂.၂၁)။
‘‘Dveme, bhikkhave, dhammā saddhammassa ṭhitiyā asammosāya anantaradhānāya saṃvattanti. Katame dve? Sunikkhattañca padabyañjanaṃ, attho ca sunīto’’ti (a. ni. 2.21).
ယံ အတ္ထဝဏ္ဏနံ ကတ္တုကာမော, တသ္သာ မဟတ္တံ ပရိဟရိတုံ ‘‘သီလကထာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တေနေဝာဟ – ‘‘န တံ ဣဓ ဝိစာရယိသ္သာမီ’’တိ။ အထ ဝာ ယံ အဋ္ဌကထံ ကတ္တုကာမော, တဒေကဒေသဘာဝေန ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂော စ ဂဟေတဗ္ဗောတိ ကထိကာနံ ဥပဒေသံ ကရောန္တော တတ္ထ ဝိစာရိတဓမ္မေ ဥဒ္ဒေသဝသေန ဒသ္သေတိ ‘‘သီလကထာ’’ တိအာဒိနာ။ တတ္ထ သီလကထာတိ စာရိတ္တဝာရိတ္တာဒိဝသေန သီလဝိတ္ထာရကထာ။ ဓုတဓမ္မာတိ ပိဏ္ဍပာတိကင္ဂာဒယော (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၂၂; ထေရဂာ. အဋ္ဌ. ၂.၈၄၅, ၈၄၉) တေရသ ကိလေသဓုနနကဓမ္မာ။ ကမ္မဋ္ဌာနာနိ သဗ္ဗာနီတိ ပာဠိယံ အာဂတာနိ အဋ္ဌတိံသ, အဋ္ဌကထာယံ ဒ္ဝေတိ နိရဝသေသာနိ ယောဂကမ္မသ္သ ဘာဝနာယ ပဝတ္တိဋ္ဌာနာနိ။ စရိယာဝိဓာနသဟိတောတိ ရာဂစရိတာဒီနံ သဘာဝာဒိဝိဓာနေန သဟိတော။ ဈာနာနိ စတ္တာရိ ရူပာဝစရဇ္ဈာနာနိ, သမာပတ္တိယော စတသ္သော အရူပသမာပတ္တိယော။ အဋ္ဌပိ ဝာ ပဋိလဒ္ဓမတ္တာနိ ဈာနာနိ, သမာပဇ္ဇနဝသီဘာဝပ္ပတ္တိယာ သမာပတ္တိယော။ ဈာနာနိ ဝာ ရူပာရူပာဝစရဇ္ဈာနာနိ , သမာပတ္တိယော ဖလသမာပတ္တိနိရောဓသမာပတ္တိယော။
Yaṃ atthavaṇṇanaṃ kattukāmo, tassā mahattaṃ pariharituṃ ‘‘sīlakathā’’tiādi vuttaṃ. Tenevāha – ‘‘na taṃ idha vicārayissāmī’’ti. Atha vā yaṃ aṭṭhakathaṃ kattukāmo, tadekadesabhāvena visuddhimaggo ca gahetabboti kathikānaṃ upadesaṃ karonto tattha vicāritadhamme uddesavasena dasseti ‘‘sīlakathā’’ tiādinā. Tattha sīlakathāti cārittavārittādivasena sīlavitthārakathā. Dhutadhammāti piṇḍapātikaṅgādayo (visuddhi. 1.22; theragā. aṭṭha. 2.845, 849) terasa kilesadhunanakadhammā. Kammaṭṭhānāni sabbānīti pāḷiyaṃ āgatāni aṭṭhatiṃsa, aṭṭhakathāyaṃ dveti niravasesāni yogakammassa bhāvanāya pavattiṭṭhānāni. Cariyāvidhānasahitoti rāgacaritādīnaṃ sabhāvādividhānena sahito. Jhānāni cattāri rūpāvacarajjhānāni, samāpattiyo catasso arūpasamāpattiyo. Aṭṭhapi vā paṭiladdhamattāni jhānāni, samāpajjanavasībhāvappattiyā samāpattiyo. Jhānāni vā rūpārūpāvacarajjhānāni , samāpattiyo phalasamāpattinirodhasamāpattiyo.
လောကိယလောကုတ္တရဘေဒာ ဆ အဘိညာယော သဗ္ဗာ အဘိညာယော။ ဉာဏဝိဘင္ဂာဒီသု အာဂတနယေန ဧကဝိဓာဒိနာ ပညာယ သင္ကလေတ္ဝာ သမ္ပိဏ္ဍေတ္ဝာ နိစ္ဆယော ပညာသင္ကလနနိစ္ဆယော။
Lokiyalokuttarabhedā cha abhiññāyo sabbā abhiññāyo. Ñāṇavibhaṅgādīsu āgatanayena ekavidhādinā paññāya saṅkaletvā sampiṇḍetvā nicchayo paññāsaṅkalananicchayo.
ပစ္စယဓမ္မာနံ ဟေတာဒီနံ ပစ္စယုပ္ပန္နဓမ္မာနံ ဟေတုပစ္စယာဒိဘာဝော ပစ္စယာကာရော, တသ္သ ဒေသနာ ပစ္စယာကာရဒေသနာ, ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒကထာတိ အတ္ထော။ သာ ပန ဃနဝိနိဗ္ဘောဂသ္သ သုဒုက္ကရတာယ သဏ္ဟသုခုမာ, နိကာယန္တရလဒ္ဓိသင္ကရရဟိတာ, ဧကတ္တနယာဒိသဟိတာ စ တတ္ထ ဝိစာရိတာတိ အာဟ – ‘‘သုပရိသုဒ္ဓနိပုဏနယာ’’တိ။ ပဋိသမ္ဘိဒာဒီသု အာဂတနယံ အဝိသ္သဇ္ဇေတ္ဝာဝ ဝိစာရိတတ္တာ အဝိမုတ္တတန္တိ မဂ္ဂာ။
Paccayadhammānaṃ hetādīnaṃ paccayuppannadhammānaṃ hetupaccayādibhāvo paccayākāro, tassa desanā paccayākāradesanā, paṭiccasamuppādakathāti attho. Sā pana ghanavinibbhogassa sudukkaratāya saṇhasukhumā, nikāyantaraladdhisaṅkararahitā, ekattanayādisahitā ca tattha vicāritāti āha – ‘‘suparisuddhanipuṇanayā’’ti. Paṭisambhidādīsu āgatanayaṃ avissajjetvāva vicāritattā avimuttatanti maggā.
ဣတိ ပန သဗ္ဗန္တိ ဣတိ-သဒ္ဒော ပရိသမာပနေ, ပန-သဒ္ဒော ဝစနာလင္ကာရေ, ဧတံ သဗ္ဗန္တိ အတ္ထော။ ဣဓာတိ ဣမိသ္သာ အဋ္ဌကထာယံ။ န ဝိစာရယိသ္သာမိ, ပုနရုတ္တိဘာဝတောတိ အဓိပ္ပာယော။
Itipana sabbanti iti-saddo parisamāpane, pana-saddo vacanālaṅkāre, etaṃ sabbanti attho. Idhāti imissā aṭṭhakathāyaṃ. Na vicārayissāmi, punaruttibhāvatoti adhippāyo.
ဣဒာနိ တသ္သေဝ အဝိစာရဏသ္သ ဧကန္တကာရဏံ နိဒ္ဓာရေန္တော ‘‘မဇ္ဈေ ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂော’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ‘‘မဇ္ဈေ ဌတ္ဝာ’’တိ ဧတေန မဇ္ဈေဘာဝဒီပနေန ဝိသေသတော စတုန္နံ အာဂမာနံ သာဓာရဏဋ္ဌကထာ ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂော, န သုမင္ဂလဝိလာသိနီအာဒယော ဝိယ အသာဓာရဏဋ္ဌကထာတိ ဒသ္သေတိ။ ‘‘ဝိသေသတော’’တိ ဣဒံ ဝိနယာဘိဓမ္မာနမ္ပိ ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂော ယထာရဟံ အတ္ထဝဏ္ဏနာ ဟောတိ ယေဝာတိ ကတ္ဝာ ဝုတ္တံ။
Idāni tasseva avicāraṇassa ekantakāraṇaṃ niddhārento ‘‘majjhe visuddhimaggo’’tiādimāha. Tattha ‘‘majjhe ṭhatvā’’ti etena majjhebhāvadīpanena visesato catunnaṃ āgamānaṃ sādhāraṇaṭṭhakathā visuddhimaggo, na sumaṅgalavilāsinīādayo viya asādhāraṇaṭṭhakathāti dasseti. ‘‘Visesato’’ti idaṃ vinayābhidhammānampi visuddhimaggo yathārahaṃ atthavaṇṇanā hoti yevāti katvā vuttaṃ.
ဣစ္စေဝာတိ ဣတိ ဧဝ။ တမ္ပီတိ ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂမ္ပိ။ ဧတာယာတိ သုမင္ဂလဝိလာသိနိယာ။ ဧတ္ထ စ ‘‘သီဟဠဒီပံ အာဘတာ’’တိအာဒိနာ အတ္ထပ္ပကာသနသ္သ နိမိတ္တံ ဒသ္သေတိ, ‘‘ဒီပဝာသီနမတ္ထာယ, သုဇနသ္သ စ တုဋ္ဌတ္ထံ, စိရဋ္ဌိတတ္ထဉ္စ ဓမ္မသ္သာ’’တိ ဧတေန ပယောဇနံ, အဝသိဋ္ဌေန ကရဏပ္ပကာရံ။ သီလကထာဒီနံ အဝိစာရဏမ္ပိ ဟိ ဣဓ ကရဏပ္ပကာရော ဧဝာတိ။
Iccevāti iti eva. Tampīti visuddhimaggampi. Etāyāti sumaṅgalavilāsiniyā. Ettha ca ‘‘sīhaḷadīpaṃ ābhatā’’tiādinā atthappakāsanassa nimittaṃ dasseti, ‘‘dīpavāsīnamatthāya, sujanassa ca tuṭṭhatthaṃ, ciraṭṭhitatthañca dhammassā’’ti etena payojanaṃ, avasiṭṭhena karaṇappakāraṃ. Sīlakathādīnaṃ avicāraṇampi hi idha karaṇappakāro evāti.
ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
နိဒာနကထာဝဏ္ဏနာ
Nidānakathāvaṇṇanā
ဝိဘာဂဝန္တာနံ သဘာဝဝိဘာဝနံ ဝိဘာဂဒသ္သနဝသေနေဝ ဟောတီတိ ပဌမံ တာဝ ဝဂ္ဂသုတ္တဝသေန ဝိဘာဂံ ဒသ္သေတုံ ‘‘တတ္ထ ဒီဃာဂမော နာမာ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ တတ္ထာတိ ‘‘ဒီဃသ္သ အာဂမဝရသ္သ အတ္ထံ ပကာသယိသ္သာမီ’’တိ ယဒိဒံ ဝုတ္တံ, တသ္မိံ ဝစနေ။ ယသ္သ အတ္ထံ ပကာသယိသ္သာမီတိ ပဋိညာတံ, သော ဒီဃာဂမော နာမ ဝဂ္ဂသုတ္တဝသေန ဧဝံ ဝိဘာဂောတိ အတ္ထော။ အထ ဝာ တတ္ထာတိ ‘‘ဒီဃာဂမနိသ္သိတမတ္ထ’’န္တိ ဧတသ္မိံ ဝစနေ။ ယော ဒီဃာဂမော ဝုတ္တော, သော ဝဂ္ဂာဒိဝသေန ဧဒိသောတိ အတ္ထော။ အတ္တနော သံဝဏ္ဏနာယ ပဌမမဟာသင္ဂီတိယံ နိက္ခိတ္တာနုက္ကမေနေဝ ပဝတ္တဘာဝဒသ္သနတ္ထံ ‘‘တသ္သ ဝဂ္ဂေသု။ပေ.။ ဝုတ္တံ နိဒာနမာဒီ’’တိ အာဟ။ ကသ္မာ ပန စတူသု အာဂမေသု ဒီဃာဂမော ပဌမံ သင္ဂီတော, တတ္ထ စ သီလက္ခန္ဓဝဂ္ဂော အာဒိတော နိက္ခိတ္တော, တသ္မိဉ္စ ဗ္ရဟ္မဇာလန္တိ? နာယမနုယောဂော ကတ္ထစိပိ န ပဝတ္တတိ, အပိ စ သဒ္ဓာဝဟဂုဏတော ဒီဃနိကာယော ပဌမံ သင္ဂီတော။ သဒ္ဓာ ဟိ ကုသလဓမ္မာနံ ဗီဇံ။ ယထာဟ – ‘‘သဒ္ဓာ ဗီဇံ တပော ဝုဋ္ဌီ’’တိ, (သံ. နိ. ၁.၁၉၇; သု. နိ. ၇၇) သဒ္ဓာဝဟဂုဏတာ စသ္သ ဒသ္သိတာယေဝ။ ကိဉ္စ ကတိပယသုတ္တသင္ဂဟတော, အပ္ပပရိမာဏတော စ ဂဟဏဓာရဏာဒိသုခတော။ တထာဟေသ စတုတ္တိံသသုတ္တသင္ဂဟော စတုသဋ္ဌိဘာဏဝာရပရိမာဏော စ။ သီလကထာဗာဟုလ္လတော ပန သီလက္ခန္ဓဝဂ္ဂော ပဌမံ နိက္ခိတ္တော။ သီလဉ္ဟိ သာသနသ္သ အာဒိ, သီလပတိဋ္ဌာနတ္တာ သဗ္ဗဂုဏာနံ။ တေနေဝာဟ – ‘‘တသ္မာ တိဟ, တ္ဝံ ဘိက္ခု, အာဒိမေဝ ဝိသောဓေဟိ ကုသလေသု ဓမ္မေသု။ ကော စာဒိ ကုသလာနံ ဓမ္မာနံ? သီလဉ္စ သုဝိသုဒ္ဓ’’န္တိအာဒိ (သံ. နိ. ၅.၃၉၅)။ ဧတေန စသ္သ ဝဂ္ဂသ္သ အန္ဝတ္ထသညတာ ဝုတ္တာ ဟောတိ။ ဒိဋ္ဌိဝိနိဝေဌနကထာဘာဝတော ပန သုတ္တန္တပိဋကသ္သ နိရဝသေသဒိဋ္ဌိဝိဘဇနံ ဗ္ရဟ္မဇာလံ ပဌမံ နိက္ခိတ္တန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ တေပိဋကေ ဟိ ဗုဒ္ဓဝစနေ ဗ္ရဟ္မဇာလသဒိသံ ဒိဋ္ဌိဂတာနိ နိဂ္ဂုမ္ဗံ နိဇ္ဇဋံ ကတ္ဝာ ဝိဘတ္တသုတ္တံ နတ္ထီတိ။
Vibhāgavantānaṃ sabhāvavibhāvanaṃ vibhāgadassanavaseneva hotīti paṭhamaṃ tāva vaggasuttavasena vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tattha dīghāgamo nāmā’’tiādimāha. Tattha tatthāti ‘‘dīghassa āgamavarassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti yadidaṃ vuttaṃ, tasmiṃ vacane. Yassa atthaṃ pakāsayissāmīti paṭiññātaṃ, so dīghāgamo nāma vaggasuttavasena evaṃ vibhāgoti attho. Atha vā tatthāti ‘‘dīghāgamanissitamattha’’nti etasmiṃ vacane. Yo dīghāgamo vutto, so vaggādivasena edisoti attho. Attano saṃvaṇṇanāya paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkameneva pavattabhāvadassanatthaṃ ‘‘tassa vaggesu…pe… vuttaṃ nidānamādī’’ti āha. Kasmā pana catūsu āgamesu dīghāgamo paṭhamaṃ saṅgīto, tattha ca sīlakkhandhavaggo ādito nikkhitto, tasmiñca brahmajālanti? Nāyamanuyogo katthacipi na pavattati, api ca saddhāvahaguṇato dīghanikāyo paṭhamaṃ saṅgīto. Saddhā hi kusaladhammānaṃ bījaṃ. Yathāha – ‘‘saddhā bījaṃ tapo vuṭṭhī’’ti, (saṃ. ni. 1.197; su. ni. 77) saddhāvahaguṇatā cassa dassitāyeva. Kiñca katipayasuttasaṅgahato, appaparimāṇato ca gahaṇadhāraṇādisukhato. Tathāhesa catuttiṃsasuttasaṅgaho catusaṭṭhibhāṇavāraparimāṇo ca. Sīlakathābāhullato pana sīlakkhandhavaggo paṭhamaṃ nikkhitto. Sīlañhi sāsanassa ādi, sīlapatiṭṭhānattā sabbaguṇānaṃ. Tenevāha – ‘‘tasmā tiha, tvaṃ bhikkhu, ādimeva visodhehi kusalesu dhammesu. Ko cādi kusalānaṃ dhammānaṃ? Sīlañca suvisuddha’’ntiādi (saṃ. ni. 5.395). Etena cassa vaggassa anvatthasaññatā vuttā hoti. Diṭṭhiviniveṭhanakathābhāvato pana suttantapiṭakassa niravasesadiṭṭhivibhajanaṃ brahmajālaṃ paṭhamaṃ nikkhittanti daṭṭhabbaṃ. Tepiṭake hi buddhavacane brahmajālasadisaṃ diṭṭhigatāni niggumbaṃ nijjaṭaṃ katvā vibhattasuttaṃ natthīti.
ပဌမမဟာသင္ဂီတိကထာဝဏ္ဏနာ
Paṭhamamahāsaṅgītikathāvaṇṇanā
ယသ္သာ ပဌမမဟာသင္ဂီတိယံ နိက္ခိတ္တာနုက္ကမေန သံဝဏ္ဏနံ ကတ္တုကာမော, တံ, တသ္သာ စ တန္တိအာရုဠ္ဟာယ ဣဓ ဝစနေ ကာရဏံ ဒသ္သေန္တော ‘‘ပဌမမဟာသင္ဂီတိ။ပေ.။ ဝေဒိတဗ္ဗာ’’တိ အာဟ။ တတ္ထ ယထာပစ္စယံ တတ္ထ တတ္ထ ဒေသိတတ္တာ , ပညတ္တတ္တာ စ ဝိပ္ပကိဏ္ဏာနံ ဓမ္မဝိနယာနံ သင္ဂဟေတ္ဝာ ဂာယနံ ကထနံ သင္ဂီတိ, ဧတေန တံတံသိက္ခာပဒာနံ သုတ္တာနဉ္စ အာဒိပရိယောသာနေသု, အန္တရန္တရာ စ သမ္ဗန္ဓဝသေန ဌပိတံ သင္ဂီတိကာရဝစနံ သင္ဂဟိတံ ဟောတိ။ မဟာဝိသယတ္တာ, ပူဇနီယတ္တာ စ မဟတီ သင္ဂီတိ မဟာသင္ဂီတိ, ပဌမာ မဟာသင္ဂီတိ ပဌမမဟာသင္ဂီတိ, တသ္သာ ပဝတ္တိကာလော ပဌမမဟာသင္ဂီတိကာလော, တသ္မိံ ပဌမမဟာသင္ဂီတိကာလေ။ နိဒာနန္တိ စ ဒေသနံ ဒေသကာလာဒိဝသေန အဝိဒိတံ ဝိဒိတံ ကတ္ဝာ နိဒသ္သေတီတိ နိဒာနံ။ သတ္တာနံ ဒသ္သနာနုတ္တရိယသရဏာဒိပဋိလာဘဟေတုဘူတာသု ဝိဇ္ဇမာနာသုပိ အညာသု ဘဂဝတော ကိရိယာသု ‘‘ဗုဒ္ဓော ဗောဓေယ္ယ’’န္တိ (ဗု. ဝံ. အဋ္ဌ. ရတနစင္ကမနကဏ္ဍဝဏ္ဏနာ; စရိယာ. ဥဒ္ဓာနဂာထာဝဏ္ဏနာ) ပဋိညာယ အနုလောမတော ဝေနေယ္ယာနံ မဂ္ဂဖလပ္ပတ္တီနံ ဟေတုဘူတာ ကိရိယာ နိပ္ပရိယာယေန ဗုဒ္ဓကိစ္စန္တိ အာဟ – ‘‘ဓမ္မစက္ကပ္ပဝတ္တနဉ္ဟိ အာဒိံ ကတ္ဝာ’’တိ။ တတ္ထ သဒ္ဓိန္ဒ္ရိယာဒိဓမ္မောယေဝ ပဝတ္တနဋ္ဌေန စက္ကန္တိ ဓမ္မစက္ကံ။ အထ ဝာ စက္ကန္တိ အာဏာ, ဓမ္မတော အနပေတတ္တာ ဓမ္မဉ္စ တံ စက္ကဉ္စာတိ ဓမ္မစက္ကံ, ဓမ္မေန ဉာယေန စက္ကန္တိပိ ဓမ္မစက္ကံ။ ယထာဟ –
Yassā paṭhamamahāsaṅgītiyaṃ nikkhittānukkamena saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, taṃ, tassā ca tantiāruḷhāya idha vacane kāraṇaṃ dassento ‘‘paṭhamamahāsaṅgīti…pe… veditabbā’’ti āha. Tattha yathāpaccayaṃ tattha tattha desitattā , paññattattā ca vippakiṇṇānaṃ dhammavinayānaṃ saṅgahetvā gāyanaṃ kathanaṃ saṅgīti, etena taṃtaṃsikkhāpadānaṃ suttānañca ādipariyosānesu, antarantarā ca sambandhavasena ṭhapitaṃ saṅgītikāravacanaṃ saṅgahitaṃ hoti. Mahāvisayattā, pūjanīyattā ca mahatī saṅgīti mahāsaṅgīti, paṭhamā mahāsaṅgīti paṭhamamahāsaṅgīti, tassā pavattikālo paṭhamamahāsaṅgītikālo, tasmiṃ paṭhamamahāsaṅgītikāle. Nidānanti ca desanaṃ desakālādivasena aviditaṃ viditaṃ katvā nidassetīti nidānaṃ. Sattānaṃ dassanānuttariyasaraṇādipaṭilābhahetubhūtāsu vijjamānāsupi aññāsu bhagavato kiriyāsu ‘‘buddho bodheyya’’nti (bu. vaṃ. aṭṭha. ratanacaṅkamanakaṇḍavaṇṇanā; cariyā. uddhānagāthāvaṇṇanā) paṭiññāya anulomato veneyyānaṃ maggaphalappattīnaṃ hetubhūtā kiriyā nippariyāyena buddhakiccanti āha – ‘‘dhammacakkappavattanañhi ādiṃ katvā’’ti. Tattha saddhindriyādidhammoyeva pavattanaṭṭhena cakkanti dhammacakkaṃ. Atha vā cakkanti āṇā, dhammato anapetattā dhammañca taṃ cakkañcāti dhammacakkaṃ, dhammena ñāyena cakkantipi dhammacakkaṃ. Yathāha –
‘‘ဓမ္မဉ္စ ပဝတ္တေတိ စက္ကဉ္စာတိ ဓမ္မစက္ကံ, စက္ကဉ္စ ပဝတ္တေတိ ဓမ္မဉ္စာတိ ဓမ္မစက္ကံ, ဓမ္မေန ပဝတ္တေတီတိ ဓမ္မစက္ကံ, ဓမ္မစရိယာယ ပဝတ္တေတီတိ ဓမ္မစက္က’’န္တိအာဒိ (ပဋိ. မ. ၂, ၃၉, ၄၁)။
‘‘Dhammañca pavatteti cakkañcāti dhammacakkaṃ, cakkañca pavatteti dhammañcāti dhammacakkaṃ, dhammena pavattetīti dhammacakkaṃ, dhammacariyāya pavattetīti dhammacakka’’ntiādi (paṭi. ma. 2, 39, 41).
‘‘ကတဗုဒ္ဓကိစ္စေ’’တိ ဧတေန ဗုဒ္ဓကတ္တဗ္ဗသ္သ ကသ္သစိပိ အသေသိတဘာဝံ ဒသ္သေတိ။ နနု စ သာဝကေဟိ ဝိနီတာပိ ဝိနေယ္ယာ ဘဂဝတာယေဝ ဝိနီတာ ဟောန္တိ, ယတော သာဝကဘာသိတံ သုတ္တံ ‘‘ဗုဒ္ဓဝစန’’န္တိ ဝုစ္စတိ, သာဝကဝိနေယ္ယာ စ န တာဝ ဝိနီတာတိ? နာယံ ဒောသော တေသံ ဝိနယနုပာယသ္သ သာဝကေသု ဌပိတတ္တာ။ တေနေဝာဟ –
‘‘Katabuddhakicce’’ti etena buddhakattabbassa kassacipi asesitabhāvaṃ dasseti. Nanu ca sāvakehi vinītāpi vineyyā bhagavatāyeva vinītā honti, yato sāvakabhāsitaṃ suttaṃ ‘‘buddhavacana’’nti vuccati, sāvakavineyyā ca na tāva vinītāti? Nāyaṃ doso tesaṃ vinayanupāyassa sāvakesu ṭhapitattā. Tenevāha –
‘‘န တာဝာဟံ, ပာပိမ, ပရိနိဗ္ဗာယိသ္သာမိ, ယာဝ မေ ဘိက္ခူ န သာဝကာ ဘဝိသ္သန္တိ ဝိယတ္တာ ဝိနီတာ ဝိသာရဒာ ဗဟုသ္သုတာ ဓမ္မဓရာ။ပေ.။ ဥပ္ပန္နံ ပရပ္ပဝာဒံ သဟ ဓမ္မေန သုနိဂ္ဂဟိတံ နိဂ္ဂဟေတ္ဝာ သပ္ပာဋိဟာရိယံ ဓမ္မံ ဒေသေသ္သ’’န္တိအာဒိ (ဒီ. နိ. ၂.၁၆၈; သံ. နိ. ၅.၈၂၂; ဥဒာ. ၅၁)။
‘‘Na tāvāhaṃ, pāpima, parinibbāyissāmi, yāva me bhikkhū na sāvakā bhavissanti viyattā vinītā visāradā bahussutā dhammadharā…pe… uppannaṃ parappavādaṃ saha dhammena suniggahitaṃ niggahetvā sappāṭihāriyaṃ dhammaṃ desessa’’ntiādi (dī. ni. 2.168; saṃ. ni. 5.822; udā. 51).
‘‘ကုသိနာရာယ’’န္တိအာဒိ ဘဂဝတော ပရိနိဗ္ဗုတဒေသကာလဝိသေသဒသ္သနံ ‘‘အပရိနိဗ္ဗုတော ဘဂဝာ’’တိ ဂာဟသ္သ မိစ္ဆာဘာဝဒသ္သနတ္ထံ, လောကေ ဇာတသံဝဒ္ဓဘာဝဒသ္သနတ္ထဉ္စ ။ တထာ ဟိ မနုသ္သဘာဝသ္သ သုပာကဋကရဏတ္ထံ မဟာဗောဓိသတ္တာ စရိမဘဝေ ဒာရပရိဂ္ဂဟာဒီနိပိ ကရောန္တီတိ။ ဥပာဒီယတေ ကမ္မကိလေသေဟီတိ ဥပာဒိ, ဝိပာကက္ခန္ဓာ ကဋတ္တာ စ ရူပံ။ သော ပန ဥပာဒိ ကိလေသာဘိသင္ခာရမာရနိမ္မထနေန နိဗ္ဗာနပ္ပတ္တိယံ အနောသ္သဋ္ဌော, ဣဓ ခန္ဓမစ္စုမာရနိမ္မထနေန ဩသ္သဋ္ဌော နိသ္သေသိတောတိ အယံ အနုပာဒိသေသာ, နိဗ္ဗာနဓာတု။ နိဗ္ဗာနဓာတူတိ စေတ္ထ နိဗ္ဗုတိမတ္တံ အဓိပ္ပေတံ, ဣတ္ထမ္ဘူတလက္ခဏေ စာယံ ကရဏနိဒ္ဒေသော။ ‘‘ဓာတုဘာဇနဒိဝသေ’’တိ ဣဒံ န ‘‘သန္နိပတိတာန’’န္တိ ဧတသ္သ ဝိသေသနံ, ဥသ္သာဟဇနနသ္သ ပန ဝိသေသနံ, ‘‘ဓာတုဘာဇနဒိဝသေ ဘိက္ခူနံ ဥသ္သာဟံ ဇနေသီ’’တိ။ ဓာတုဘာဇနဒိဝသတော ဟိ ပုရိမပုရိမတရဒိဝသေသု ဘိက္ခူ သမာဂတာတိ။ အထ ဝာ ဓာတုဘာဇနဒိဝသေ သန္နိပတိတာနံ ကာယသာမဂ္ဂီဝသေန သဟိတာနန္တိ အတ္ထော။ သင္ဃသ္သ ထေရော သင္ဃတ္ထေရော, သော ပန သင္ဃော ကိံ ပရိမာဏာနန္တိ အာဟ – ‘‘သတ္တန္နံ ဘိက္ခုသတသဟသ္သာန’’န္တိ။ နိစ္စသာပေက္ခတာယ ဟိ ဧဒိသေသု သမာသော ဟောတိယေဝ, ယထာ – ‘‘ဒေဝဒတ္တသ္သ ဂရုကုလ’’န္တိ။
‘‘Kusinārāya’’ntiādi bhagavato parinibbutadesakālavisesadassanaṃ ‘‘aparinibbuto bhagavā’’ti gāhassa micchābhāvadassanatthaṃ, loke jātasaṃvaddhabhāvadassanatthañca . Tathā hi manussabhāvassa supākaṭakaraṇatthaṃ mahābodhisattā carimabhave dārapariggahādīnipi karontīti. Upādīyate kammakilesehīti upādi, vipākakkhandhā kaṭattā ca rūpaṃ. So pana upādi kilesābhisaṅkhāramāranimmathanena nibbānappattiyaṃ anossaṭṭho, idha khandhamaccumāranimmathanena ossaṭṭho nissesitoti ayaṃ anupādisesā, nibbānadhātu. Nibbānadhātūti cettha nibbutimattaṃ adhippetaṃ, itthambhūtalakkhaṇe cāyaṃ karaṇaniddeso. ‘‘Dhātubhājanadivase’’ti idaṃ na ‘‘sannipatitāna’’nti etassa visesanaṃ, ussāhajananassa pana visesanaṃ, ‘‘dhātubhājanadivase bhikkhūnaṃ ussāhaṃ janesī’’ti. Dhātubhājanadivasato hi purimapurimataradivasesu bhikkhū samāgatāti. Atha vā dhātubhājanadivase sannipatitānaṃ kāyasāmaggīvasena sahitānanti attho. Saṅghassa thero saṅghatthero, so pana saṅgho kiṃ parimāṇānanti āha – ‘‘sattannaṃ bhikkhusatasahassāna’’nti. Niccasāpekkhatāya hi edisesu samāso hotiyeva, yathā – ‘‘devadattassa garukula’’nti.
အာယသ္မာ မဟာကသ္သပော ပုန ဒုလ္လဘဘာဝံ မညမာနော ဘိက္ခူနံ ဥသ္သာဟံ ဇနေသီတိ သမ္ဗန္ဓော။ ‘‘ဓာတုဘာဇနဒိဝသေ သန္နိပတိတာန’’န္တိ ဣဒံ ‘‘ဘိက္ခူနံ ဥသ္သာဟံ ဇနေသီ’’တိ ဧတ္ထ ‘‘ဘိက္ခူန’’န္တိ ဣမိနာပိ ပဒေန သမ္ဗန္ဓနီယံ။ သုဘဒ္ဒေန ဝုဍ္ဎပဗ္ဗဇိတေန ဝုတ္တဝစနမနုသ္သရန္တောတိ သမ္ဗန္ဓော။ တတ္ထ အနုသ္သရန္တော ဓမ္မသံဝေဂဝသေနာတိ အဓိပ္ပာယော။ ‘‘သဒ္ဓမ္မံ အန္တရဓာပေယ္ယုံ သင္ဂာယေယ္ယံ။ပေ.။ စိရဋ္ဌိတိကံ တသ္သ ကိမညံ အာဏဏ္ယံ ဘဝိသ္သတီ’’တိ ဧတေသံ ပဒာနံ ‘‘ဣတိ စိန္တယန္တော’’တိ ဧတေန သမ္ဗန္ဓော။ တထာ ‘‘ယဉ္စာဟ’’န္တိ ဧတသ္သ ‘‘အနုဂ္ဂဟိတော ပသံသိတော’’တိ ဧတေန သမ္ဗန္ဓော။ ယံ ပာပဘိက္ခူတိ ဧတ္ထ ယန္တိ နိပာတမတ္တံ, ကာရဏနိဒ္ဒေသော ဝာ, ယေန ကာရဏေန အန္တရဓာပေယ္ယုံ, တဒေတံ ကာရဏံ ဝိဇ္ဇတီတိ အတ္ထော, အဒ္ဓနိယန္တိ အဒ္ဓာနမဂ္ဂဂာမိ, အဒ္ဓာနက္ခမန္တိ အတ္ထော။
Āyasmā mahākassapo puna dullabhabhāvaṃ maññamāno bhikkhūnaṃ ussāhaṃ janesīti sambandho. ‘‘Dhātubhājanadivase sannipatitāna’’nti idaṃ ‘‘bhikkhūnaṃ ussāhaṃ janesī’’ti ettha ‘‘bhikkhūna’’nti imināpi padena sambandhanīyaṃ. Subhaddena vuḍḍhapabbajitena vuttavacanamanussarantoti sambandho. Tattha anussaranto dhammasaṃvegavasenāti adhippāyo. ‘‘Saddhammaṃ antaradhāpeyyuṃ saṅgāyeyyaṃ…pe… ciraṭṭhitikaṃ tassa kimaññaṃ āṇaṇyaṃ bhavissatī’’ti etesaṃ padānaṃ ‘‘iti cintayanto’’ti etena sambandho. Tathā ‘‘yañcāha’’nti etassa ‘‘anuggahito pasaṃsito’’ti etena sambandho. Yaṃ pāpabhikkhūti ettha yanti nipātamattaṃ, kāraṇaniddeso vā, yena kāraṇena antaradhāpeyyuṃ, tadetaṃ kāraṇaṃ vijjatīti attho, addhaniyanti addhānamaggagāmi, addhānakkhamanti attho.
ယဉ္စာဟန္တိ ဧတ္ထ ယန္တိ ယသ္မာ, ယေန ကာရဏေနာတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ, ကိရိယာပရာမသနံ ဝာ ဧတံ, တေန ‘‘အနုဂ္ဂဟိတော ပသံသိတော’’တိ ဧတ္ထ အနုဂ္ဂဏ္ဟနံ ပသံသနဉ္စ ပရာမသတိ။ ‘‘စီဝရေ သာဓာရဏပရိဘောဂေနာ’’တိ ဧတ္ထ ‘‘အတ္တနာ သမသမဋ္ဌပနေနာ’’တိ ဣဓ အတ္တနာ-သဒ္ဒံ အာနေတ္ဝာ စီဝရေ အတ္တနာ သာဓာရဏပရိဘောဂေနာတိ ယောဇေတဗ္ဗံ။ ယသ္သ ယေန ဟိ သမ္ဗန္ဓော ဒူရဋ္ဌမ္ပိ စ တသ္သ တန္တိ အထ ဝာ ဘဂဝတာ စီဝရေ သာဓာရဏပရိဘောဂေန ဘဂဝတာ အနုဂ္ဂဟိတောတိ ယောဇနီယံ, ဧတသ္သာပိ ဟိ ကရဏနိဒ္ဒေသသ္သ သဟယောဂကတ္တုတ္ထဇောတကတ္တသမ္ဘဝတော။ ယာဝဒေတိ ယာဝဒေဝ, ယတ္တကံ ကာလံ, ယတ္တကေ ဝာ သမာပတ္တိဝိဟာရေ, အဘိညာဝိဟာရေ ဝာ အာကင္ခန္တော ဝိဟရာမိ စေဝ ဝောဟရာမိ စ, တထာ ကသ္သပောပီတိ အတ္ထော။ ဣဒဉ္စ နဝာနုပုဗ္ဗဝိဟာရဆဠဘိညဘာဝသာမညေန ထုတိမတ္တံ ဝုတ္တန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ န ဟိ အာယသ္မာ မဟာကသ္သပော ဘဂဝာ ဝိယ ဒေဝသိကံ စတုဝီသတိကောဋိသတသဟသ္သသင္ခ္ယာ သမာပတ္တိယော သမာပဇ္ဇတိ, ယမကပာဋိဟာရိယာဒိဝသေန ဝာ အဘိညာယော ဝဠဉ္ဇေတီတိ။ တေနေဝာဟ – ‘‘နဝာနုပုဗ္ဗဝိဟာရဆဠဘိညာပ္ပဘေဒေ’’တိ ။ တသ္သ ကိမညံ အာဏဏ္ယံ ဘဝိသ္သတိ, အညတ္ရ ဓမ္မဝိနယသင္ဂာယနာတိ အဓိပ္ပာယော။ ‘‘နနု မံ ဘဂဝာ’’တိအာဒိနာ ဝုတ္တမေဝတ္ထံ ဥပမာဝသေန ဝိဘာဝေတိ။
Yañcāhanti ettha yanti yasmā, yena kāraṇenāti vuttaṃ hoti, kiriyāparāmasanaṃ vā etaṃ, tena ‘‘anuggahito pasaṃsito’’ti ettha anuggaṇhanaṃ pasaṃsanañca parāmasati. ‘‘Cīvare sādhāraṇaparibhogenā’’ti ettha ‘‘attanā samasamaṭṭhapanenā’’ti idha attanā-saddaṃ ānetvā cīvare attanā sādhāraṇaparibhogenāti yojetabbaṃ. Yassa yena hi sambandho dūraṭṭhampi ca tassa tanti atha vā bhagavatā cīvare sādhāraṇaparibhogena bhagavatā anuggahitoti yojanīyaṃ, etassāpi hi karaṇaniddesassa sahayogakattutthajotakattasambhavato. Yāvadeti yāvadeva, yattakaṃ kālaṃ, yattake vā samāpattivihāre, abhiññāvihāre vā ākaṅkhanto viharāmi ceva voharāmi ca, tathā kassapopīti attho. Idañca navānupubbavihārachaḷabhiññabhāvasāmaññena thutimattaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Na hi āyasmā mahākassapo bhagavā viya devasikaṃ catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhyā samāpattiyo samāpajjati, yamakapāṭihāriyādivasena vā abhiññāyo vaḷañjetīti. Tenevāha – ‘‘navānupubbavihārachaḷabhiññāppabhede’’ti . Tassa kimaññaṃ āṇaṇyaṃ bhavissati, aññatra dhammavinayasaṅgāyanāti adhippāyo. ‘‘Nanu maṃ bhagavā’’tiādinā vuttamevatthaṃ upamāvasena vibhāveti.
တတော ပရန္တိ တတော ဘိက္ခူနံ ဥသ္သာဟဇနနတော ပရတော။ ပုရေ အဓမ္မော ဒိပ္ပတီတိ အပိနာမ ဒိဗ္ဗတိ, ယာဝ အဓမ္မော ဓမ္မံ ပဋိဗာဟိတုံ သမတ္ထော ဟောတိ, တတော ပုရေတရမေဝာတိ အတ္ထော။ အာသန္နေ အနိစ္ဆိတေ ဟိ အယံ ပုရေ-သဒ္ဒော။ ဒိပ္ပတီတိ စ ဒိပ္ပိသ္သတိ။ ပုရေသဒ္ဒသန္နိယောဂေန ဟိ အနာဂတတ္ထေ အယံ ဝတ္တမာနပ္ပယောဂော, ယထာ – ‘‘ပုရာ ဝသ္သတိ ဒေဝော’’တိ။
Tato paranti tato bhikkhūnaṃ ussāhajananato parato. Pure adhammo dippatīti apināma dibbati, yāva adhammo dhammaṃ paṭibāhituṃ samattho hoti, tato puretaramevāti attho. Āsanne anicchite hi ayaṃ pure-saddo. Dippatīti ca dippissati. Puresaddasanniyogena hi anāgatatthe ayaṃ vattamānappayogo, yathā – ‘‘purā vassati devo’’ti.
‘‘သကလနဝင္ဂသတ္ထုသာသနပရိယတ္တိဓရေ။ပေ.။ ဧကူနပဉ္စသတေ ပရိဂ္ဂဟေသီ’’တိ ဧတေန သုက္ခဝိပသ္သကခီဏာသဝပရိယန္တာနံ ယထာဝုတ္တပုဂ္ဂလာနံ သတိပိ အာဂမာဓိဂမသဗ္ဘာဝေ သဟ ပဋိသမ္ဘိဒာဟိ ပန တေဝိဇ္ဇာဒိဂုဏယုတ္တာနံ အာဂမာဓိဂမသမ္ပတ္တိယာ ဥက္ကံသဂတတ္တာ သင္ဂီတိယာ ဗဟုပကာရတံ ဒသ္သေတိ။ ဣဒံ ဝုတ္တံ သင္ဂီတိက္ခန္ဓကေ, (ပာရာ. ၄၃၇) အပစ္စက္ခံ နာမ နတ္ထိ ပဂုဏပ္ပဝတ္တိဘာဝတော, သမန္တပာသာဒိကာယံ ပန ‘‘အသမ္မုခာ ပဋိဂ္ဂဟိတံ နာမ နတ္ထီ’’တိ (ပာရာ. အဋ္ဌ. ပဌမမဟာသင္ဂီတိကထာ) ဝုတ္တံ, တံ ‘‘ဒ္ဝေ သဟသ္သာနိ ဘိက္ခုတော’’တိ ဝုတ္တမ္ပိ ဘဂဝတော သန္တိကေ ပဋိဂ္ဂဟိတမေဝာတိ ကတ္ဝာ ဝုတ္တံ။ စတုရာသီတိသဟသ္သာနီတိ ဓမ္မက္ခန္ဓေ သန္ဓာယာဟ။ ပဝတ္တိနောတိ ပဂုဏာနိ။ အာနန္ဒတ္ထေရသ္သ နဝပ္ပာယာယ ပရိသာယ ဝိဗ္ဘမနေန မဟာကသ္သပတ္ထေရော ဧဝမာဟ – ‘‘န ဝာယံ ကုမာရကော မတ္တမညာသီ’’တိ။ တတ္ထ မတ္တန္တိ ပမာဏံ။ ဆန္ဒာ အာဂမနံ ဝိယာတိ ပဒဝိဘာဂော။ ‘‘ကိဉ္စာပိ သေက္ခော’’တိ ဣဒံ န သေက္ခာနံ အဂတိဂမနသဗ္ဘာဝေန ဝုတ္တံ, အသေက္ခာနမေဝ ပန ဥစ္စိနိတတ္တာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ ။ ပဌမမဂ္ဂေနေဝ ဟိ စတ္တာရိ အဂတိဂမနာနိ ပဟီယန္တီတိ။ ‘‘အဘဗ္ဗော ဆန္ဒာ။ပေ.။ အဂတိံ ဂန္တု’’န္တိ စ ဓမ္မသင္ဂီတိယာ တသ္သ ယောဂ္ယဘာဝဒသ္သနေန ဝိဇ္ဇမာနဂုဏကထနံ။ ပရိယတ္တောတိ အဓီတော။
‘‘Sakalanavaṅgasatthusāsanapariyattidhare…pe… ekūnapañcasate pariggahesī’’ti etena sukkhavipassakakhīṇāsavapariyantānaṃ yathāvuttapuggalānaṃ satipi āgamādhigamasabbhāve saha paṭisambhidāhi pana tevijjādiguṇayuttānaṃ āgamādhigamasampattiyā ukkaṃsagatattā saṅgītiyā bahupakārataṃ dasseti. Idaṃ vuttaṃ saṅgītikkhandhake, (pārā. 437) apaccakkhaṃ nāma natthi paguṇappavattibhāvato, samantapāsādikāyaṃ pana ‘‘asammukhā paṭiggahitaṃ nāma natthī’’ti (pārā. aṭṭha. paṭhamamahāsaṅgītikathā) vuttaṃ, taṃ ‘‘dve sahassāni bhikkhuto’’ti vuttampi bhagavato santike paṭiggahitamevāti katvā vuttaṃ. Caturāsītisahassānīti dhammakkhandhe sandhāyāha. Pavattinoti paguṇāni. Ānandattherassa navappāyāya parisāya vibbhamanena mahākassapatthero evamāha – ‘‘na vāyaṃ kumārako mattamaññāsī’’ti. Tattha mattanti pamāṇaṃ. Chandā āgamanaṃ viyāti padavibhāgo. ‘‘Kiñcāpi sekkho’’ti idaṃ na sekkhānaṃ agatigamanasabbhāvena vuttaṃ, asekkhānameva pana uccinitattāti daṭṭhabbaṃ . Paṭhamamaggeneva hi cattāri agatigamanāni pahīyantīti. ‘‘Abhabbo chandā…pe… agatiṃ gantu’’nti ca dhammasaṅgītiyā tassa yogyabhāvadassanena vijjamānaguṇakathanaṃ. Pariyattoti adhīto.
ဂာဝော စရန္တိ ဧတ္ထာတိ ဂောစရော, ဂောစရော ဝိယ ဂောစရော, ဘိက္ခာစရဏဋ္ဌာနံ။ ဝိသဘာဂပုဂ္ဂလော သုဘဒ္ဒသဒိသော။ သတ္တိပဉ္ဇရန္တိ သတ္တိခဂ္ဂာဒိဟတ္ထေဟိ ပုရိသေဟိ မလ္လရာဇူနံ ဘဂဝတော ဓာတုအာရက္ခကရဏံ သန္ဓာယာဟ။ တံ ပလိဗောဓံ ဆိန္ဒိတ္ဝာ တံ ကရဏီယံ ကရောတူတိ သင္ဂာဟကေန ဆိန္ဒိတဗ္ဗံ ဆိန္ဒိတ္ဝာ ဧကန္တကရဏီယံ ကရောတူတိ အတ္ထော။ မဟာဇနန္တိ ဗဟုဇနံ။ ဂန္ဓကုဋိံ ဝန္ဒိတ္ဝာ ပရိဘောဂစေတိယဘာဝတောတိ အဓိပ္ပာယော။ ယထာ တန္တိ ယထာ အညောပိ ယထာဝုတ္တသဘာဝော, ဧဝန္တိ အတ္ထော။ သံဝေဇေသီတိ ‘‘နနု ဘဂဝတာ ပဋိကစ္စေဝ အက္ခာတံ – ‘သဗ္ဗေဟေဝ ပိယေဟိ မနာပေဟိ နာနာဘာဝော ဝိနာဘာဝော’’’တိအာဒိနာ (ဒီ. နိ. ၂.၁၈၃; သံ. နိ. ၅.၃၇၉; အ. နိ. ၁၀.၄၈; စူဠဝ. ၄၃၇) သံဝေဂံ ဇနေသိ။ ဥသ္သန္နဓာတုကန္တိ ဥပစိတဒောသံ။ ဘေသဇ္ဇမတ္တာတိ အပ္ပကံ ဘေသဇ္ဇံ။ အပ္ပတ္ထော ဟိ အယံ မတ္တာ-သဒ္ဒော, ‘‘မတ္တာသုခပရိစ္စာဂော’’တိအာဒီသု (ဓ. ပ. ၂၉၀) ဝိယ။ ဒုတိယဒိဝသေတိ ဒေဝတာယ သံဝေဇိတဒိဝသတော, ဇေတဝနဝိဟာရံ ပဝိဋ္ဌဒိဝသတော ဝာ ဒုတိယဒိဝသေ။ အာဏာဝ စက္ကံ အာဏာစက္ကံ။
Gāvo caranti etthāti gocaro, gocaro viya gocaro, bhikkhācaraṇaṭṭhānaṃ. Visabhāgapuggalo subhaddasadiso. Sattipañjaranti sattikhaggādihatthehi purisehi mallarājūnaṃ bhagavato dhātuārakkhakaraṇaṃ sandhāyāha. Taṃ palibodhaṃ chinditvā taṃ karaṇīyaṃ karotūti saṅgāhakena chinditabbaṃ chinditvā ekantakaraṇīyaṃ karotūti attho. Mahājananti bahujanaṃ. Gandhakuṭiṃ vanditvā paribhogacetiyabhāvatoti adhippāyo. Yathā tanti yathā aññopi yathāvuttasabhāvo, evanti attho. Saṃvejesīti ‘‘nanu bhagavatā paṭikacceva akkhātaṃ – ‘sabbeheva piyehi manāpehi nānābhāvo vinābhāvo’’’tiādinā (dī. ni. 2.183; saṃ. ni. 5.379; a. ni. 10.48; cūḷava. 437) saṃvegaṃ janesi. Ussannadhātukanti upacitadosaṃ. Bhesajjamattāti appakaṃ bhesajjaṃ. Appattho hi ayaṃ mattā-saddo, ‘‘mattāsukhapariccāgo’’tiādīsu (dha. pa. 290) viya. Dutiyadivaseti devatāya saṃvejitadivasato, jetavanavihāraṃ paviṭṭhadivasato vā dutiyadivase. Āṇāva cakkaṃ āṇācakkaṃ.
ဧတဒဂ္ဂန္တိ ဧသော အဂ္ဂော။ လိင္ဂဝိပလ္လာသေန ဟိ အယံ နိဒ္ဒေသော။ ယဒိဒန္တိ စ ယော အယံ, ယဒိဒံ ခန္ဓပဉ္စကန္တိ ဝာ ယောဇေတဗ္ဗံ။ ‘‘ပဌမံ အာဝုသော ဥပာလိ ပာရာဇိကံ ကတ္ထ ပညတ္တ’’န္တိ ကသ္မာ ဝုတ္တံ, နနု တသ္သ သင္ဂီတိယာ ပုရိမကာလေ ပဌမဘာဝော န ယုတ္တောတိ? နော န ယုတ္တော, ဘဂဝတာ ပညတ္တာနုက္ကမေန ပာတိမောက္ခုဒ္ဒေသာနုက္ကမေန စ ပဌမဘာဝသ္သ သိဒ္ဓတ္တာ။ ယေဘုယ္ယေန ဟိ တီဏိ ပိဋကာနိ ဘဂဝတော ဓရမာနကာလေ ဌိတာနုက္ကမေနေဝ သင္ဂီတာနိ, ဝိသေသတော ဝိနယာဘိဓမ္မပိဋကာနီတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ‘‘ဝတ္ထုမ္ပိ ပုစ္ဆီ’’တိအာဒိ ‘ကတ္ထ ပညတ္တ’န္တိအာဒိနာ ဒသ္သိတေန သဟ တဒဝသိဋ္ဌမ္ပိ သင္ဂဟေတ္ဝာ ဒသ္သနဝသေန ဝုတ္တံ။ ပဌမပာရာဇိကေတိ ပဌမပာရာဇိကပာဠိယံ (ပာရာ. ၂၄), တေနေဝာဟ – ‘‘န ဟိ တထာဂတာ ဧကဗ္ယဉ္ဇနမ္ပိ နိရတ္ထကံ ဝဒန္တီ’’တိ။
Etadagganti eso aggo. Liṅgavipallāsena hi ayaṃ niddeso. Yadidanti ca yo ayaṃ, yadidaṃ khandhapañcakanti vā yojetabbaṃ. ‘‘Paṭhamaṃ āvuso upāli pārājikaṃ kattha paññatta’’nti kasmā vuttaṃ, nanu tassa saṅgītiyā purimakāle paṭhamabhāvo na yuttoti? No na yutto, bhagavatā paññattānukkamena pātimokkhuddesānukkamena ca paṭhamabhāvassa siddhattā. Yebhuyyena hi tīṇi piṭakāni bhagavato dharamānakāle ṭhitānukkameneva saṅgītāni, visesato vinayābhidhammapiṭakānīti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Vatthumpi pucchī’’tiādi ‘kattha paññatta’ntiādinā dassitena saha tadavasiṭṭhampi saṅgahetvā dassanavasena vuttaṃ. Paṭhamapārājiketi paṭhamapārājikapāḷiyaṃ (pārā. 24), tenevāha – ‘‘na hi tathāgatā ekabyañjanampi niratthakaṃ vadantī’’ti.
ဇာတကာဒိကေ ခုဒ္ဒကနိကာယပရိယာပန္နေ, ယေဘုယ္ယေန စ ဓမ္မနိဒ္ဒေသဘူတေ တာဒိသေ အဘိဓမ္မပိဋကေ သင္ဂဏ္ဟိတုံ ယုတ္တံ, န ပန ဒီဃနိကာယာဒိပ္ပကာရေ သုတ္တန္တပိဋကေ, နာပိ ပညတ္တိနိဒ္ဒေသဘူတေ ဝိနယပိဋကေတိ ဒီဃဘာဏကာ ‘‘ဇာတကာဒီနံ အဘိဓမ္မပိဋကေ သင္ဂဟော’’တိ ဝဒန္တိ။ စရိယာပိဋကဗုဒ္ဓဝံသာနဉ္စေတ္ထ အဂ္ဂဟဏံ, ဇာတကဂတိကတ္တာ။ မဇ္ဈိမဘာဏကာ ပန ‘‘အဋ္ဌုပ္ပတ္တိဝသေန ဒေသိတာနံ ဇာတကာဒီနံ ယထာနုလောမဒေသနာဘာဝတော တာဒိသေ သုတ္တန္တပိဋကေ သင္ဂဟော ယုတ္တော, န ပန သဘာဝဓမ္မနိဒ္ဒေသဘူတေ ယထာဓမ္မသာသနေ အဘိဓမ္မပိဋကေ’’တိ ဇာတကာဒီနံ သုတ္တန္တပိဋကပရိယာပန္နတံ ကထယန္တိ။ တတ္ထ စ ယုတ္တံ ဝိစာရေတ္ဝာ ဂဟေတဗ္ဗံ။
Jātakādike khuddakanikāyapariyāpanne, yebhuyyena ca dhammaniddesabhūte tādise abhidhammapiṭake saṅgaṇhituṃ yuttaṃ, na pana dīghanikāyādippakāre suttantapiṭake, nāpi paññattiniddesabhūte vinayapiṭaketi dīghabhāṇakā ‘‘jātakādīnaṃ abhidhammapiṭake saṅgaho’’ti vadanti. Cariyāpiṭakabuddhavaṃsānañcettha aggahaṇaṃ, jātakagatikattā. Majjhimabhāṇakā pana ‘‘aṭṭhuppattivasena desitānaṃ jātakādīnaṃ yathānulomadesanābhāvato tādise suttantapiṭake saṅgaho yutto, na pana sabhāvadhammaniddesabhūte yathādhammasāsane abhidhammapiṭake’’ti jātakādīnaṃ suttantapiṭakapariyāpannataṃ kathayanti. Tattha ca yuttaṃ vicāretvā gahetabbaṃ.
ဧဝံ နိမိတ္တပယောဇနကာလဒေသကာရကကရဏပ္ပကာရေဟိ ပဌမံ သင္ဂီတိံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဒာနိ တတ္ထ ဝဝတ္ထာပိတသိဒ္ဓေသု ဓမ္မဝိနယေသု နာနပ္ပကာရကောသလ္လတ္ထံ ဧကဝိဓာဒိဘေဒေ ဒသ္သေတုံ ‘‘ဧဝမေတ’’န္တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ဝိမုတ္တိရသန္တိ ဝိမုတ္တိဂုဏံ, ဝိမုတ္တိသမ္ပတ္တိကံ ဝာ, အဂ္ဂဖလနိပ္ဖာဒနတော, ဝိမုတ္တိကိစ္စံ ဝာ, ကိလေသာနံ အစ္စန္တံ ဝိမုတ္တိသမ္ပာဒနတော။ ကေစိ ပန ‘‘ဝိမုတ္တိအသ္သာဒ’’န္တိ ဝဒန္တိ။
Evaṃ nimittapayojanakāladesakārakakaraṇappakārehi paṭhamaṃ saṅgītiṃ dassetvā idāni tattha vavatthāpitasiddhesu dhammavinayesu nānappakārakosallatthaṃ ekavidhādibhede dassetuṃ ‘‘evameta’’ntiādimāha. Tattha vimuttirasanti vimuttiguṇaṃ, vimuttisampattikaṃ vā, aggaphalanipphādanato, vimuttikiccaṃ vā, kilesānaṃ accantaṃ vimuttisampādanato. Keci pana ‘‘vimuttiassāda’’nti vadanti.
ကိဉ္စာပိ အဝိသေသေန သဗ္ဗမ္ပိ ဗုဒ္ဓဝစနံ ကိလေသဝိနယနေန ဝိနယော, ယထာနုသိဋ္ဌံ ပဋိပဇ္ဇမာနေ အပာယပတနာဒိတော ဓာရဏေန ဓမ္မော, ဣဓာဓိပ္ပေတေ ပန ဓမ္မဝိနယေ နိဒ္ဓာရေတုံ ‘‘တတ္ထ ဝိနယပိဋက’’န္တိအာဒိမာဟ။ အဝသေသံ ဗုဒ္ဓဝစနံ ဓမ္မော, ခန္ဓာဒိဝသေန သဘာဝဓမ္မဒေသနာဗာဟုလ္လတော။ အထ ဝာ ယဒိပိ ဓမ္မောယေဝ ဝိနယောပိ, ပရိယတ္တိယာဒိဘာဝတော, ဝိနယသဒ္ဒသန္နိဓာနေ ပန ဘိန္နာဓိကရဏဘာဝေန ပယုတ္တော ဓမ္မ-သဒ္ဒော ဝိနယတန္တိဝိဓုရံ တန္တိံ ဒီပေတိ ယထာ ‘‘ပုညဉာဏသမ္ဘာရာ, ဂောဗလိဗဒ္ဓ’’န္တိ စ။
Kiñcāpi avisesena sabbampi buddhavacanaṃ kilesavinayanena vinayo, yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyapatanādito dhāraṇena dhammo, idhādhippete pana dhammavinaye niddhāretuṃ ‘‘tattha vinayapiṭaka’’ntiādimāha. Avasesaṃ buddhavacanaṃ dhammo, khandhādivasena sabhāvadhammadesanābāhullato. Atha vā yadipi dhammoyeva vinayopi, pariyattiyādibhāvato, vinayasaddasannidhāne pana bhinnādhikaraṇabhāvena payutto dhamma-saddo vinayatantividhuraṃ tantiṃ dīpeti yathā ‘‘puññañāṇasambhārā, gobalibaddha’’nti ca.
‘‘အနေကဇာတိသံသာရ’’န္တိ အယံ ဂာထာ ဘဂဝတာ အတ္တနော သဗ္ဗညုတဉာဏပဒဋ္ဌာနံ အရဟတ္တပ္ပတ္တိံ ပစ္စဝေက္ခန္တေန ဧကူနဝီသတိမသ္သ ပစ္စဝေက္ခဏဉာဏသ္သ အနန္တရံ ဘာသိတာ။ တေနာဟ ‘‘ဣဒံ ပဌမဗုဒ္ဓဝစန’’န္တိ။ ဣဒံ ကိရ သဗ္ဗဗုဒ္ဓေဟိ အဝိဇဟိတံ ဥဒာနံ။ အယမသ္သ သင္ခေပတ္ထော – အဟံ ဣမသ္သ အတ္တဘာဝဂေဟသ္သ ကာရကံ တဏ္ဟာဝဍ္ဎကိံ ဂဝေသန္တော ယေန ဉာဏေန တံ ဒဋ္ဌုံ သက္ကာ, တသ္သ ဗောဓိဉာဏသ္သတ္ထာယ ဒီပင္ကရပာဒမူလေ ကတာဘိနီဟာရော ဧတ္တကံ ကာလံ အနေကဇာတိသံသာရံ အနေကဇာတိသတသဟသ္သသင္ခ္ယံ သံသာရဝဋ္ဋံ အနိဗ္ဗိသံ တံ ဉာဏံ အဝိန္ဒန္တော အလဘန္တောယေဝ သန္ဓာဝိသ္သံ သံသရိံ။ ယသ္မာ ဇရာဝ္ယာဓိမရဏမိသ္သတာယ ဇာတိ နာမေသာ ပုနပ္ပုနံ ဥပဂန္တုံ ဒုက္ခာ, န စ သာ တသ္မိံ အဒိဋ္ဌေ နိဝတ္တတိ, တသ္မာ တံ ဂဝေသန္တော သန္ဓာဝိသ္သန္တိ အတ္ထော။ ဒိဋ္ဌောသီတိ ဣဒာနိ မယာ သဗ္ဗညုတဉာဏံ ပဋိဝိဇ္ဈန္တေန ဒိဋ္ဌော အသိ။ ပုန ဂေဟန္တိ ပုန ဣမံ အတ္တဘာဝသင္ခာတံ မမ ဂေဟံ။ န ကာဟသိ န ကရိသ္သသိ။ တဝ သဗ္ဗာ အဝသေသာကိလေသဖာသုကာ မယာ ဘဂ္ဂာ။ ဣမသ္သ တယာ ကတသ္သ အတ္တဘာဝဂေဟသ္သ ကူဋံ အဝိဇ္ဇာသင္ခာတံ ကဏ္ဏိကမဏ္ဍလံ ဝိသင္ခတံ ဝိဒ္ဓံသိတံ။ ဝိသင္ခာရံ နိဗ္ဗာနံ အာရမ္မဏကရဏဝသေန ဂတံ အနုပဝိဋ္ဌံ ဣဒာနိ မမ စိတ္တံ, အဟဉ္စ တဏ္ဟာနံ ခယသင္ခာတံ အရဟတ္တမဂ္ဂံ အဇ္ဈဂာ အဓိဂတော ပတ္တောသ္မီတိ။ အယံ မနသာ ပဝတ္တိတဓမ္မာနမာဒိ။ ‘‘ယဒာ ဟဝေ ပာတုဘဝန္တိ ဓမ္မာ’’တိ (ဥဒာ. ၁, ၂, ၃) အယံ ပန ဝာစာယ ပဝတ္တိတဓမ္မာနံ အာဒီတိ ဝဒန္တိ။ အန္တောဇပ္ပနဝသေန ကိရ ဘဂဝာ ‘‘အနေကဇာတိသံသာရ’’န္တိအာဒိမာဟ (ဓ. ပ. ၁၅၃)။ ‘‘ပာဋိပဒဒိဝသေ’’တိ ဣဒံ ‘‘သဗ္ဗညုဘာဝပ္ပတ္တသ္သာ’’တိ န ဧတေန သမ္ဗန္ဓိတဗ္ဗံ, ‘‘ပစ္စဝေက္ခန္တသ္သ ဥပ္ပန္နာ’’တိ ဧတေန ပန သမ္ဗန္ဓိတဗ္ဗံ။ ဝိသာခပုဏ္ဏမာယမေဝ ဟိ ဘဂဝာ ပစ္စူသသမယေ သဗ္ဗညုတံ ပတ္တောတိ။
‘‘Anekajātisaṃsāra’’nti ayaṃ gāthā bhagavatā attano sabbaññutañāṇapadaṭṭhānaṃ arahattappattiṃ paccavekkhantena ekūnavīsatimassa paccavekkhaṇañāṇassa anantaraṃ bhāsitā. Tenāha ‘‘idaṃ paṭhamabuddhavacana’’nti. Idaṃ kira sabbabuddhehi avijahitaṃ udānaṃ. Ayamassa saṅkhepattho – ahaṃ imassa attabhāvagehassa kārakaṃ taṇhāvaḍḍhakiṃ gavesanto yena ñāṇena taṃ daṭṭhuṃ sakkā, tassa bodhiñāṇassatthāya dīpaṅkarapādamūle katābhinīhāro ettakaṃ kālaṃ anekajātisaṃsāraṃ anekajātisatasahassasaṅkhyaṃ saṃsāravaṭṭaṃ anibbisaṃ taṃ ñāṇaṃ avindanto alabhantoyeva sandhāvissaṃ saṃsariṃ. Yasmā jarāvyādhimaraṇamissatāya jāti nāmesā punappunaṃ upagantuṃ dukkhā, na ca sā tasmiṃ adiṭṭhe nivattati, tasmā taṃ gavesanto sandhāvissanti attho. Diṭṭhosīti idāni mayā sabbaññutañāṇaṃ paṭivijjhantena diṭṭho asi. Puna gehanti puna imaṃ attabhāvasaṅkhātaṃ mama gehaṃ. Na kāhasi na karissasi. Tava sabbā avasesākilesaphāsukā mayā bhaggā. Imassa tayā katassa attabhāvagehassa kūṭaṃ avijjāsaṅkhātaṃ kaṇṇikamaṇḍalaṃ visaṅkhataṃ viddhaṃsitaṃ. Visaṅkhāraṃ nibbānaṃ ārammaṇakaraṇavasena gataṃ anupaviṭṭhaṃ idāni mama cittaṃ, ahañca taṇhānaṃ khayasaṅkhātaṃ arahattamaggaṃ ajjhagā adhigato pattosmīti. Ayaṃ manasā pavattitadhammānamādi. ‘‘Yadā have pātubhavanti dhammā’’ti (udā. 1, 2, 3) ayaṃ pana vācāya pavattitadhammānaṃ ādīti vadanti. Antojappanavasena kira bhagavā ‘‘anekajātisaṃsāra’’ntiādimāha (dha. pa. 153). ‘‘Pāṭipadadivase’’ti idaṃ ‘‘sabbaññubhāvappattassā’’ti na etena sambandhitabbaṃ, ‘‘paccavekkhantassa uppannā’’ti etena pana sambandhitabbaṃ. Visākhapuṇṇamāyameva hi bhagavā paccūsasamaye sabbaññutaṃ pattoti.
ဝယဓမ္မာတိ အနိစ္စလက္ခဏမုခေန ဒုက္ခာနတ္တလက္ခဏမ္ပိ သင္ခာရာနံ ဝိဘာဝေတိ ‘‘ယဒနိစ္စံ တံ ဒုက္ခံ, ယံ ဒုက္ခံ တဒနတ္တာ’’တိ (သံ. နိ. ၃.၁၅; ပဋိ. မ. ၂.၁၀) ဝစနတော။ လက္ခဏတ္တယဝိဘာဝနနယေနေဝ စ တဒာရမ္မဏံ ဝိပသ္သနံ ဒသ္သေန္တော သဗ္ဗတိတ္ထိယာနံ အဝိသယဘူတံ ဗုဒ္ဓာဝေဏိကံ စတုသစ္စကမ္မဋ္ဌာနာဓိဋ္ဌာနံ အဝိပရီတံ နိဗ္ဗာနဂာမိနိပ္ပဋိပဒံ ပကာသေတီတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဣဒာနိ တတ္ထ သမ္မာပဋိပတ္တိယံ နိယောဇေတိ ‘‘အပ္ပမာဒေန သမ္ပာဒေထာ’’တိ။ အထ ဝာ ‘‘ဝယဓမ္မာ သင္ခာရာ’’တိ ဧတေန သင္ခေပေန သံဝေဇေတ္ဝာ ‘‘အပ္ပမာဒေန သမ္ပာဒေထာ’’တိ သင္ခေပေနေဝ နိရဝသေသံ သမ္မာပဋိပတ္တိံ ဒသ္သေတိ။ အပ္ပမာဒပဒဉ္ဟိ သိက္ခာတ္တယသင္ဂဟိတံ ကေဝလပရိပုဏ္ဏံ သာသနံ ပရိယာဒိယိတ္ဝာ တိဋ္ဌတီတိ။
Vayadhammāti aniccalakkhaṇamukhena dukkhānattalakkhaṇampi saṅkhārānaṃ vibhāveti ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattā’’ti (saṃ. ni. 3.15; paṭi. ma. 2.10) vacanato. Lakkhaṇattayavibhāvananayeneva ca tadārammaṇaṃ vipassanaṃ dassento sabbatitthiyānaṃ avisayabhūtaṃ buddhāveṇikaṃ catusaccakammaṭṭhānādhiṭṭhānaṃ aviparītaṃ nibbānagāminippaṭipadaṃ pakāsetīti daṭṭhabbaṃ. Idāni tattha sammāpaṭipattiyaṃ niyojeti ‘‘appamādena sampādethā’’ti. Atha vā ‘‘vayadhammā saṅkhārā’’ti etena saṅkhepena saṃvejetvā ‘‘appamādena sampādethā’’ti saṅkhepeneva niravasesaṃ sammāpaṭipattiṃ dasseti. Appamādapadañhi sikkhāttayasaṅgahitaṃ kevalaparipuṇṇaṃ sāsanaṃ pariyādiyitvā tiṭṭhatīti.
ပဌမသင္ဂီတိယံ အသင္ဂီတံ သင္ဂီတိက္ခန္ဓကကထာဝတ္ထုပ္ပကရဏာဒိ။ ကေစိ ပန ‘‘သုဘသုတ္တမ္ပိ (ဒီ. နိ. ၁.၄၄၄) ပဌမသင္ဂီတိယံ အသင္ဂီတ’’န္တိ ဝဒန္တိ, တံ ပန န ယုဇ္ဇတိ။ ပဌမသင္ဂီတိတော ပုရေတရမေဝ ဟိ အာယသ္မတာ အာနန္ဒေန ဇေတဝနေ ဝိဟရန္တေန သုဘသ္သ မာဏဝသ္သ ဘာသိတန္တိ။
Paṭhamasaṅgītiyaṃ asaṅgītaṃ saṅgītikkhandhakakathāvatthuppakaraṇādi. Keci pana ‘‘subhasuttampi (dī. ni. 1.444) paṭhamasaṅgītiyaṃ asaṅgīta’’nti vadanti, taṃ pana na yujjati. Paṭhamasaṅgītito puretarameva hi āyasmatā ānandena jetavane viharantena subhassa māṇavassa bhāsitanti.
ဒဠ္ဟိကမ္မသိထိလီကရဏပ္ပယောဇနာ ယထာက္ကမံ ပကတိသာဝဇ္ဇပဏ္ဏတ္တိသာဝဇ္ဇေသု သိက္ခာပဒေသု။ တေနာတိ ဝိဝိဓနယတ္တာဒိနာ။ ဧတန္တိ ဝိဝိဓဝိသေသနယတ္တာတိ ဂာထာဝစနံ။ ဧတသ္သာတိ ဝိနယသ္သ။
Daḷhikammasithilīkaraṇappayojanā yathākkamaṃ pakatisāvajjapaṇṇattisāvajjesu sikkhāpadesu. Tenāti vividhanayattādinā. Etanti vividhavisesanayattāti gāthāvacanaṃ. Etassāti vinayassa.
အတ္တတ္ထပရတ္ထာဒိဘေဒေတိ ယော တံ သုတ္တံ သဇ္ဈာယတိ, သုဏာတိ, ဝာစေတိ, စိန္တေတိ, ဒေသေတိ စ, သုတ္တေန သင္ဂဟိတော သီလာဒိအတ္ထော တသ္သာပိ ဟောတိ, တေန ပရသ္သ သာဓေတဗ္ဗတော ပရသ္သာပိ ဟောတီတိ, တဒုဘယံ တံ သုတ္တံ သူစေတိ ဒီပေတိ။ တထာ ဒိဋ္ဌဓမ္မိကသမ္ပရာယိကံ လောကိယလောကုတ္တရဉ္စာတိ ဧဝမာဒိဘေဒေ အတ္ထေ အာဒိ-သဒ္ဒေန သင္ဂဏ္ဟာတိ။ အတ္ထ-သဒ္ဒော စာယံ ဟိတပရိယာယဝစနံ, န ဘာသိတတ္ထဝစနံ, ယဒိ သိယာ, သုတ္တံ အတ္တနောပိ ဘာသိတတ္ထံ သူစေတိ, ပရသ္သာပီတိ အယမတ္ထော ဝုတ္တော သိယာ။ သုတ္တေန စ ယော အတ္ထော ပကာသိတော သော တသ္သေဝ ဟောတီတိ, န တေန ပရတ္ထော သူစိတော ဟောတိ, တေန သူစေတဗ္ဗသ္သ ပရတ္ထသ္သ နိဝတ္တေတဗ္ဗသ္သ အဘာဝာ အတ္ထဂဟဏဉ္စ န ကတ္တဗ္ဗံ။ အတ္တတ္ထပရတ္ထဝိနိမ္မုတ္တသ္သ ဘာသိတတ္ထသ္သ အဘာဝာ အာဒိဂ္ဂဟဏဉ္စ န ကတ္တဗ္ဗံ။ တသ္မာ ယထာဝုတ္တသ္သ ဟိတပရိယာယသ္သ အတ္ထသ္သ သုတ္တေ အသမ္ဘဝတော သုတ္တဓာရသ္သ ပုဂ္ဂလသ္သ ဝသေန အတ္တတ္ထပရတ္ထာ ဝုတ္တာ။
Attatthaparatthādibhedeti yo taṃ suttaṃ sajjhāyati, suṇāti, vāceti, cinteti, deseti ca, suttena saṅgahito sīlādiattho tassāpi hoti, tena parassa sādhetabbato parassāpi hotīti, tadubhayaṃ taṃ suttaṃ sūceti dīpeti. Tathā diṭṭhadhammikasamparāyikaṃ lokiyalokuttarañcāti evamādibhede atthe ādi-saddena saṅgaṇhāti. Attha-saddo cāyaṃ hitapariyāyavacanaṃ, na bhāsitatthavacanaṃ, yadi siyā, suttaṃ attanopi bhāsitatthaṃ sūceti, parassāpīti ayamattho vutto siyā. Suttena ca yo attho pakāsito so tasseva hotīti, na tena parattho sūcito hoti, tena sūcetabbassa paratthassa nivattetabbassa abhāvā atthagahaṇañca na kattabbaṃ. Attatthaparatthavinimmuttassa bhāsitatthassa abhāvā ādiggahaṇañca na kattabbaṃ. Tasmā yathāvuttassa hitapariyāyassa atthassa sutte asambhavato suttadhārassa puggalassa vasena attatthaparatthā vuttā.
အထ ဝာ သုတ္တံ အနပေက္ခိတ္ဝာ ယေ အတ္တတ္ထာဒယော အတ္ထပ္ပဘေဒာ ဝုတ္တာ ‘‘န ဟညဒတ္ထတ္ထိပသံသလာဘာ’’တိ ဧတသ္သ ပဒသ္သ နိဒ္ဒေသေ (မဟာနိ. ၆၃; စူဠနိ. ၈၅) ‘‘အတ္တတ္ထော, ပရတ္ထော, ဥဘယတ္ထော, ဒိဋ္ဌဓမ္မိကော အတ္ထော, သမ္ပရာယိကော အတ္ထော, ဥတ္တာနော အတ္ထော, ဂမ္ဘီရော အတ္ထော, ဂူဠ္ဟော အတ္ထော, ပဋိစ္ဆန္နော အတ္ထော, နေယ္ယော အတ္ထော, နီတော အတ္ထော, အနဝဇ္ဇော အတ္ထော, နိက္ကိလေသော အတ္ထော, ဝောဒာနော အတ္ထော, ပရမတ္ထော’’တိ တေ သုတ္တံ သူစေတီတိ အတ္ထော။ ဣမသ္မိံ အတ္ထဝိကပ္ပေ အတ္ထ-သဒ္ဒော ဘာသိတတ္ထပရိယာယောပိ ဟောတိ။ ဧတ္ထ ဟိ ပုရိမကာ ပဉ္စ အတ္ထပ္ပဘေဒာ ဟိတပရိယာယာ, တတော ပရေ ဆ ဘာသိတတ္ထဘေဒာ, ပစ္ဆိမကာ ပန ဥဘယသဘာဝာ။ တတ္ထ ဒုရဓိဂမတာယ ဝိဘာဝနေ အလဒ္ဓဂာဓော ဂမ္ဘီရော။ န ဝိဝဋော ဂူဠ္ဟော။ မူလုဒကာဒယော ဝိယ ပံသုနာ အက္ခရသန္နိဝေသာဒိနာ တိရောဟိတော ပဋိစ္ဆန္နော ။ နိဒ္ဓာရေတ္ဝာ ဉာပေတဗ္ဗော နေယ္ယော။ ယထာရုတဝသေန ဝေဒိတဗ္ဗော နီတော။ အနဝဇ္ဇနိက္ကိလေသဝောဒာနာ ပရိယာယဝသေန ဝုတ္တာ, ကုသလဝိပာကကိရိယာဓမ္မဝသေန ဝာ။ ပရမတ္ထော နိဗ္ဗာနံ, ဓမ္မာနံ အဝိပရီတသဘာဝော ဧဝ ဝာ။ အထ ဝာ ‘‘အတ္တနာ စ အပ္ပိစ္ဆော ဟောတီ’’တိ အတ္တတ္ထံ, ‘‘အပ္ပိစ္ဆာကထဉ္စ ပရေသံ ကတ္တာ ဟောတီ’’တိ ပရတ္ထံ သူစေတိ။ ဧဝံ ‘‘အတ္တနာ စ ပာဏာတိပာတာ ပဋိဝိရတော ဟောတီ’’တိအာဒိ (အ. နိ. ၄.၉၉, ၂၆၅) သုတ္တာနိ ယောဇေတဗ္ဗာနိ။ ဝိနယာဘိဓမ္မေဟိ စ ဝိသေသေတ္ဝာ သုတ္တ-သဒ္ဒသ္သ အတ္ထော ဝတ္တဗ္ဗော။ တသ္မာ ဝေနေယ္ယဇ္ဈာသယဝသပ္ပဝတ္တာယ ဒေသနာယ အတ္တဟိတပရဟိတတာဒီနိ သာတိသယံ ပကာသိတာနိ ဟောတိ တပ္ပရဘာဝတော, န အာဏာဓမ္မသဘာဝဝသပ္ပဝတ္တာယာတိ ဣဒမေဝ စ ‘‘အတ္ထာနံ သူစနတော သုတ္တ’’န္တိ ဝုတ္တံ။
Atha vā suttaṃ anapekkhitvā ye attatthādayo atthappabhedā vuttā ‘‘na haññadatthatthipasaṃsalābhā’’ti etassa padassa niddese (mahāni. 63; cūḷani. 85) ‘‘attattho, parattho, ubhayattho, diṭṭhadhammiko attho, samparāyiko attho, uttāno attho, gambhīro attho, gūḷho attho, paṭicchanno attho, neyyo attho, nīto attho, anavajjo attho, nikkileso attho, vodāno attho, paramattho’’ti te suttaṃ sūcetīti attho. Imasmiṃ atthavikappe attha-saddo bhāsitatthapariyāyopi hoti. Ettha hi purimakā pañca atthappabhedā hitapariyāyā, tato pare cha bhāsitatthabhedā, pacchimakā pana ubhayasabhāvā. Tattha duradhigamatāya vibhāvane aladdhagādho gambhīro. Na vivaṭo gūḷho. Mūludakādayo viya paṃsunā akkharasannivesādinā tirohito paṭicchanno. Niddhāretvā ñāpetabbo neyyo. Yathārutavasena veditabbo nīto. Anavajjanikkilesavodānā pariyāyavasena vuttā, kusalavipākakiriyādhammavasena vā. Paramattho nibbānaṃ, dhammānaṃ aviparītasabhāvo eva vā. Atha vā ‘‘attanā ca appiccho hotī’’ti attatthaṃ, ‘‘appicchākathañca paresaṃ kattā hotī’’ti paratthaṃ sūceti. Evaṃ ‘‘attanā ca pāṇātipātā paṭivirato hotī’’tiādi (a. ni. 4.99, 265) suttāni yojetabbāni. Vinayābhidhammehi ca visesetvā sutta-saddassa attho vattabbo. Tasmā veneyyajjhāsayavasappavattāya desanāya attahitaparahitatādīni sātisayaṃ pakāsitāni hoti tapparabhāvato, na āṇādhammasabhāvavasappavattāyāti idameva ca ‘‘atthānaṃ sūcanato sutta’’nti vuttaṃ.
သုတ္တေ စ အာဏာဓမ္မသဘာဝာ စ ဝေနေယ္ယဇ္ဈာသယံ အနုဝတ္တန္တိ, န ဝိနယာဘိဓမ္မေသု ဝိယ ဝေနေယ္ယဇ္ဈာသယော အာဏာဓမ္မသဘာဝေ။ တသ္မာ ဝေနေယ္ယာနံ ဧကန္တဟိတပဋိလာဘသံဝတ္တနိကာ သုတ္တန္တဒေသနာ ဟောတီတိ ‘‘သုဝုတ္တာ စေတ္ထာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ ပသဝတီတိ ဖလတိ။ ‘‘သုတ္တာဏာ’’တိ ဧတသ္သ အတ္ထံ ပကာသေတုံ ‘‘သုဋ္ဌု စ နေ တာယတီ’’တိ ဝုတ္တံ။ အတ္တတ္ထာဒိဝိဓာနေသု စ သုတ္တသ္သ ပမာဏဘာဝော, အတ္တတ္ထာဒီနဉ္စ သင္ဂာဟကတ္တံ ယောဇေတဗ္ဗံ တဒတ္ထပ္ပကာသနပဓာနတ္တာ သုတ္တသ္သ။ ဝိနယာဘိဓမ္မေဟိ ဝိသေသနဉ္စ ယောဇေတဗ္ဗံ။ ဧတန္တိ ‘‘အတ္ထာနံ သူစနတော’’တိအာဒိကံ အတ္ထဝစနံ။ ဧတသ္သာတိ သုတ္တသ္သ။
Sutte ca āṇādhammasabhāvā ca veneyyajjhāsayaṃ anuvattanti, na vinayābhidhammesu viya veneyyajjhāsayo āṇādhammasabhāve. Tasmā veneyyānaṃ ekantahitapaṭilābhasaṃvattanikā suttantadesanā hotīti ‘‘suvuttā cetthā’’tiādi vuttaṃ. Pasavatīti phalati. ‘‘Suttāṇā’’ti etassa atthaṃ pakāsetuṃ ‘‘suṭṭhu ca ne tāyatī’’ti vuttaṃ. Attatthādividhānesu ca suttassa pamāṇabhāvo, attatthādīnañca saṅgāhakattaṃ yojetabbaṃ tadatthappakāsanapadhānattā suttassa. Vinayābhidhammehi visesanañca yojetabbaṃ. Etanti ‘‘atthānaṃ sūcanato’’tiādikaṃ atthavacanaṃ. Etassāti suttassa.
အဘိက္ကမန္တီတိ ဧတ္ထ အဘိ-သဒ္ဒော ကမနကိရိယာယ ဝုဒ္ဓိဘာဝံ အတိရေကတံ ဒီပေတိ, အဘိညာတာ အဘိလက္ခိတာတိ ဧတ္ထ ဉာဏလက္ခဏကိရိယာနံ သုပာကဋတာဝိသေသံ, အဘိက္ကန္တေနာတိ ဧတ္ထ ကန္တိယာ အဓိကတ္တံ ဝိသိဋ္ဌတန္တိ ယုတ္တံ ကိရိယာဝိသေသကတ္တာ ဥပသဂ္ဂသ္သ။ အဘိရာဇာ အဘိဝိနယေတိ ပန ပူဇိတပရိစ္ဆိန္နေသု ရာဇဝိနယေသု အဘိ-သဒ္ဒော ပဝတ္တတီတိ ကထမေတံ ယုဇ္ဇေယ္ယာတိ ? ပူဇနပရိစ္ဆေဒနကိရိယာဒီပနတော, တာဟိ စ ကိရိယာဟိ ရာဇဝိနယာနံ ယုတ္တတ္တာ။ ဧတ္ထ ဟိ အတိမာလာဒီသု အတိ-သဒ္ဒော ဝိယ, အဘိ-သဒ္ဒော ယထာ သဟ သာဓနေန ကိရိယံ ဝဒတီတိ အဘိရာဇအဘိဝိနယ-သဒ္ဒာ သိဒ္ဓာ, ဧဝံ အဘိဓမ္မသဒ္ဒေ အဘိ-သဒ္ဒော သဟ သာဓနေန ဝုဍ္ဎိယာဒိကိရိယံ ဒီပေတီတိ အယမတ္ထော ဒသ္သိတောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။
Abhikkamantīti ettha abhi-saddo kamanakiriyāya vuddhibhāvaṃ atirekataṃ dīpeti, abhiññātā abhilakkhitāti ettha ñāṇalakkhaṇakiriyānaṃ supākaṭatāvisesaṃ, abhikkantenāti ettha kantiyā adhikattaṃ visiṭṭhatanti yuttaṃ kiriyāvisesakattā upasaggassa. Abhirājā abhivinayeti pana pūjitaparicchinnesu rājavinayesu abhi-saddo pavattatīti kathametaṃ yujjeyyāti ? Pūjanaparicchedanakiriyādīpanato, tāhi ca kiriyāhi rājavinayānaṃ yuttattā. Ettha hi atimālādīsu ati-saddo viya, abhi-saddo yathā saha sādhanena kiriyaṃ vadatīti abhirājaabhivinaya-saddā siddhā, evaṃ abhidhammasadde abhi-saddo saha sādhanena vuḍḍhiyādikiriyaṃ dīpetīti ayamattho dassitoti daṭṭhabbo.
ဘာဝနာဖရဏဝုဍ္ဎီဟိ ဝုဍ္ဎိမန္တောပိ ဓမ္မာ ဝုတ္တာ။ အာရမ္မဏာဒီဟီတိ အာရမ္မဏသမ္ပယုတ္တကမ္မဒ္ဝာရပဋိပဒာဒီဟိ။ အဝိသိဋ္ဌန္တိ အညမညဝိသိဋ္ဌေသု ဝိနယသုတ္တာဘိဓမ္မေသု အဝိသိဋ္ဌံ သမာနံ။ တံ ပိဋကသဒ္ဒန္တိ အတ္ထော။ ယထာဝုတ္တေနာတိ ‘‘ဧဝံ ဒုဝိဓတ္ထေနာ’’တိအာဒိနာ ဝုတ္တပ္ပကာရေန။
Bhāvanāpharaṇavuḍḍhīhi vuḍḍhimantopi dhammā vuttā. Ārammaṇādīhīti ārammaṇasampayuttakammadvārapaṭipadādīhi. Avisiṭṭhanti aññamaññavisiṭṭhesu vinayasuttābhidhammesu avisiṭṭhaṃ samānaṃ. Taṃ piṭakasaddanti attho. Yathāvuttenāti ‘‘evaṃ duvidhatthenā’’tiādinā vuttappakārena.
ကထေတဗ္ဗာနံ အတ္ထာနံ ဒေသကာယတ္တေန အာဏာဒိဝိဓိနာ အတိသဇ္ဇနံ ပဗောဓနံ ဒေသနာ။ သာသိတဗ္ဗပုဂ္ဂလဂတေန ယထာပရာဓာဒိသာသိတဗ္ဗဘာဝေန အနုသာသနံ ဝိနယနံ သာသနံ။ ကထေတဗ္ဗသ္သ သံဝရာသံဝရာဒိနော အတ္ထသ္သ ကထနံ ဝစနပဋိဗဒ္ဓတာကရဏံ ကထာ။ ကထီယတိ ဝာ ဧတ္ထာတိ ကထာ။ သံဝရာသံဝရသ္သ ကထာ သံဝရာသံဝရကထာ။ ဧသ နယော ဣတရေသုပိ။ ဘေဒ-သဒ္ဒော ဝိသုံ ဝိသုံ ယောဇေတဗ္ဗော ‘‘ဒေသနာဘေဒံ သာသနဘေဒံ ကထာဘေဒဉ္စ ယထာရဟံ ပရိဒီပယေ’’တိ။ ဘေဒန္တိ စ နာနတ္တန္တိ အတ္ထော။ သိက္ခာ စ ပဟာနာနိ စ ဂမ္ဘီရဘာဝော စ သိက္ခာပ္ပဟာနဂမ္ဘီရဘာဝံ, တဉ္စ ပရိဒီပယေ။ ဧတ္ထ ယထာတိ ဥပာရမ္ဘနိသ္သရဏဓမ္မကောသရက္ခဏဟေတုပရိယာပုဏနံ သုပ္ပဋိပတ္တိ ဒုပ္ပဋိပတ္တီတိ ဧတေဟိ ပကာရေဟိ။ အာဏံ ပဏေတုံ အရဟတီတိ အာဏာရဟော သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓတ္တာ။ ဝောဟာရပရမတ္ထာနမ္ပိ သဗ္ဘာဝတော အာဟ အာဏာဗာဟုလ္လတောတိ။ ဣတော ပရေသုပိ ဧသေဝ နယော။ ပစုရာပရာဓာ သေယ္ယသကာဒယော။ အဇ္ဈာသယော အာသယောဝ အတ္ထတော ဒိဋ္ဌိ, ဉာဏဉ္စ။ ဝုတ္တဉ္စေတံ –
Kathetabbānaṃ atthānaṃ desakāyattena āṇādividhinā atisajjanaṃ pabodhanaṃ desanā. Sāsitabbapuggalagatena yathāparādhādisāsitabbabhāvena anusāsanaṃ vinayanaṃ sāsanaṃ. Kathetabbassa saṃvarāsaṃvarādino atthassa kathanaṃ vacanapaṭibaddhatākaraṇaṃ kathā. Kathīyati vā etthāti kathā. Saṃvarāsaṃvarassa kathā saṃvarāsaṃvarakathā. Esa nayo itaresupi. Bheda-saddo visuṃ visuṃ yojetabbo ‘‘desanābhedaṃ sāsanabhedaṃ kathābhedañca yathārahaṃ paridīpaye’’ti. Bhedanti ca nānattanti attho. Sikkhā ca pahānāni ca gambhīrabhāvo ca sikkhāppahānagambhīrabhāvaṃ, tañca paridīpaye. Ettha yathāti upārambhanissaraṇadhammakosarakkhaṇahetupariyāpuṇanaṃ suppaṭipatti duppaṭipattīti etehi pakārehi. Āṇaṃ paṇetuṃ arahatīti āṇāraho sammāsambuddhattā. Vohāraparamatthānampi sabbhāvato āha āṇābāhullatoti. Ito paresupi eseva nayo. Pacurāparādhā seyyasakādayo. Ajjhāsayo āsayova atthato diṭṭhi, ñāṇañca. Vuttañcetaṃ –
‘‘သသ္သတုစ္ဆေဒဒိဋ္ဌိ စ၊ ခန္တိ စေဝာနုလောမိကေ။
‘‘Sassatucchedadiṭṭhi ca, khanti cevānulomike;
ယထာဘူတဉ္စ ယံ ဉာဏံ၊ ဧတံ အာသယသဒ္ဒိတ’’န္တိ။ (ဝိသုဒ္ဓိ. ဋီ. ၁.၁၃၆)။
Yathābhūtañca yaṃ ñāṇaṃ, etaṃ āsayasaddita’’nti. (visuddhi. ṭī. 1.136);
အနုသယာ ကာမရာဂဘဝရာဂဒိဋ္ဌိပဋိဃဝိစိကိစ္ဆာမာနာဝိဇ္ဇာဝသေန သတ္တ အနာဂတာ ကိလေသာ, အတီတာ ပစ္စုပ္ပန္နာ စ တထေဝ ဝုစ္စန္တိ။ န ဟိ ကာလဘေဒေန ဓမ္မာနံ သဘာဝဘေဒော အတ္ထီတိ။ စရိယာတိ ဆ မူလစရိယာ, အန္တရဘေဒေန အနေကဝိဓာ, သံသဂ္ဂဝသေန တေသဋ္ဌိ ဟောန္တိ။ တေ ပန အမ္ဟေဟိ အသမ္မောဟန္တရဓာနသုတ္တဋီကာယံ ဝိဘာဂတော ဒသ္သိတာ, အတ္ထိကေဟိ တတော ဂဟေတဗ္ဗာ။ အထ ဝာ စရိယာတိ စရိတံ, တံ သုစရိတဒုစ္စရိတဝသေန ဒုဝိဓံ။ အဓိမုတ္တိ နာမ သတ္တာနံ ပုဗ္ဗပရိစယဝသေန အဘိရုစိ, သာ ဒုဝိဓာ ဟီနပဏီတဘေဒေန။ ဃနဝိနိဗ္ဘောဂာဘာဝတော ဒိဋ္ဌိမာနတဏ္ဟာဝသေန ‘‘အဟံ မမာ’’တိ သညိနော။ မဟန္တော သံဝရော အသံဝရော။ ဗုဒ္ဓိအတ္ထော ဟိ အယ’မကာရော ယထာ ‘‘အသေက္ခာ ဓမ္မာ’’တိ (ဓ. သ. ၁၁)။
Anusayā kāmarāgabhavarāgadiṭṭhipaṭighavicikicchāmānāvijjāvasena satta anāgatā kilesā, atītā paccuppannā ca tatheva vuccanti. Na hi kālabhedena dhammānaṃ sabhāvabhedo atthīti. Cariyāti cha mūlacariyā, antarabhedena anekavidhā, saṃsaggavasena tesaṭṭhi honti. Te pana amhehi asammohantaradhānasuttaṭīkāyaṃ vibhāgato dassitā, atthikehi tato gahetabbā. Atha vā cariyāti caritaṃ, taṃ sucaritaduccaritavasena duvidhaṃ. Adhimutti nāma sattānaṃ pubbaparicayavasena abhiruci, sā duvidhā hīnapaṇītabhedena. Ghanavinibbhogābhāvato diṭṭhimānataṇhāvasena ‘‘ahaṃ mamā’’ti saññino. Mahanto saṃvaro asaṃvaro. Buddhiattho hi aya’makāro yathā ‘‘asekkhā dhammā’’ti (dha. sa. 11).
တီသုပိ စေတေသု ဧတေ ဓမ္မတ္ထဒေသနာ ပဋိဝေဓာတိ ဧတ္ထ တန္တိအတ္ထော တန္တိဒေသနာ တန္တိအတ္ထပဋိဝေဓော စ တန္တိဝိသယာ ဟောန္တီတိ ဝိနယပိဋကာဒီနံ အတ္ထဒေသနာပဋိဝေဓာဓာရဘာဝော ယုတ္တော, ပိဋကာနိ ပန တန္တိ ယေဝာတိ တေသံ ဓမ္မာဓာရဘာဝော ကထံ ယုဇ္ဇေယ္ယာတိ? တန္တိသမုဒာယသ္သ အဝယဝတန္တိယာ အာဓာရဘာဝတော။ အဝယဝသ္သ ဟိ သမုဒာယော အာဓာရဘာဝေန ဝုစ္စတိ, ယထာ – ‘‘ရုက္ခေ သာခာ’’တိ။ ဓမ္မာဒီနဉ္စ ဒုက္ခောဂာဟဘာဝတော တေဟိ ဝိနယာဒယော ဂမ္ဘီရာတိ ဝိနယာဒီနဉ္စ စတုဗ္ဗိဓော ဂမ္ဘီရဘာဝော ဝုတ္တော။ တသ္မာ ဓမ္မာဒယော ဧဝ ဒုက္ခောဂာဟတ္တာ ဂမ္ဘီရာ, န ဝိနယာဒယောတိ န စောဒေတဗ္ဗမေတံ သမုခေန, ဝိသယဝိသယီမုခေန စ ဝိနယာဒီနံယေဝ ဂမ္ဘီရဘာဝသ္သ ဝုတ္တတ္တာ။ ဓမ္မော ဟိ ဝိနယာဒယော, တေသံ ဝိသယော အတ္ထော, ဓမ္မတ္ထဝိသယာ စ ဒေသနာပဋိဝေဓောတိ။ တတ္ထ ပဋိဝေဓသ္သ ဒုက္ကရဘာဝတော ဓမ္မတ္ထာနံ, ဒေသနာဉာဏသ္သ ဒုက္ကရဘာဝတော ဒေသနာယ စ ဒုက္ခောဂာဟဘာဝော ဝေဒိတဗ္ဗော, ပဋိဝေဓသ္သ ပန ဥပ္ပာဒေတုံ အသက္ကုဏေယ္ယတ္တာ, တဗ္ဗိသယဉာဏုပ္ပတ္တိယာ စ ဒုက္ကရဘာဝတော ဒုက္ခောဂာဟတာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။
Tīsupicetesu ete dhammatthadesanā paṭivedhāti ettha tantiattho tantidesanā tantiatthapaṭivedho ca tantivisayā hontīti vinayapiṭakādīnaṃ atthadesanāpaṭivedhādhārabhāvo yutto, piṭakāni pana tanti yevāti tesaṃ dhammādhārabhāvo kathaṃ yujjeyyāti? Tantisamudāyassa avayavatantiyā ādhārabhāvato. Avayavassa hi samudāyo ādhārabhāvena vuccati, yathā – ‘‘rukkhe sākhā’’ti. Dhammādīnañca dukkhogāhabhāvato tehi vinayādayo gambhīrāti vinayādīnañca catubbidho gambhīrabhāvo vutto. Tasmā dhammādayo eva dukkhogāhattā gambhīrā, na vinayādayoti na codetabbametaṃ samukhena, visayavisayīmukhena ca vinayādīnaṃyeva gambhīrabhāvassa vuttattā. Dhammo hi vinayādayo, tesaṃ visayo attho, dhammatthavisayā ca desanāpaṭivedhoti. Tattha paṭivedhassa dukkarabhāvato dhammatthānaṃ, desanāñāṇassa dukkarabhāvato desanāya ca dukkhogāhabhāvo veditabbo, paṭivedhassa pana uppādetuṃ asakkuṇeyyattā, tabbisayañāṇuppattiyā ca dukkarabhāvato dukkhogāhatā veditabbā.
‘‘ဟေတုမ္ဟိ ဉာဏံ ဓမ္မပဋိသမ္ဘိဒာ’’တိ ဧတေန ဝစနေန ဓမ္မသ္သ ဟေတုဘာဝော ကထံ ဉာတဗ္ဗောတိ? ‘‘ဓမ္မပဋိသမ္ဘိဒာ’’တိ ဧတသ္သ သမာသပဒသ္သ အဝယဝပဒတ္ထံ ဒသ္သေန္တေန ‘‘ဟေတုမ္ဟိ ဉာဏ’’န္တိ ဝုတ္တတ္တာ။ ‘‘ဓမ္မေ ပဋိသမ္ဘိဒာ’’တိ ဧတ္ထ ဟိ ‘‘ဓမ္မေ’’တိ ဧတသ္သ အတ္ထံ ဒသ္သေန္တေန ‘‘ဟေတုမ္ဟီ’’တိ ဝုတ္တံ, ‘‘ပဋိသမ္ဘိဒာ’’တိ ဧတသ္သ စ အတ္ထံ ဒသ္သေန္တေန ‘‘ဉာဏ’’န္တိ။ တသ္မာ ဟေတုဓမ္မ-သဒ္ဒာ ဧကတ္ထာ, ဉာဏပဋိသမ္ဘိဒာ-သဒ္ဒာ စာတိ ဣမမတ္ထံ ဝဒန္တေန သာဓိတော ဓမ္မသ္သ ဟေတုဘာဝော, အတ္ထသ္သ ဟေတုဖလဘာဝော စ ဧဝမေဝ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။
‘‘Hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’ti etena vacanena dhammassa hetubhāvo kathaṃ ñātabboti? ‘‘Dhammapaṭisambhidā’’ti etassa samāsapadassa avayavapadatthaṃ dassentena ‘‘hetumhi ñāṇa’’nti vuttattā. ‘‘Dhamme paṭisambhidā’’ti ettha hi ‘‘dhamme’’ti etassa atthaṃ dassentena ‘‘hetumhī’’ti vuttaṃ, ‘‘paṭisambhidā’’ti etassa ca atthaṃ dassentena ‘‘ñāṇa’’nti. Tasmā hetudhamma-saddā ekatthā, ñāṇapaṭisambhidā-saddā cāti imamatthaṃ vadantena sādhito dhammassa hetubhāvo, atthassa hetuphalabhāvo ca evameva daṭṭhabbo.
ယထာဓမ္မန္တိ စေတ္ထ ဓမ္မ-သဒ္ဒော ဟေတုံ ဟေတုဖလဉ္စ သဗ္ဗံ သင္ဂဏ္ဟာတိ။ သဘာဝဝာစကော ဟေသ, န ပရိယတ္တိဟေတုဘာဝဝာစကော, တသ္မာ ယထာဓမ္မန္တိ ယော ယော အဝိဇ္ဇာသင္ခာရာဒိဓမ္မော , တသ္မိံ တသ္မိန္တိ အတ္ထော။ ဓမ္မာနုရူပံ ဝာ ယထာဓမ္မံ။ ဒေသနာပိ ဟိ ပဋိဝေဓော ဝိယ အဝိပရီတသဝိသယဝိဘာဝနတော ဓမ္မာနုရူပံ ပဝတ္တတိ, ယတော ‘အဝိပရီတာဘိလာပော’တိ ဝုစ္စတိ။ ဓမ္မာဘိလာပောတိ အတ္ထဗ္ယဉ္ဇနကော အဝိပရီတာဘိလာပော, ဧတေန ‘‘တတ္ရ ဓမ္မနိရုတ္တာဘိလာပေ ဉာဏံ နိရုတ္တိပဋိသမ္ဘိဒာ’’တိ (ဝိဘ. ၇၁၈) ဧတ္ထ ဝုတ္တံ သဘာဝဓမ္မနိရုတ္တိံ ဒသ္သေတိ, သဒ္ဒသဘာဝတ္တာ ဒေသနာယ။ တထာ ဟိ နိရုတ္တိပဋိသမ္ဘိဒာယ ပရိတ္တာရမ္မဏာဒိဘာဝော ပဋိသမ္ဘိဒာဝိဘင္ဂပာဠိယံ (ဝိဘ. ၇၄၉) ဝုတ္တော။ အဋ္ဌကထာယဉ္စ ‘‘တံ သဘာဝနိရုတ္တိံ သဒ္ဒံ အာရမ္မဏံ ကတ္ဝာ’’တိအာဒိနာ (ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၆၄၂) သဒ္ဒာရမ္မဏတာ ဒသ္သိတာ။ ‘‘ဣမသ္သ အတ္ထသ္သ အယံ သဒ္ဒော ဝာစကော’’တိ ဝစနဝစနီယေ ဝဝတ္ထပေတ္ဝာ တံတံဝစနီယ ဝိဘာဝနဝသေန ပဝတ္တိတော ဟိ သဒ္ဒော ဒေသနာတိ။ ‘‘အနုလောမာဒိဝသေန ဝာ ကထန’’န္တိ ဧတေန တသ္သာ ဓမ္မနိရုတ္တိယာ အဘိလာပံ ကထနံ တသ္သ ဝစနသ္သ ပဝတ္တနံ ဒသ္သေတိ။ ‘‘အဓိပ္ပာယော’’တိ ဧတေန ‘‘ဒေသနာတိ ပညတ္တီ’’တိ ဧတံ ဝစနံ ဓမ္မနိရုတ္တာဘိလာပံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ, န တဗ္ဗိနိမုတ္တံ ပညတ္တိံ သန္ဓာယာတိ ဒသ္သေတိ။
Yathādhammanti cettha dhamma-saddo hetuṃ hetuphalañca sabbaṃ saṅgaṇhāti. Sabhāvavācako hesa, na pariyattihetubhāvavācako, tasmā yathādhammanti yo yo avijjāsaṅkhārādidhammo , tasmiṃ tasminti attho. Dhammānurūpaṃ vā yathādhammaṃ. Desanāpi hi paṭivedho viya aviparītasavisayavibhāvanato dhammānurūpaṃ pavattati, yato ‘aviparītābhilāpo’ti vuccati. Dhammābhilāpoti atthabyañjanako aviparītābhilāpo, etena ‘‘tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā’’ti (vibha. 718) ettha vuttaṃ sabhāvadhammaniruttiṃ dasseti, saddasabhāvattā desanāya. Tathā hi niruttipaṭisambhidāya parittārammaṇādibhāvo paṭisambhidāvibhaṅgapāḷiyaṃ (vibha. 749) vutto. Aṭṭhakathāyañca ‘‘taṃ sabhāvaniruttiṃ saddaṃ ārammaṇaṃ katvā’’tiādinā (vibha. aṭṭha. 642) saddārammaṇatā dassitā. ‘‘Imassa atthassa ayaṃ saddo vācako’’ti vacanavacanīye vavatthapetvā taṃtaṃvacanīya vibhāvanavasena pavattito hi saddo desanāti. ‘‘Anulomādivasena vā kathana’’nti etena tassā dhammaniruttiyā abhilāpaṃ kathanaṃ tassa vacanassa pavattanaṃ dasseti. ‘‘Adhippāyo’’ti etena ‘‘desanāti paññattī’’ti etaṃ vacanaṃ dhammaniruttābhilāpaṃ sandhāya vuttaṃ, na tabbinimuttaṃ paññattiṃ sandhāyāti dasseti.
နနု စ ‘‘ဓမ္မော တန္တီ’’တိ ဣမသ္မိံ ပက္ခေ ဓမ္မသ္သ သဒ္ဒသဘာဝတ္တာ ဓမ္မဒေသနာနံ ဝိသေသော န သိယာတိ? န, တေသံ တေသံ အတ္ထာနံ ဗောဓကဘာဝေန ဉာတော, ဥဂ္ဂဟဏာဒိဝသေန စ ပုဗ္ဗေ ဝဝတ္ထာပိတော သဒ္ဒပ္ပဗန္ဓော ဓမ္မော, ပစ္ဆာ ပရေသံ အဝဗောဓနတ္ထံ ပဝတ္တိတော တဒတ္ထပ္ပကာသကော သဒ္ဒော ဒေသနာတိ။ အထ ဝာ ယထာဝုတ္တသဒ္ဒသမုဋ္ဌာပကော စိတ္တုပ္ပာဒော ဒေသနာ, မုသာဝာဒာဒယော ဝိယ။ ‘‘ဝစနသ္သ ပဝတ္တန’’န္တိ စ ယထာဝုတ္တစိတ္တုပ္ပာဒဝသေန ယုဇ္ဇတိ။ သော ဟိ ဝစနံ ပဝတ္တေတိ, တဉ္စ တေန ပဝတ္တီယတိ ဒေသီယတိ။ ‘‘သော စ လောကိယလောကုတ္တရော’’တိ ဧဝံ ဝုတ္တံ အဘိသမယံ ယေန ပကာရေန အဘိသမေတိ, ယံ အဘိသမေတိ, ယော စ တသ္သ သဘာဝော, တေဟိ ပာကဋံ ကာတုံ ‘‘ဝိသယတော အသမ္မောဟတော စ အတ္ထာနုရူပံ ဓမ္မေသူ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ဟိ ဝိသယတော အတ္ထာဒိအနုရူပံ ဓမ္မာဒီသု အဝဗောဓော အဝိဇ္ဇာဒိဓမ္မသင္ခာရာဒိအတ္ထတဒုဘယပညာပနာရမ္မဏော လောကိယော အဘိသမယော, အသမ္မောဟတော အတ္ထာဒိအနုရူပံ ဓမ္မာဒီသု အဝဗောဓော နိဗ္ဗာနာရမ္မဏော မဂ္ဂသမ္ပယုတ္တော ယထာဝုတ္တဓမ္မတ္ထပညတ္တီသု သမ္မောဟဝိဒ္ဓံသနော လောကုတ္တရော အဘိသမယောတိ။ အဘိသမယတော အညမ္ပိ ပဋိဝေဓတ္ထံ ဒသ္သေတုံ ‘‘တေသံ တေသံ ဝာ’’တိအာဒိမာဟ။ ‘ပဋိဝေဓနံ ပဋိဝေဓော’တိ ဣမိနာ ဟိ ဝစနတ္ထေန အဘိသမယော, ‘ပဋိဝိဇ္ဈီယတီတိ ပဋိဝေဓော’တိ ဣမိနာ တံတံရူပာဒိဓမ္မာနံ အဝိပရီတသဘာဝော စ ‘‘ပဋိဝေဓော’’တိ ဝုစ္စတီတိ။
Nanu ca ‘‘dhammo tantī’’ti imasmiṃ pakkhe dhammassa saddasabhāvattā dhammadesanānaṃ viseso na siyāti? Na, tesaṃ tesaṃ atthānaṃ bodhakabhāvena ñāto, uggahaṇādivasena ca pubbe vavatthāpito saddappabandho dhammo, pacchā paresaṃ avabodhanatthaṃ pavattito tadatthappakāsako saddo desanāti. Atha vā yathāvuttasaddasamuṭṭhāpako cittuppādo desanā, musāvādādayo viya. ‘‘Vacanassa pavattana’’nti ca yathāvuttacittuppādavasena yujjati. So hi vacanaṃ pavatteti, tañca tena pavattīyati desīyati. ‘‘So ca lokiyalokuttaro’’ti evaṃ vuttaṃ abhisamayaṃ yena pakārena abhisameti, yaṃ abhisameti, yo ca tassa sabhāvo, tehi pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘visayato asammohato ca atthānurūpaṃ dhammesū’’tiādimāha. Tattha hi visayato atthādianurūpaṃ dhammādīsu avabodho avijjādidhammasaṅkhārādiatthatadubhayapaññāpanārammaṇo lokiyo abhisamayo, asammohato atthādianurūpaṃ dhammādīsu avabodho nibbānārammaṇo maggasampayutto yathāvuttadhammatthapaññattīsu sammohaviddhaṃsano lokuttaro abhisamayoti. Abhisamayato aññampi paṭivedhatthaṃ dassetuṃ ‘‘tesaṃ tesaṃ vā’’tiādimāha. ‘Paṭivedhanaṃ paṭivedho’ti iminā hi vacanatthena abhisamayo, ‘paṭivijjhīyatīti paṭivedho’ti iminā taṃtaṃrūpādidhammānaṃ aviparītasabhāvo ca ‘‘paṭivedho’’ti vuccatīti.
ယထာဝုတ္တေဟိ ဓမ္မာဒီဟိ ပိဋကာနံ ဂမ္ဘီရဘာဝံ ဒသ္သေတုံ ‘‘ဣဒာနိ ယသ္မာ ဧတေသု ပိဋကေသူ’’တိအာဒိမာဟ။ ယော စေတ္ထာတိ ဧတေသု တံတံပိဋကဂတေသု ဓမ္မာဒီသု ယော ပဋိဝေဓော, ဧတေသု စ ပိဋကေသု တေသံ တေသံ ဓမ္မာနံ ယော အဝိပရီတသဘာဝောတိ ယောဇေတဗ္ဗံ။ ဒုက္ခောဂာဟတာ စ အဝိဇ္ဇာသင္ခာရာဒီနံ ဓမ္မတ္ထာနံ ဒုပ္ပဋိဝိဇ္ဈတာယ, တေသံ ပညာပနသ္သ ဒုက္ကရဘာဝတော တံဒေသနာယ, ပဋိဝေဓနသင္ခာတသ္သ ပဋိဝေဓသ္သ ဥပ္ပာဒနဝိသယိကရဏာနံ အသက္ကုဏေယ္ယတ္တာ, အဝိပရီတသဘာဝသင္ခာတသ္သ ပဋိဝေဓသ္သ ဒုဝိညေယ္ယတာယ ဧဝ ဝေဒိတဗ္ဗာ။
Yathāvuttehi dhammādīhi piṭakānaṃ gambhīrabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘idāni yasmā etesu piṭakesū’’tiādimāha. Yo cetthāti etesu taṃtaṃpiṭakagatesu dhammādīsu yo paṭivedho, etesu ca piṭakesu tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ yo aviparītasabhāvoti yojetabbaṃ. Dukkhogāhatā ca avijjāsaṅkhārādīnaṃ dhammatthānaṃ duppaṭivijjhatāya, tesaṃ paññāpanassa dukkarabhāvato taṃdesanāya, paṭivedhanasaṅkhātassa paṭivedhassa uppādanavisayikaraṇānaṃ asakkuṇeyyattā, aviparītasabhāvasaṅkhātassa paṭivedhassa duviññeyyatāya eva veditabbā.
ယန္တိ ယံ ပရိယတ္တိဒုဂ္ဂဟဏံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ။ အတ္ထန္တိ ဘာသိတတ္ထံ, ပယောဇနတ္ထဉ္စ။ န ဥပပရိက္ခန္တီတိ န ဝိစာရေန္တိ။ န နိဇ္ဈာနံ ခမန္တီတိ နိဇ္ဈာနပညံ နက္ခမန္တိ, နိဇ္ဈာယိတ္ဝာ ပညာယ ဒိသ္ဝာ ရောစေတ္ဝာ ဂဟေတဗ္ဗာ န ဟောန္တီတိ အဓိပ္ပာယော။ ဣတီတိ ဧဝံ ဧတာယ ပရိယတ္တိယာ။ ဝာဒပ္ပမောက္ခာနိသံသာ အတ္တနော ဥပရိ ပရေဟိ အာရောပိတဝာဒသ္သ နိဂ္ဂဟသ္သ ပမောက္ခပ္ပယောဇနာ ဟုတ္ဝာ ဓမ္မံ ပရိယာပုဏန္တိ, ဝာဒပ္ပမောက္ခာ ဝာ နိန္ဒာပမောက္ခာ။ ယသ္သ စတ္ထာယာတိ ယသ္သ စ သီလာဒိပူရဏသ္သ အနုပာဒာဝိမောက္ခသ္သ ဝာ အတ္ထာယ ဓမ္မံ ပရိယာပုဏန္တိ ဉာယေန ပရိယာပုဏန္တီတိ အဓိပ္ပာယော။ အသ္သာတိ အသ္သ ဓမ္မသ္သ။ နာနုဘောန္တီတိ န ဝိန္ဒန္တိ။ တေသံ တေ ဓမ္မာ ဒုဂ္ဂဟိတတ္တာ ဥပာရမ္ဘမာနဒဗ္ဗမက္ခပလာသာဒိဟေတုဘာဝေန ဒီဃရတ္တံ အဟိတာယ ဒုက္ခာယ သံဝတ္တန္တိ။ ဘဏ္ဍာဂာရေ နိယုတ္တော ဘဏ္ဍာဂာရိကော, ဘဏ္ဍာဂာရိကော ဝိယ ဘဏ္ဍာဂာရိကော, ဓမ္မရတနာနုပာလကော။ အညတ္ထံ အနပေက္ခိတ္ဝာ ဘဏ္ဍာဂာရိကသ္သေဝ သတော ပရိယတ္တိ ဘဏ္ဍာဂာရိကပရိယတ္တိ။
Yanti yaṃ pariyattiduggahaṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Atthanti bhāsitatthaṃ, payojanatthañca. Na upaparikkhantīti na vicārenti. Na nijjhānaṃ khamantīti nijjhānapaññaṃ nakkhamanti, nijjhāyitvā paññāya disvā rocetvā gahetabbā na hontīti adhippāyo. Itīti evaṃ etāya pariyattiyā. Vādappamokkhānisaṃsā attano upari parehi āropitavādassa niggahassa pamokkhappayojanā hutvā dhammaṃ pariyāpuṇanti, vādappamokkhā vā nindāpamokkhā. Yassa catthāyāti yassa ca sīlādipūraṇassa anupādāvimokkhassa vā atthāya dhammaṃ pariyāpuṇanti ñāyena pariyāpuṇantīti adhippāyo. Assāti assa dhammassa. Nānubhontīti na vindanti. Tesaṃ te dhammā duggahitattā upārambhamānadabbamakkhapalāsādihetubhāvena dīgharattaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanti. Bhaṇḍāgāre niyutto bhaṇḍāgāriko, bhaṇḍāgāriko viya bhaṇḍāgāriko, dhammaratanānupālako. Aññatthaṃ anapekkhitvā bhaṇḍāgārikasseva sato pariyatti bhaṇḍāgārikapariyatti.
‘‘တာသံယေဝာ’’တိ အဝဓာရဏံ ပာပုဏိတဗ္ဗာနံ ဆဠဘိညာစတုပ္ပဋိသမ္ဘိဒာဒီနံ ဝိနယေ ပဘေဒဝစနာဘာဝံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ။ ဝေရဉ္ဇကဏ္ဍေ (ပာရာ. ၁၂) ဟိ တိသ္သော ဝိဇ္ဇာဝ ဝိဘတ္တာ။ ဒုတိယေ ပန ‘‘တာသံယေဝာ’’တိ အဝဓာရဏံ စတသ္သော ပဋိသမ္ဘိဒာ အပေက္ခိတ္ဝာ ကတံ, န တိသ္သော ဝိဇ္ဇာ။ တာ ဟိ ဆသု အဘိညာသု အန္တောဂဓာတိ သုတ္တေ ဝိဘတ္တာ ယေဝာတိ။
‘‘Tāsaṃyevā’’ti avadhāraṇaṃ pāpuṇitabbānaṃ chaḷabhiññācatuppaṭisambhidādīnaṃ vinaye pabhedavacanābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Verañjakaṇḍe (pārā. 12) hi tisso vijjāva vibhattā. Dutiye pana ‘‘tāsaṃyevā’’ti avadhāraṇaṃ catasso paṭisambhidā apekkhitvā kataṃ, na tisso vijjā. Tā hi chasu abhiññāsu antogadhāti sutte vibhattā yevāti.
ဒုဂ္ဂဟိတံ ဂဏ္ဟာတိ, ‘‘တထာဟံ ဘဂဝတာ ဓမ္မံ ဒေသိတံ အာဇာနာမိ, ယထာ တဒေဝိဒံ ဝိညာဏံ သန္ဓာဝတိ သံသရတိ အနည’’န္တိအာဒိနာ (မ. နိ. ၁.၃၉၆)။ ဓမ္မစိန္တန္တိ ဓမ္မသဘာဝဝိစာရဏံ, ‘‘စိတ္တုပ္ပာဒမတ္တေနေဝ ဒာနံ ဟောတိ, သယမေဝ စိတ္တံ အတ္တနော အာရမ္မဏံ ဟောတိ, သဗ္ဗံ စိတ္တံ အသဘာဝဓမ္မာရမ္မဏ’’န္တိ စ ဧဝမာဒိ။ တေသန္တိ တေသံ ပိဋကာနံ။
Duggahitaṃ gaṇhāti, ‘‘tathāhaṃ bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmi, yathā tadevidaṃ viññāṇaṃ sandhāvati saṃsarati anañña’’ntiādinā (ma. ni. 1.396). Dhammacintanti dhammasabhāvavicāraṇaṃ, ‘‘cittuppādamatteneva dānaṃ hoti, sayameva cittaṃ attano ārammaṇaṃ hoti, sabbaṃ cittaṃ asabhāvadhammārammaṇa’’nti ca evamādi. Tesanti tesaṃ piṭakānaṃ.
ဧတန္တိ ဧတံ ဗုဒ္ဓဝစနံ။ အတ္ထာနုလောမတော အနုလောမိကော။ အနုလောမိကတံယေဝ ဝိဘာဝေတုံ ‘‘ကသ္မာ ပနာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ ဧကနိကာယမ္ပီတိ ဧကသမူဟမ္ပိ ။ ပောဏိကာ စိက္ခလ္လိကာ စ ခတ္တိယာ, တေသံ နိဝာသော ပောဏိကနိကာယော စိက္ခလ္လိကနိကာယော စ။
Etanti etaṃ buddhavacanaṃ. Atthānulomato anulomiko. Anulomikataṃyeva vibhāvetuṃ ‘‘kasmā panā’’tiādi vuttaṃ. Ekanikāyampīti ekasamūhampi . Poṇikā cikkhallikā ca khattiyā, tesaṃ nivāso poṇikanikāyo cikkhallikanikāyo ca.
နဝပ္ပဘေဒန္တိ ဧတ္ထ ကထံ နဝပ္ပဘေဒံ? သဂာထကဉ္ဟိ သုတ္တံ ဂေယ္ယံ, နိဂ္ဂာထကဉ္စ သုတ္တံ ဝေယ္ယာကရဏံ, တဒုဘယဝိနိမုတ္တဉ္စ သုတ္တံ ဥဒာနာဒိဝိသေသသညာရဟိတံ နတ္ထိ, ယံ သုတ္တင္ဂံ သိယာ, မင္ဂလသုတ္တာဒီနဉ္စ (ခု. ပာ. ၅.၂; သု. နိ. ၂၂၅) သုတ္တင္ဂသင္ဂဟော န သိယာ, ဂာထာဘာဝတော, ဓမ္မပဒာဒီနံ ဝိယ, ဂေယ္ယင္ဂသင္ဂဟော ဝာ သိယာ, သဂာထကတ္တာ, သဂာထဝဂ္ဂသ္သ ဝိယ, တထာ ဥဘတောဝိဘင္ဂာဒီသု သဂာထကပ္ပဒေသာနန္တိ? ဝုစ္စတေ –
Navappabhedanti ettha kathaṃ navappabhedaṃ? Sagāthakañhi suttaṃ geyyaṃ, niggāthakañca suttaṃ veyyākaraṇaṃ, tadubhayavinimuttañca suttaṃ udānādivisesasaññārahitaṃ natthi, yaṃ suttaṅgaṃ siyā, maṅgalasuttādīnañca (khu. pā. 5.2; su. ni. 225) suttaṅgasaṅgaho na siyā, gāthābhāvato, dhammapadādīnaṃ viya, geyyaṅgasaṅgaho vā siyā, sagāthakattā, sagāthavaggassa viya, tathā ubhatovibhaṅgādīsu sagāthakappadesānanti? Vuccate –
‘‘သုတ္တန္တိ သာမညဝိဓိ၊ ဝိသေသဝိဓယော ပရေ။
‘‘Suttanti sāmaññavidhi, visesavidhayo pare;
သနိမိတ္တာ နိရုဠ္ဟတ္တာ သဟတာညေန နာညတော’’။ (သာရတ္ထ. ဋီ. ၁.ပဌမမဟာသင္ဂီတိကထာဝဏ္ဏနာ)။
Sanimittā niruḷhattā sahatāññena nāññato’’. (sārattha. ṭī. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathāvaṇṇanā);
သဗ္ဗသ္သာပိ ဟိ ဗုဒ္ဓဝစနသ္သ သုတ္တန္တိ အယံ သာမညဝိဓိ။ တေနေဝာဟ အာယသ္မာ မဟာကစ္စာနော နေတ္တိယံ – ‘‘နဝဝိဓသုတ္တန္တပရိယေဋ္ဌီ’’တိ (နေတ္တိ. သင္ဂဟဝာရ)။ ‘‘ဧတ္တကံ တသ္သ ဘဂဝတော သုတ္တာဂတံ သုတ္တပရိယာပန္နံ (ပာစိ. ၂၅၅, ၁၂၄၂), သကဝာဒေ ပဉ္စသုတ္တသတာနီ’’တိ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. နိဒာနကထာ; ကထာ. အဋ္ဌ. နိဒာနကထာ) ဧဝမာဒိ စ ဧတသ္သ အတ္ထသ္သ သာဓကံ။
Sabbassāpi hi buddhavacanassa suttanti ayaṃ sāmaññavidhi. Tenevāha āyasmā mahākaccāno nettiyaṃ – ‘‘navavidhasuttantapariyeṭṭhī’’ti (netti. saṅgahavāra). ‘‘Ettakaṃ tassa bhagavato suttāgataṃ suttapariyāpannaṃ (pāci. 255, 1242), sakavāde pañcasuttasatānī’’ti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; kathā. aṭṭha. nidānakathā) evamādi ca etassa atthassa sādhakaṃ.
ဝိသေသဝိဓယော ပရေ သနိမိတ္တာ တဒေကဒေသေသု ဂေယ္ယာဒယော ဝိသေသဝိဓယော တေန တေန နိမိတ္တေန ပတိဋ္ဌိတာ။ တထာ ဟိ ဂေယ္ယသ္သ သဂာထကတ္တံ တဗ္ဘာဝနိမိတ္တံ။ လောကေပိ ဟိ သသိလောကံ သဂာထကံ (နေတ္တိ. အဋ္ဌ. ၁၃) စုဏ္ဏိယဂန္ထံ ‘ဂေယ္ယ’န္တိ ဝဒန္တိ။ ဂာထာဝိရဟေ ပန သတိ ပုစ္ဆံ ကတ္ဝာ ဝိသ္သဇ္ဇနဘာဝော ဝေယ္ယာကရဏသ္သ တဗ္ဘာဝနိမိတ္တံ။ ပုစ္ဆာဝိသ္သဇ္ဇနဉ္ဟိ ‘ဗ္ယာကရဏ’န္တိ ဝုစ္စတိ, ဗ္ယာကရဏမေဝ ဝေယ္ယာကရဏံ။ ဧဝံ သန္တေ သဂာထကာဒီနမ္ပိ ပုစ္ဆံ ကတ္ဝာ ဝိသ္သဇ္ဇနဝသေန ပဝတ္တာနံ ဝေယ္ယာကရဏဘာဝော အာပဇ္ဇတီတိ? နာပဇ္ဇတိ, ဂေယ္ယာဒိသညာနံ အနောကာသဘာဝတော, ‘ဂာထာဝိရဟေ သတီ’တိ ဝိသေသိတတ္တာ စ။ တထာ ဟိ ဓမ္မပဒာဒီသု ကေဝလံ ဂာထာဗန္ဓေသု, သဂာထကတ္တေပိ သောမနသ္သဉာဏမယိကဂာထာယုတ္တေသု, ‘ဝုတ္တဉ္ဟေတ’န္တိအာဒိဝစနသမ္ဗန္ဓေသု, အဗ္ဘုတဓမ္မပဋိသံယုတ္တေသု စ သုတ္တဝိသေသေသု ယထာက္ကမံ ဂာထာဥဒာနဣတိဝုတ္တကအဗ္ဘုတဓမ္မသညာ ပတိဋ္ဌိတာ, တထာ သတိပိ ဂာထာဗန္ဓဘာဝေ ဘဂဝတော အတီတာသု ဇာတီသု စရိယာနုဘာဝပ္ပကာသကေသု ဇာတကသညာ, သတိပိ ပဉ္ဟာဝိသ္သဇ္ဇနဘာဝေ, သဂာထကတ္တေ စ ကေသုစိ သုတ္တန္တေသု ဝေဒသ္သ လဘာပနတော ဝေဒလ္လသညာ ပတိဋ္ဌိတာတိ ဧဝံ တေန တေန သဂာထကတ္တာဒိနာ နိမိတ္တေန တေသု တေသု သုတ္တဝိသေသေသု ဂေယ္ယာဒိသညာ ပတိဋ္ဌိတာတိ ဝိသေသဝိဓယော သုတ္တင္ဂတော ပရေ ဂေယ္ယာဒယော။ ယံ ပနေတ္ထ ဂေယ္ယင္ဂာဒိနိမိတ္တရဟိတံ, တံ သုတ္တင္ဂံ ဝိသေသသညာပရိဟာရေန သာမညသညာယ ပဝတ္တနတောတိ။ နနု စ သဂာထကံ သုတ္တံ ဂေယ္ယံ, နိဂ္ဂာထကံ သုတ္တံ ဝေယ္ယာကရဏန္တိ သုတ္တင္ဂံ န သမ္ဘဝတီတိ စောဒနာ တဒဝတ္ထာ ဝာတိ? န တဒဝတ္ထာ, သောဓိတတ္တာ။ သောဓိတဉ္ဟိ ပုဗ္ဗေ ဂာထာဝိရဟေ သတိ ပုစ္ဆာဝိသ္သဇ္ဇနဘာဝော ဝေယ္ယာကရဏသ္သ တဗ္ဘာဝနိမိတ္တန္တိ။
Visesavidhayopare sanimittā tadekadesesu geyyādayo visesavidhayo tena tena nimittena patiṭṭhitā. Tathā hi geyyassa sagāthakattaṃ tabbhāvanimittaṃ. Lokepi hi sasilokaṃ sagāthakaṃ (netti. aṭṭha. 13) cuṇṇiyaganthaṃ ‘geyya’nti vadanti. Gāthāvirahe pana sati pucchaṃ katvā vissajjanabhāvo veyyākaraṇassa tabbhāvanimittaṃ. Pucchāvissajjanañhi ‘byākaraṇa’nti vuccati, byākaraṇameva veyyākaraṇaṃ. Evaṃ sante sagāthakādīnampi pucchaṃ katvā vissajjanavasena pavattānaṃ veyyākaraṇabhāvo āpajjatīti? Nāpajjati, geyyādisaññānaṃ anokāsabhāvato, ‘gāthāvirahe satī’ti visesitattā ca. Tathā hi dhammapadādīsu kevalaṃ gāthābandhesu, sagāthakattepi somanassañāṇamayikagāthāyuttesu, ‘vuttañheta’ntiādivacanasambandhesu, abbhutadhammapaṭisaṃyuttesu ca suttavisesesu yathākkamaṃ gāthāudānaitivuttakaabbhutadhammasaññā patiṭṭhitā, tathā satipi gāthābandhabhāve bhagavato atītāsu jātīsu cariyānubhāvappakāsakesu jātakasaññā, satipi pañhāvissajjanabhāve, sagāthakatte ca kesuci suttantesu vedassa labhāpanato vedallasaññā patiṭṭhitāti evaṃ tena tena sagāthakattādinā nimittena tesu tesu suttavisesesu geyyādisaññā patiṭṭhitāti visesavidhayo suttaṅgato pare geyyādayo. Yaṃ panettha geyyaṅgādinimittarahitaṃ, taṃ suttaṅgaṃ visesasaññāparihārena sāmaññasaññāya pavattanatoti. Nanu ca sagāthakaṃ suttaṃ geyyaṃ, niggāthakaṃ suttaṃ veyyākaraṇanti suttaṅgaṃ na sambhavatīti codanā tadavatthā vāti? Na tadavatthā, sodhitattā. Sodhitañhi pubbe gāthāvirahe sati pucchāvissajjanabhāvo veyyākaraṇassa tabbhāvanimittanti.
ယဉ္စ ဝုတ္တံ – ‘‘ဂာထာဘာဝတော မင္ဂလသုတ္တာဒီနံ (ခု. ပာ. ၅.၁, ၂, ၃) သုတ္တင္ဂသင္ဂဟော န သိယာ’’တိ, တံ န, နိရုဠ္ဟတ္တာ။ နိရုဠ္ဟော ဟိ မင္ဂလသုတ္တာဒီနံ သုတ္တဘာဝော။ န ဟိ တာနိ ဓမ္မပဒဗုဒ္ဓဝံသာဒယော ဝိယ ဂာထာဘာဝေန ပညာတာနိ, အထ ခော သုတ္တဘာဝေန။ တေနေဝ ဟိ အဋ္ဌကထာယံ ‘‘သုတ္တနာမက’’န္တိ နာမဂ္ဂဟဏံ ကတံ။ ယဉ္စ ပန ဝုတ္တံ – ‘‘သဂာထကတ္တာ ဂေယ္ယင္ဂသင္ဂဟော သိယာ’’တိ, တဒပိ နတ္ထိ, ယသ္မာ သဟတာညေန။ သဟ ဂာထာဟီတိ ဟိ သဂာထကံ။ သဟဘာဝော နာမ အတ္ထတော အညေန ဟောတိ, န စ မင္ဂလသုတ္တာဒီသု ကထာဝိနိမုတ္တော ကောစိ သုတ္တပဒေသော အတ္ထိ, ယော ‘သဟ ဂာထာဟီ’တိ ဝုစ္စေယ္ယ, န စ သမုဒာယော နာမ ကောစိ အတ္ထိ, ယဒပိ ဝုတ္တံ – ‘‘ဥဘတောဝိဘင္ဂာဒီသု သဂာထကပ္ပဒေသာနံ ဂေယ္ယင္ဂသင္ဂဟော သိယာ’’တိ တဒပိ န, အညတော။ အညာ ဧဝ ဟိ တာ ဂာထာ ဇာတကာဒိပရိယာပန္နတ္တာ။ အတော န တာဟိ ဥဘတောဝိဘင္ဂာဒီနံ ဂေယ္ယင္ဂဘာဝောတိ။ ဧဝံ သုတ္တာဒီနံ အင္ဂာနံ အညမညသင္ကရာဘာဝော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Yañca vuttaṃ – ‘‘gāthābhāvato maṅgalasuttādīnaṃ (khu. pā. 5.1, 2, 3) suttaṅgasaṅgaho na siyā’’ti, taṃ na, niruḷhattā. Niruḷho hi maṅgalasuttādīnaṃ suttabhāvo. Na hi tāni dhammapadabuddhavaṃsādayo viya gāthābhāvena paññātāni, atha kho suttabhāvena. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘suttanāmaka’’nti nāmaggahaṇaṃ kataṃ. Yañca pana vuttaṃ – ‘‘sagāthakattā geyyaṅgasaṅgaho siyā’’ti, tadapi natthi, yasmā sahatāññena. Saha gāthāhīti hi sagāthakaṃ. Sahabhāvo nāma atthato aññena hoti, na ca maṅgalasuttādīsu kathāvinimutto koci suttapadeso atthi, yo ‘saha gāthāhī’ti vucceyya, na ca samudāyo nāma koci atthi, yadapi vuttaṃ – ‘‘ubhatovibhaṅgādīsu sagāthakappadesānaṃ geyyaṅgasaṅgaho siyā’’ti tadapi na, aññato. Aññā eva hi tā gāthā jātakādipariyāpannattā. Ato na tāhi ubhatovibhaṅgādīnaṃ geyyaṅgabhāvoti. Evaṃ suttādīnaṃ aṅgānaṃ aññamaññasaṅkarābhāvo veditabbo.
‘‘အယံ ဓမ္မော။ပေ.။ အယံ ဝိနယော, ဣမာနိ စတုရာသီတိ ဓမ္မက္ခန္ဓသဟသ္သာနီ’’တိ ဗုဒ္ဓဝစနံ ဓမ္မဝိနယာဒိဘေဒေန ဝဝတ္ထပေတ္ဝာ သင္ဂာယန္တေန မဟာကသ္သပပ္ပမုခေန ဝသိဂဏေန အနေကစ္ဆရိယပာတုဘာဝပဋိမဏ္ဍိတာယ သင္ဂီတိယာ ဣမသ္သ ဒီဃာဂမသ္သ ပဌမမဇ္ဈိမဗုဒ္ဓဝစနာဒိဘာဝော ဝဝတ္ထာပိတောတိ ဒသ္သေတိ, ‘‘ဧဝမေတံ အဘေဒတော’’တိအာဒိနာ။
‘‘Ayaṃ dhammo…pe… ayaṃ vinayo, imāni caturāsīti dhammakkhandhasahassānī’’ti buddhavacanaṃ dhammavinayādibhedena vavatthapetvā saṅgāyantena mahākassapappamukhena vasigaṇena anekacchariyapātubhāvapaṭimaṇḍitāya saṅgītiyā imassa dīghāgamassa paṭhamamajjhimabuddhavacanādibhāvo vavatthāpitoti dasseti, ‘‘evametaṃ abhedato’’tiādinā.
နိဒာနကထာဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
Nidānakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.