Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / නෙත්තිප්පකරණ-ටීකා • Nettippakaraṇa-ṭīkā |
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
ඛුද්දකනිකායෙ
Khuddakanikāye
නෙත්තිප්පකරණ-ටීකා
Nettippakaraṇa-ṭīkā
ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා
Ganthārambhakathāvaṇṇanā
සංවණ්ණනාරම්භෙ (දී. නි. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; ම. නි. ටී. 1.1 ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; සං. නි. ටී. 1.1.1 ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා) රතනත්තයවන්දනා සංවණ්ණෙතබ්බස්ස ධම්මස්ස පභවනිස්සයවිසුද්ධිපටිවෙදනත්ථං, තං පන ධම්මසංවණ්ණනාසු විඤ්ඤූනං බහුමානුප්පාදනත්ථං, තං සම්මදෙව තෙසං උග්ගහණධාරණාදික්කමලද්ධබ්බාය සම්මාපටිපත්තියා සබ්බහිතසුඛනිප්ඵාදනත්ථං. අථ වා මඞ්ගලභාවතො, සබ්බකිරියාසු පුබ්බකිච්චභාවතො, පණ්ඩිතෙහි සම්මාචරිතභාවතො, ආයතිං පරෙසං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනතො ච සංවණ්ණනායං රතනත්තයපණාමකිරියා. අථ වා රතනත්තයපණාමකරණං පූජනීයපූජාපුඤ්ඤවිසෙසනිබ්බත්තනත්ථං, තං අත්තනො යථාලද්ධසම්පත්තිනිමිත්තස්ස කම්මස්ස බලානුප්පදානත්ථං, අන්තරා ච තස්ස අසඞ්කොචනත්ථං, තදුභයං අනන්තරායෙන අට්ඨකථාය පරිසමාපනත්ථං. ඉදමෙව ච පයොජනං ආචරියෙන ඉධාධිප්පෙතං. තථා හි වක්ඛති ‘‘වන්දනාජනිතං…පෙ.… තස්ස තෙජසා’’ති. වත්ථුත්තයපූජා හි නිරතිසයපුඤ්ඤක්ඛෙත්තසම්බුද්ධියා අපරිමෙය්යප්පභාවො පුඤ්ඤාතිසයොති බහුවිධන්තරායෙපි ලොකසන්නිවාසෙ අන්තරායනිබන්ධනසකලසංකිලෙසවිද්ධංසනාය පහොති, භයාදිඋපද්දවඤ්ච නිවාරෙති. යථාහ –
Saṃvaṇṇanārambhe (dī. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; ma. ni. ṭī. 1.1 ganthārambhakathāvaṇṇanā; saṃ. ni. ṭī. 1.1.1 ganthārambhakathāvaṇṇanā) ratanattayavandanā saṃvaṇṇetabbassa dhammassa pabhavanissayavisuddhipaṭivedanatthaṃ, taṃ pana dhammasaṃvaṇṇanāsu viññūnaṃ bahumānuppādanatthaṃ, taṃ sammadeva tesaṃ uggahaṇadhāraṇādikkamaladdhabbāya sammāpaṭipattiyā sabbahitasukhanipphādanatthaṃ. Atha vā maṅgalabhāvato, sabbakiriyāsu pubbakiccabhāvato, paṇḍitehi sammācaritabhāvato, āyatiṃ paresaṃ diṭṭhānugatiāpajjanato ca saṃvaṇṇanāyaṃ ratanattayapaṇāmakiriyā. Atha vā ratanattayapaṇāmakaraṇaṃ pūjanīyapūjāpuññavisesanibbattanatthaṃ, taṃ attano yathāladdhasampattinimittassa kammassa balānuppadānatthaṃ, antarā ca tassa asaṅkocanatthaṃ, tadubhayaṃ anantarāyena aṭṭhakathāya parisamāpanatthaṃ. Idameva ca payojanaṃ ācariyena idhādhippetaṃ. Tathā hi vakkhati ‘‘vandanājanitaṃ…pe… tassa tejasā’’ti. Vatthuttayapūjā hi niratisayapuññakkhettasambuddhiyā aparimeyyappabhāvo puññātisayoti bahuvidhantarāyepi lokasannivāse antarāyanibandhanasakalasaṃkilesaviddhaṃsanāya pahoti, bhayādiupaddavañca nivāreti. Yathāha –
‘‘පූජාරහෙ පූජයතො, බුද්ධෙ යදි ව සාවකෙ’’ති. (ධ. ප. 195; අප. ථෙර 1.10.1) ච,
‘‘Pūjārahe pūjayato, buddhe yadi va sāvake’’ti. (dha. pa. 195; apa. thera 1.10.1) ca,
තථා –
Tathā –
‘‘යෙ, භික්ඛවෙ, බුද්ධෙ පසන්නා, අග්ගෙ තෙ පසන්නා, අග්ගෙ ඛො පන පසන්නානං අග්ගො විපාකො හොතී’’ති (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90) ච,
‘‘Ye, bhikkhave, buddhe pasannā, agge te pasannā, agge kho pana pasannānaṃ aggo vipāko hotī’’ti (a. ni. 4.34; itivu. 90) ca,
තථා –
Tathā –
‘‘‘බුද්ධො’ති කිත්තයන්තස්ස, කායෙ භවති යා පීති;
‘‘‘Buddho’ti kittayantassa, kāye bhavati yā pīti;
වරමෙව හි සා පීති, කසිණෙනපි ජම්බුදීපස්ස;
Varameva hi sā pīti, kasiṇenapi jambudīpassa;
‘‘‘ධම්මො’ති…පෙ.… ‘සඞ්ඝො’ති…පෙ.… දීපස්සා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.6; ඉතිවු. අට්ඨ 90; දී. නි. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; ම. නි. ටී. 1.1; අ. නි. ටී. 2.4.34) ච,
‘‘‘Dhammo’ti…pe… ‘saṅgho’ti…pe… dīpassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.6; itivu. aṭṭha 90; dī. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; ma. ni. ṭī. 1.1; a. ni. ṭī. 2.4.34) ca,
තථා –
Tathā –
‘‘යස්මිං, මහානාම, සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න දොස…පෙ.… න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොතී’’ති (අ. නි. 6.10; 11.11) ච,
‘‘Yasmiṃ, mahānāma, samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hoti, na dosa…pe… na mohapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’ti (a. ni. 6.10; 11.11) ca,
තථා –
Tathā –
‘‘අරඤ්ඤෙ රුක්ඛමූලෙ වා…පෙ.…;
‘‘Araññe rukkhamūle vā…pe…;
භයං වා ඡම්භිතත්තං වා, ලොමහංසො න හෙස්සතී’’ති. (සං. නි. 1.249) ච;
Bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā, lomahaṃso na hessatī’’ti. (saṃ. ni. 1.249) ca;
තත්ථ යස්ස රතනත්තයස්ස වන්දනං කත්තුකාමො, තස්ස ගුණාතිසයයොගසන්දස්සනත්ථං ‘‘මහාකාරුණික’’න්තිආදිනා ගාථාත්තයමාහ. ගුණාතිසයයොගෙන හි වන්දනාරහභාවො, වන්දනාරහෙ ච කතා වන්දනා යථාධිප්පෙතප්පයොජනං සාධෙතීති. තත්ථ යස්සා සංවණ්ණනං කත්තුකාමො, සා නෙත්ති විසෙසතො යථානුලොමසාසනසන්නිස්සයා, තස්ස ච විචිත්තාකාරප්පවත්තිවිභාවිනී. තථා හි සුත්තන්තදෙසනා න විනයදෙසනා විය කරුණාප්පධානා, නාපි අභිධම්මදෙසනා විය පඤ්ඤාප්පධානා, අථ ඛො කරුණාපඤ්ඤාප්පධානාති තදුභයප්පධානදෙසනාවිසෙසවිභාවනං තාව සම්මාසම්බුද්ධස්ස ථොමනං කාතුං තම්මූලකත්තා සෙසරතනානං ‘‘මහාකාරුණිකං නාථ’’න්තිආදි වුත්තං.
Tattha yassa ratanattayassa vandanaṃ kattukāmo, tassa guṇātisayayogasandassanatthaṃ ‘‘mahākāruṇika’’ntiādinā gāthāttayamāha. Guṇātisayayogena hi vandanārahabhāvo, vandanārahe ca katā vandanā yathādhippetappayojanaṃ sādhetīti. Tattha yassā saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, sā netti visesato yathānulomasāsanasannissayā, tassa ca vicittākārappavattivibhāvinī. Tathā hi suttantadesanā na vinayadesanā viya karuṇāppadhānā, nāpi abhidhammadesanā viya paññāppadhānā, atha kho karuṇāpaññāppadhānāti tadubhayappadhānadesanāvisesavibhāvanaṃ tāva sammāsambuddhassa thomanaṃ kātuṃ tammūlakattā sesaratanānaṃ ‘‘mahākāruṇikaṃ nātha’’ntiādi vuttaṃ.
තත්ථ කිරතීති (දී. නි. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; ම. නි. ටී. 1.1; සං. නි. ටී. 1.1.1; අ. නි. ටී. 1.1.1) කරුණා, පරදුක්ඛං වික්ඛිපති අපනෙතීති අත්ථො. අථ වා කිණාතීති කරුණා, පරදුක්ඛෙ සති කාරුණිකං හිංසති විබාධතීති අත්ථො . කම්පනං කරොතීති වා කරුණා, පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං හදයඛෙදං කරොතීති අත්ථො. කමිති වා සුඛං, තං රුන්ධතීති කරුණා. එසා හි පරදුක්ඛාපනයනකාමතාලක්ඛණා, අත්තසුඛනිරපෙක්ඛතාය කාරුණිකානං සුඛං රුන්ධති විබන්ධතීති අත්ථො. කිරියති දුක්ඛිතෙසු පසාරියතීති වා කරුණා, කරුණාය නියුත්තොති කාරුණිකො යථා ‘‘දොවාරිකො’’ති (අ. නි. 7.67). යථා හි ද්වාරට්ඨානතො අඤ්ඤත්ථ වත්තමානොපි ද්වාරපටිබද්ධජීවිකො පුරිසො ද්වාරානතිවත්තවුත්තිතාය ද්වාරෙ නියුත්තොති ‘‘දොවාරිකො’’ති වුච්චති, එවං භගවා මෙත්තාදිවසෙන කරුණාවිහාරතො අඤ්ඤත්ථ වත්තමානොපි කරුණානතිවත්තවුත්තිතාය කරුණාය නියුත්තොති ‘‘කාරුණිකො’’ති වුච්චති. මහාභිනීහාරතො පට්ඨාය හි යාව මහාපරිනිබ්බානා ලොකහිතත්ථමෙව ලොකනාථා තිට්ඨන්තීති. මහන්තො කාරුණිකොති මහාකාරුණිකො. සතිපි භගවතො තදඤ්ඤගුණානම්පි වසෙන මහන්තභාවෙ කාරුණිකසද්දසන්නිධානෙන වුත්තත්තා කරුණාවසෙනෙවෙත්ථ මහන්තභාවො වෙදිතබ්බො යථා ‘‘මහාවෙය්යාකරණො’’ති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘මහාකාරුණිකො’’ති ඉමිනා පදෙන පුග්ගලාධිට්ඨානෙන සත්ථු මහාකරුණා වුත්තා හොති.
Tattha kiratīti (dī. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; ma. ni. ṭī. 1.1; saṃ. ni. ṭī. 1.1.1; a. ni. ṭī. 1.1.1) karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Atha vā kiṇātīti karuṇā, paradukkhe sati kāruṇikaṃ hiṃsati vibādhatīti attho . Kampanaṃ karotīti vā karuṇā, paradukkhe sati sādhūnaṃ hadayakhedaṃ karotīti attho. Kamiti vā sukhaṃ, taṃ rundhatīti karuṇā. Esā hi paradukkhāpanayanakāmatālakkhaṇā, attasukhanirapekkhatāya kāruṇikānaṃ sukhaṃ rundhati vibandhatīti attho. Kiriyati dukkhitesu pasāriyatīti vā karuṇā, karuṇāya niyuttoti kāruṇiko yathā ‘‘dovāriko’’ti (a. ni. 7.67). Yathā hi dvāraṭṭhānato aññattha vattamānopi dvārapaṭibaddhajīviko puriso dvārānativattavuttitāya dvāre niyuttoti ‘‘dovāriko’’ti vuccati, evaṃ bhagavā mettādivasena karuṇāvihārato aññattha vattamānopi karuṇānativattavuttitāya karuṇāya niyuttoti ‘‘kāruṇiko’’ti vuccati. Mahābhinīhārato paṭṭhāya hi yāva mahāparinibbānā lokahitatthameva lokanāthā tiṭṭhantīti. Mahanto kāruṇikoti mahākāruṇiko. Satipi bhagavato tadaññaguṇānampi vasena mahantabhāve kāruṇikasaddasannidhānena vuttattā karuṇāvasenevettha mahantabhāvo veditabbo yathā ‘‘mahāveyyākaraṇo’’ti. Evañca katvā ‘‘mahākāruṇiko’’ti iminā padena puggalādhiṭṭhānena satthu mahākaruṇā vuttā hoti.
අපරො නයො – අත්ථසාධනතො කරුණං කරුණායනං කරුණාසම්පවත්තනං අරහතීති කාරුණිකො . භගවතො හි සබ්බඤ්ඤුතාය අනවසෙසතො සත්තානං හිතං, හිතුපායඤ්ච ජානතො, තත්ථ ච අකිලාසුනො හිතෙසිතා සත්ථිකා, න තථා අඤ්ඤෙසන්ති. අථ වා කරුණා කරුණායනං සීලං පකති සභාවො එතස්සාති කාරුණිකො. භගවා හි පථවීඵස්සාදයො විය කක්ඛළඵුසනාදිසභාවා කරුණාසභාවො සභාවභූතකරුණොති අත්ථො. සෙසං පුරිමසදිසමෙව. අථ වා මහාවිසයතාය, මහානුභාවතාය, මහප්ඵලතාය ච මහතී කරුණාති මහාකරුණා. භගවතො හි කරුණා නිරවසෙසෙසු සත්තෙසු පවත්තති, පවත්තමානා ච අනඤ්ඤසාධාරණා පවත්තති, දිට්ඨධම්මිකාදිභෙදඤ්ච මහන්තමෙව සත්තානං හිතසුඛං එකන්තතො නිප්ඵාදෙති, මහාකරුණාය නියුත්තොති මහාකාරුණිකො, තං මහාකාරුණිකං. සෙසං සබ්බං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. සුමාගධාදිපදානං විය චෙත්ථ සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා.
Aparo nayo – atthasādhanato karuṇaṃ karuṇāyanaṃ karuṇāsampavattanaṃ arahatīti kāruṇiko. Bhagavato hi sabbaññutāya anavasesato sattānaṃ hitaṃ, hitupāyañca jānato, tattha ca akilāsuno hitesitā satthikā, na tathā aññesanti. Atha vā karuṇā karuṇāyanaṃ sīlaṃ pakati sabhāvo etassāti kāruṇiko. Bhagavā hi pathavīphassādayo viya kakkhaḷaphusanādisabhāvā karuṇāsabhāvo sabhāvabhūtakaruṇoti attho. Sesaṃ purimasadisameva. Atha vā mahāvisayatāya, mahānubhāvatāya, mahapphalatāya ca mahatī karuṇāti mahākaruṇā. Bhagavato hi karuṇā niravasesesu sattesu pavattati, pavattamānā ca anaññasādhāraṇā pavattati, diṭṭhadhammikādibhedañca mahantameva sattānaṃ hitasukhaṃ ekantato nipphādeti, mahākaruṇāya niyuttoti mahākāruṇiko, taṃ mahākāruṇikaṃ. Sesaṃ sabbaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Sumāgadhādipadānaṃ viya cettha saddasiddhi veditabbā.
නාථතීති නාථො, වෙනෙය්යානං හිතසුඛං ආසීසති පත්ථෙතීති අත්ථො, මෙත්තායනවසෙන චෙත්ථ හිතසුඛාසීසනං වෙදිතබ්බං, න කරුණායනවසෙන පඨමපදෙන වුත්තත්තා. අථ වා නාථති වෙනෙය්යගතං කිලෙසබ්යසනං උපතාපෙතීති නාථො, නාථතීති වා නාථො, යාචතීති අත්ථො. භගවා හි ‘‘සාධු, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කාලෙන කාලං අත්තසම්පත්තිං පච්චවෙක්ඛිතා’’තිආදිනා (අ. නි. 8.7, 8) සත්තානං තං තං හිතප්පටිපත්තිං යාචිත්වාපි මහාකරුණාය සමුස්සාහිතො තෙ තත්ථ නියොජෙති. පරමෙන වා චිත්තිස්සරියෙන සමන්නාගතො, සබ්බසත්තෙ වා සීලාදිගුණෙහි ඊසති අභිභවතීති පරමිස්සරො භගවා ‘‘නාථො’’ති වුච්චති, තං නාථං.
Nāthatīti nātho, veneyyānaṃ hitasukhaṃ āsīsati patthetīti attho, mettāyanavasena cettha hitasukhāsīsanaṃ veditabbaṃ, na karuṇāyanavasena paṭhamapadena vuttattā. Atha vā nāthati veneyyagataṃ kilesabyasanaṃ upatāpetīti nātho, nāthatīti vā nātho, yācatīti attho. Bhagavā hi ‘‘sādhu, bhikkhave, bhikkhu kālena kālaṃ attasampattiṃ paccavekkhitā’’tiādinā (a. ni. 8.7, 8) sattānaṃ taṃ taṃ hitappaṭipattiṃ yācitvāpi mahākaruṇāya samussāhito te tattha niyojeti. Paramena vā cittissariyena samannāgato, sabbasatte vā sīlādiguṇehi īsati abhibhavatīti paramissaro bhagavā ‘‘nātho’’ti vuccati, taṃ nāthaṃ.
ඤාතබ්බන්ති ඤෙය්යං, අතීතාදිභෙදභින්නං සබ්බං සඞ්ඛතං, අසඞ්ඛතඤ්ච. සඞ්ගරණට්ඨෙන සාගරො, පතිතපතිතානං අත්තනො පුථුලගම්භීරභාවෙහි සංසීදනං නිම්මුජ්ජනං කරොතීති අත්ථො. සං-සද්දස්ස චෙත්ථ ‘‘සාභාවො, සාරාගො’’තිආදීසු (ධ. ස. 389, 391) විය නිරුත්තිනයෙන දට්ඨබ්බො. සඞ්ගරණට්ඨෙනාති වා සඞ්ගරකරණට්ඨෙන, ඨිතධම්මතාය ‘‘අයං මෙ මරියාදා, ඉමං වෙලං නාතික්කමාමී’’ති ලොකෙන සඞ්ගරං සඞ්කෙතං කරොන්තො විය හොතීති අත්ථො. සඞ්ගරණං වා සමන්තතො ගලනං සන්දනං උදකෙන කරොතීති සාගරො. කප්පවුට්ඨානකාලෙ හි මහාසමුද්දො ඉතො චිතො ච පග්ඝරිත්වා සකලං ලොකධාතුං එකොඝං කරොතීති. ලොකියා පන වදන්ති ‘‘සාගරස්ස රඤ්ඤො පුත්තෙහි සාගරෙහි නිබ්බත්තිතො ඛතොති සාගරො, පුරත්ථිමො සමුද්දප්පදෙසො, තංසම්බන්ධතාය රුළ්හිවසෙන සබ්බොපි සමුද්දො තථා වොහරීයතී’’ති. සාගරසදිසත්තා සාගරො, ඤෙය්යමෙව සාගරොති ඤෙය්යසාගරො. සදිසතා චෙත්ථ පුථුලදුත්තරගම්භීරානාදිකාලිකතාහි වෙදිතබ්බා, නිහීනං චෙතමොපම්මං. තථා හි ඤෙය්යස්සෙව සාතිසයා පුථුලතා අපරිමාණලොකධාතුබ්යාපනතො, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සෙව තරණීයතාය දුත්තරතා, ගම්භීරතා, ආදිකොටිරහිතා ච පවත්ති, න ඉතරස්ස පරිච්ඡින්නදෙසත්තා බාහිරකවීතරාගෙහිපි ඉත්තරෙන ඛණෙන අතික්කමිතබ්බත්තා, පරිමිතගම්භීරත්තා, පරිමිතකාලත්තා ච. ඤෙය්යසාගරස්ස පාරං පරියන්තං ගතොති ඤෙය්යසාගරපාරගූ, තං ඤෙය්යසාගරපාරගුං.
Ñātabbanti ñeyyaṃ, atītādibhedabhinnaṃ sabbaṃ saṅkhataṃ, asaṅkhatañca. Saṅgaraṇaṭṭhena sāgaro, patitapatitānaṃ attano puthulagambhīrabhāvehi saṃsīdanaṃ nimmujjanaṃ karotīti attho. Saṃ-saddassa cettha ‘‘sābhāvo, sārāgo’’tiādīsu (dha. sa. 389, 391) viya niruttinayena daṭṭhabbo. Saṅgaraṇaṭṭhenāti vā saṅgarakaraṇaṭṭhena, ṭhitadhammatāya ‘‘ayaṃ me mariyādā, imaṃ velaṃ nātikkamāmī’’ti lokena saṅgaraṃ saṅketaṃ karonto viya hotīti attho. Saṅgaraṇaṃ vā samantato galanaṃ sandanaṃ udakena karotīti sāgaro. Kappavuṭṭhānakāle hi mahāsamuddo ito cito ca paggharitvā sakalaṃ lokadhātuṃ ekoghaṃ karotīti. Lokiyā pana vadanti ‘‘sāgarassa rañño puttehi sāgarehi nibbattito khatoti sāgaro, puratthimo samuddappadeso, taṃsambandhatāya ruḷhivasena sabbopi samuddo tathā voharīyatī’’ti. Sāgarasadisattā sāgaro, ñeyyameva sāgaroti ñeyyasāgaro. Sadisatā cettha puthuladuttaragambhīrānādikālikatāhi veditabbā, nihīnaṃ cetamopammaṃ. Tathā hi ñeyyasseva sātisayā puthulatā aparimāṇalokadhātubyāpanato, sabbaññutaññāṇasseva taraṇīyatāya duttaratā, gambhīratā, ādikoṭirahitā ca pavatti, na itarassa paricchinnadesattā bāhirakavītarāgehipi ittarena khaṇena atikkamitabbattā, parimitagambhīrattā, parimitakālattā ca. Ñeyyasāgarassa pāraṃ pariyantaṃ gatoti ñeyyasāgarapāragū, taṃ ñeyyasāgarapāraguṃ.
ගමනඤ්චෙත්ථ ඤාණගමනමෙව, න ඉතරං ඤෙය්යග්ගහණතො, තං පන ඤාණං දුවිධං සම්මසනපටිවෙධභෙදතො, තථා හෙතුඵලභෙදතො. තත්ථ ‘‘කිච්ඡං වතායං ලොකො ආපන්නො’’තිආදිනා (දී. නි. 2.57; සං. නි. 2.4, 10; පෙටකො. 23) කරුණායනවසෙනෙව අභිනිවිසිත්වා අනෙකාකාරවොකාරෙ සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තං භගවතො සම්මසනඤාණං ඡත්තිංසකොටිසතසහස්සමුඛෙන ඤෙය්යසාගරං අජ්ඣොගාහෙත්වා තස්ස පාරං පරියන්තං අගමාසි, යං ‘‘මහාවජිරඤාණ’’න්ති වුච්චති. පටිවෙධඤාණං පන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානං ආසවක්ඛයඤාණං, ආසවක්ඛයඤාණපදට්ඨානඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, යං ‘‘මහාබොධී’’ති වුච්චති. පාරගමනඤ්ච තස්ස කිච්චසිද්ධියා, සමත්ථතාය ච වෙදිතබ්බං. තථා යථාවුත්තං සම්මසනඤාණං හෙතු, ඉතරං ඵලං. සහ සම්මසනඤාණෙන වා ආසවක්ඛයඤාණං හෙතු, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ඵලං තදානිසංසභාවතොති වෙදිතබ්බං.
Gamanañcettha ñāṇagamanameva, na itaraṃ ñeyyaggahaṇato, taṃ pana ñāṇaṃ duvidhaṃ sammasanapaṭivedhabhedato, tathā hetuphalabhedato. Tattha ‘‘kicchaṃ vatāyaṃ loko āpanno’’tiādinā (dī. ni. 2.57; saṃ. ni. 2.4, 10; peṭako. 23) karuṇāyanavaseneva abhinivisitvā anekākāravokāre saṅkhāre sammasantaṃ bhagavato sammasanañāṇaṃ chattiṃsakoṭisatasahassamukhena ñeyyasāgaraṃ ajjhogāhetvā tassa pāraṃ pariyantaṃ agamāsi, yaṃ ‘‘mahāvajirañāṇa’’nti vuccati. Paṭivedhañāṇaṃ pana sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānaṃ āsavakkhayañāṇaṃ, āsavakkhayañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ, yaṃ ‘‘mahābodhī’’ti vuccati. Pāragamanañca tassa kiccasiddhiyā, samatthatāya ca veditabbaṃ. Tathā yathāvuttaṃ sammasanañāṇaṃ hetu, itaraṃ phalaṃ. Saha sammasanañāṇena vā āsavakkhayañāṇaṃ hetu, sabbaññutaññāṇaṃ phalaṃ tadānisaṃsabhāvatoti veditabbaṃ.
වන්දෙති නමාමි, අභිත්ථවාමි වා. සණ්හට්ඨෙන නිපුණා, අනුපචිතඤාණසම්භාරානං අගාධට්ඨෙන ගම්භීරා, එකත්තාදිභෙදතො නන්දියාවට්ටාදිවිභාගතො ච විචිත්රා විසිට්ඨා නානාවිධා නයා එතිස්සාති නිපුණගම්භීරවිචිත්රනයා, නිපුණගම්භීරවිචිත්රනයා දෙසනා අස්සාති නිපුණගම්භීරවිචිත්රනයදෙසනො, තං නිපුණ…පෙ.… දෙසනං. නයතීති වා නයො, පාළිගති, සා ච වුත්තනයෙන අත්ථතො නිපුණා, අත්ථතො බ්යඤ්ජනතො ච ගම්භීරා, සඞ්ඛෙපවිත්ථාරානුලොමාදිප්පවත්තියා නානාවිධතාය විචිත්රා. තථා හි පඤ්ඤත්තිඅනුපඤ්ඤත්තිආදිවසෙන, සංකිලෙසභාගියාදිලොකියාදිතදුභයවොමිස්සතාදිවසෙන, කුසලාදිඛන්ධාදිසඞ්ගහාදිසමයවිමුත්තාදිඨපනාදිකුසලමූලාදිතිකපට්ඨානාදිවසෙන ච අනෙකවිධා පාළිගතීති.
Vandeti namāmi, abhitthavāmi vā. Saṇhaṭṭhena nipuṇā, anupacitañāṇasambhārānaṃ agādhaṭṭhena gambhīrā, ekattādibhedato nandiyāvaṭṭādivibhāgato ca vicitrā visiṭṭhā nānāvidhā nayā etissāti nipuṇagambhīravicitranayā, nipuṇagambhīravicitranayā desanā assāti nipuṇagambhīravicitranayadesano, taṃ nipuṇa…pe… desanaṃ. Nayatīti vā nayo, pāḷigati, sā ca vuttanayena atthato nipuṇā, atthato byañjanato ca gambhīrā, saṅkhepavitthārānulomādippavattiyā nānāvidhatāya vicitrā. Tathā hi paññattianupaññattiādivasena, saṃkilesabhāgiyādilokiyāditadubhayavomissatādivasena, kusalādikhandhādisaṅgahādisamayavimuttādiṭhapanādikusalamūlāditikapaṭṭhānādivasena ca anekavidhā pāḷigatīti.
තත්ථ (දී. නි. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා) ද්වීහාකාරෙහි භගවතො ථොමනා වෙදිතබ්බා අත්තහිතසම්පත්තිතො, පරහිතප්පටිපත්තිතො ච. තෙසු අත්තහිතසම්පත්ති අනාවරණඤාණාධිගමතො, සවාසනානං සබ්බෙසං කිලෙසානං අච්චන්තප්පහානතො ච වෙදිතබ්බා, පරහිතප්පටිපත්ති ලාභසක්කාරාදිනිරපෙක්ඛචිත්තස්ස සබ්බදුක්ඛනිය්යානිකධම්මදෙසනතො, පටිවිරුද්ධෙසුපි නිච්චං හිතජ්ඣාසයඤාණපරිපාකකාලාගමනතො ච වෙදිතබ්බා. සා පනෙත්ථ පයොගතො, ආසයතො ච දුවිධා, පරහිතප්පටිපත්ති, යථාවුත්තභෙදා දුවිධා ච අත්තහිතසම්පත්ති පකාසිතා හොති. කථං? ‘‘මහාකාරුණික’’න්ති ඉමිනා ආසයතො , ‘‘නිපුණ…පෙ.… දෙසන’’න්ති ඉමිනා පයොගතො, ‘‘නාථ’’න්ති ඉමිනා පන උභයථාපි භගවතො පරහිතප්පටිපත්ති පකාසිතා කරුණාකිච්චදීපනතො, ‘‘ඤෙය්යසාගරපාරගු’’න්ති ඉමිනා සාතිසයං අත්තහිතසම්පත්ති පරමුක්කංසගතඤාණකිච්චදීපනතො.
Tattha (dī. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā) dvīhākārehi bhagavato thomanā veditabbā attahitasampattito, parahitappaṭipattito ca. Tesu attahitasampatti anāvaraṇañāṇādhigamato, savāsanānaṃ sabbesaṃ kilesānaṃ accantappahānato ca veditabbā, parahitappaṭipatti lābhasakkārādinirapekkhacittassa sabbadukkhaniyyānikadhammadesanato, paṭiviruddhesupi niccaṃ hitajjhāsayañāṇaparipākakālāgamanato ca veditabbā. Sā panettha payogato, āsayato ca duvidhā, parahitappaṭipatti, yathāvuttabhedā duvidhā ca attahitasampatti pakāsitā hoti. Kathaṃ? ‘‘Mahākāruṇika’’nti iminā āsayato , ‘‘nipuṇa…pe… desana’’nti iminā payogato, ‘‘nātha’’nti iminā pana ubhayathāpi bhagavato parahitappaṭipatti pakāsitā karuṇākiccadīpanato, ‘‘ñeyyasāgarapāragu’’nti iminā sātisayaṃ attahitasampatti paramukkaṃsagatañāṇakiccadīpanato.
අථ වා තීහාකාරෙහි භගවතො ථොමනා වෙදිතබ්බා හෙතුතො, ඵලතො, උපකාරතො ච. තත්ථ හෙතු මහාකරුණා, සා පන පඨමපදෙන සරූපෙනෙව දස්සිතා. ඵලං චතුබ්බිධං ඤාණසම්පදා පහානසම්පදා ආනුභාවසම්පදා රූපකායසම්පදා චාති. තාසු පධානභූතා ඤාණපහානසම්පදා ‘‘ඤෙය්යසාගරපාරගු’’න්ති ඉමිනා පදෙන පකාසිතා. පධානෙ හි දස්සිතෙ අවිනාභාවතො ඉතරම්පි ද්වයං දස්සිතමෙව හොති. න හි බුද්ධානං ආනුභාවරූපකායසම්පත්තීහි විනා කදාචිපි ධම්මකායසිරී වත්තතීති. උපකාරො අනන්තරං අබාහිරං කත්වා තිවිධයානමුඛෙන විමුත්තිධම්මදෙසනා, සා ‘‘නාථං, නිපුණ…පෙ.… දෙසන’’න්ති පදද්වයෙන පකාසිතාති වෙදිතබ්බං.
Atha vā tīhākārehi bhagavato thomanā veditabbā hetuto, phalato, upakārato ca. Tattha hetu mahākaruṇā, sā pana paṭhamapadena sarūpeneva dassitā. Phalaṃ catubbidhaṃ ñāṇasampadā pahānasampadā ānubhāvasampadā rūpakāyasampadā cāti. Tāsu padhānabhūtā ñāṇapahānasampadā ‘‘ñeyyasāgarapāragu’’nti iminā padena pakāsitā. Padhāne hi dassite avinābhāvato itarampi dvayaṃ dassitameva hoti. Na hi buddhānaṃ ānubhāvarūpakāyasampattīhi vinā kadācipi dhammakāyasirī vattatīti. Upakāro anantaraṃ abāhiraṃ katvā tividhayānamukhena vimuttidhammadesanā, sā ‘‘nāthaṃ, nipuṇa…pe… desana’’nti padadvayena pakāsitāti veditabbaṃ.
තත්ථ (දී. නි. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා) ‘‘මහාකාරුණික’’න්ති එතෙන සම්මාසම්බොධියා මූලං දස්සෙති. මහාකරුණාසඤ්චොදිතමානසො හි භගවා සංසාරපඞ්කතො සත්තානං සමුද්ධරණත්ථං කතාභිනීහාරො අනුපුබ්බෙන පාරමියො පූරෙත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අධිගතොති කරුණා සම්මාසම්බොධියා මූලං. ‘‘ඤෙය්යසාගරපාරගු’’න්ති එතෙන පුබ්බභාගප්පටිපත්තියා සද්ධිං සම්මාසම්බොධිං දස්සෙති. අනාවරණඤාණපදට්ඨානඤ්හි මග්ගඤාණං, මග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්ච අනාවරණඤාණං ‘‘සම්මාසම්බොධී’’ති වුච්චති. වුත්තප්පභෙදං පන සම්මසනඤාණං සහ පඤ්ඤාපාරමියා තස්සා පුබ්බභාගපටිපදා. තස්සා හි ආනුභාවෙන ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛල්ලිකත්තකිලමථානුයොගසස්සතුච්ඡෙදාදිඅන්තද්වයවිරහිතා උක්කංසපාරමිප්පත්තා මජ්ඣිමා පටිපදා භාවනාපාරිපූරිං ගතා. ‘‘නාථ’’න්ති ඉමිනා සම්මාසම්බොධියා ඵලං දස්සෙති ලොකත්තයනායකභාවදීපනතො. තථා හි සබ්බානත්ථපරිහාරපුබ්බඞ්ගමාය නිරවසෙසහිතසුඛවිධානතප්පරාය නිරතිසයාය පයොගසම්පත්තියා, සදෙවමනුස්සාය පජාය අච්චන්තුපකාරිතාය අපරිමිතනිරුපමභාවගුණවිසෙසසමඞ්ගිතාය ච සබ්බසත්තුත්තමො භගවා අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං අනුත්තරගාරවට්ඨානභූතතාය ච ‘‘නාථො’’ති වුච්චතීති. ‘‘නිපුණ…පෙ.… දෙසන’’න්ති ඉමිනා සම්මාසම්බොධියා පයොජනං දස්සෙති. සංසාරමහොඝතො සත්තසන්තාරණත්ථඤ්හි භගවතා සම්මාසම්බොධි අභිපත්ථිතා, තඤ්ච සත්තසන්තාරණං යථාවුත්තදෙසනාසම්පත්තියා සමිජ්ඣති තදවිනාභාවතො. ඉමිනා භගවතො සාතිසයා පරහිතප්පටිපත්ති දස්සිතා, ඉතරෙහි අත්තහිතසම්පත්තීති තදුභයෙන අත්තහිතාය පටිපන්නාදීසු චතූසු පුග්ගලෙසු භගවතො චතුත්ථපුග්ගලභාවං දීපෙති, තෙන ච අනුත්තරදක්ඛිණෙය්යභාවං, උත්තමවන්දනීයභාවං, අත්තනො ච වන්දනකිරියාය ඛෙත්තඞ්ගතභාවං දීපෙති.
Tattha (dī. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā) ‘‘mahākāruṇika’’nti etena sammāsambodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahākaruṇāsañcoditamānaso hi bhagavā saṃsārapaṅkato sattānaṃ samuddharaṇatthaṃ katābhinīhāro anupubbena pāramiyo pūretvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ adhigatoti karuṇā sammāsambodhiyā mūlaṃ. ‘‘Ñeyyasāgarapāragu’’nti etena pubbabhāgappaṭipattiyā saddhiṃ sammāsambodhiṃ dasseti. Anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ ‘‘sammāsambodhī’’ti vuccati. Vuttappabhedaṃ pana sammasanañāṇaṃ saha paññāpāramiyā tassā pubbabhāgapaṭipadā. Tassā hi ānubhāvena līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyogasassatucchedādiantadvayavirahitā ukkaṃsapāramippattā majjhimā paṭipadā bhāvanāpāripūriṃ gatā. ‘‘Nātha’’nti iminā sammāsambodhiyā phalaṃ dasseti lokattayanāyakabhāvadīpanato. Tathā hi sabbānatthaparihārapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā, sadevamanussāya pajāya accantupakāritāya aparimitanirupamabhāvaguṇavisesasamaṅgitāya ca sabbasattuttamo bhagavā aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ anuttaragāravaṭṭhānabhūtatāya ca ‘‘nātho’’ti vuccatīti. ‘‘Nipuṇa…pe… desana’’nti iminā sammāsambodhiyā payojanaṃ dasseti. Saṃsāramahoghato sattasantāraṇatthañhi bhagavatā sammāsambodhi abhipatthitā, tañca sattasantāraṇaṃ yathāvuttadesanāsampattiyā samijjhati tadavinābhāvato. Iminā bhagavato sātisayā parahitappaṭipatti dassitā, itarehi attahitasampattīti tadubhayena attahitāya paṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dīpeti, tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ, uttamavandanīyabhāvaṃ, attano ca vandanakiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dīpeti.
එත්ථ ච යථා ‘‘මහාකාරුණික’’න්ති ඉමිනා පදෙන භගවතො මහාකරුණා දස්සිතා, එවං ‘‘ඤෙය්යසාගරපාරගු’’න්ති එතෙන මහාපඤ්ඤා දස්සිතා. තෙසු කරුණාග්ගහණෙන ලොකියෙසු මහග්ගතභාවප්පත්තාසාධාරණගුණදීපනතො භගවතො සබ්බලොකියගුණසම්පත්ති දස්සිතා හොති, පඤ්ඤාග්ගහණෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානමග්ගඤාණදීපනතො සබ්බලොකුත්තරගුණසම්පත්ති. තදුභයග්ගහණසිද්ධො එව චත්ථො නාථසද්දෙන පකාසීයති. කරුණාවචනෙන උපගමනං නිරුපක්කිලෙසං දස්සෙති, පඤ්ඤාවචනෙන අපගමනං. තථා කරුණාග්ගහණෙන ලොකසමඤ්ඤානුරූපං භගවතො පවත්තිං දස්සෙති ලොකවොහාරවිසයත්තා කරුණාය, පඤ්ඤාග්ගහණෙන සමඤ්ඤාය අනතිධාවනං. සභාවානවබොධෙන හි ධම්මානං සමඤ්ඤං අතිධාවිත්වා සත්තාදිසම්මසනං හොතීති. තථා කරුණාග්ගහණෙන මහාකරුණාසමාපත්තිවිහාරං දස්සෙති, පඤ්ඤාග්ගහණෙන තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණං, චතුසච්චඤාණං, චතුපටිසම්භිදාඤාණං, චතුවෙසාරජ්ජඤාණං. කරුණාග්ගහණෙන මහාකරුණාසමාපත්තිඤාණස්ස ගහිතත්තා සෙසාසාධාරණඤාණානි, ඡ අභිඤ්ඤා, අට්ඨසු පරිසාසු (ම. නි. 1.151, 178) අකම්පනඤාණානි, දස බලානි, චුද්දස බුද්ධඤාණානි, සොළස ඤාණචරියා, අට්ඨාරස බුද්ධධම්මා (මහානි. 69, 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85; පටි. ම. 3.5; දී. නි. අට්ඨ. 3.305; විභ. මූලටී. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා; දී. නි. ටී. 3.141), චතුචත්තාලීස ඤාණවත්ථූනි සත්තසත්තති ඤාණවත්ථූනීති (සං. නි. 2.34) එවමාදීනං අනෙකෙසං පඤ්ඤාප්පභෙදානං වසෙන ඤාණචාරං දස්සෙති.
Ettha ca yathā ‘‘mahākāruṇika’’nti iminā padena bhagavato mahākaruṇā dassitā, evaṃ ‘‘ñeyyasāgarapāragu’’nti etena mahāpaññā dassitā. Tesu karuṇāggahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato bhagavato sabbalokiyaguṇasampatti dassitā hoti, paññāggahaṇena sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Tadubhayaggahaṇasiddho eva cattho nāthasaddena pakāsīyati. Karuṇāvacanena upagamanaṃ nirupakkilesaṃ dasseti, paññāvacanena apagamanaṃ. Tathā karuṇāggahaṇena lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti lokavohāravisayattā karuṇāya, paññāggahaṇena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabhāvānavabodhena hi dhammānaṃ samaññaṃ atidhāvitvā sattādisammasanaṃ hotīti. Tathā karuṇāggahaṇena mahākaruṇāsamāpattivihāraṃ dasseti, paññāggahaṇena tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ, catusaccañāṇaṃ, catupaṭisambhidāñāṇaṃ, catuvesārajjañāṇaṃ. Karuṇāggahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā sesāsādhāraṇañāṇāni, cha abhiññā, aṭṭhasu parisāsu (ma. ni. 1.151, 178) akampanañāṇāni, dasa balāni, cuddasa buddhañāṇāni, soḷasa ñāṇacariyā, aṭṭhārasa buddhadhammā (mahāni. 69, 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85; paṭi. ma. 3.5; dī. ni. aṭṭha. 3.305; vibha. mūlaṭī. suttantabhājanīyavaṇṇanā; dī. ni. ṭī. 3.141), catucattālīsa ñāṇavatthūni sattasattati ñāṇavatthūnīti (saṃ. ni. 2.34) evamādīnaṃ anekesaṃ paññāppabhedānaṃ vasena ñāṇacāraṃ dasseti.
තථා කරුණාග්ගහණෙන චරණසම්පත්ති, පඤ්ඤාග්ගහණෙන විජ්ජාසම්පත්ති. කරුණාග්ගහණෙන සත්තාධිපතිතා, පඤ්ඤාග්ගහණෙන ධම්මාධිපතිතා. කරුණාග්ගහණෙන ලොකනාථභාවො, පඤ්ඤාග්ගහණෙන අත්තනාථභාවො. තථා කරුණාග්ගහණෙන පුබ්බකාරිභාවො, පඤ්ඤාග්ගහණෙන කතඤ්ඤුතා. කරුණාග්ගහණෙන අපරන්තපතා, පඤ්ඤාග්ගහණෙන අනත්තන්තපතා. කරුණාග්ගහණෙන වා බුද්ධකරධම්මසිද්ධි, පඤ්ඤාග්ගහණෙන බුද්ධභාවසිද්ධි. තථා කරුණාග්ගහණෙන පරෙසං තාරණං, පඤ්ඤාග්ගහණෙන සයං තාරණං. තථා කරුණාග්ගහණෙන සබ්බසත්තෙසු අනුග්ගහචිත්තතා, පඤ්ඤාග්ගහණෙන සබ්බධම්මෙසු විරත්තචිත්තතා දස්සිතා හොති. සබ්බෙසඤ්ච බුද්ධගුණානං කරුණා ආදි තංනිදානභාවතො, පඤ්ඤා පරියොසානං තතො උත්තරි කරණීයාභාවතො, ඉති ආදිපරියොසානදස්සනෙන සබ්බෙ බුද්ධගුණා දස්සිතා හොන්ති. තථා කරුණාවචනෙන සීලක්ඛන්ධපුබ්බඞ්ගමො සමාධික්ඛන්ධො දස්සිතො හොති. කරුණානිදානඤ්හි සීලං තතො පාණාතිපාතාදිවිරතිප්පවත්තිතො, සා ච ඣානත්තයසම්පයොගිනීති. පඤ්ඤාවචනෙන පඤ්ඤාක්ඛන්ධො. සීලඤ්ච සබ්බබුද්ධගුණානං ආදි, සමාධි මජ්ඣෙ, පඤ්ඤා පරියොසානන්ති එවම්පි ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණා සබ්බෙ බුද්ධගුණා දස්සිතා හොන්ති නයතො දස්සිතත්තා. එසො එව හි නිරවසෙසතො බුද්ධගුණානං දස්සනුපායො, යදිදං නයග්ගාහණං, අඤ්ඤථා කො නාම සමත්ථො භගවතො ගුණෙ අනුපදං නිරවසෙසතො දස්සෙතුං. තෙනෙවාහ –
Tathā karuṇāggahaṇena caraṇasampatti, paññāggahaṇena vijjāsampatti. Karuṇāggahaṇena sattādhipatitā, paññāggahaṇena dhammādhipatitā. Karuṇāggahaṇena lokanāthabhāvo, paññāggahaṇena attanāthabhāvo. Tathā karuṇāggahaṇena pubbakāribhāvo, paññāggahaṇena kataññutā. Karuṇāggahaṇena aparantapatā, paññāggahaṇena anattantapatā. Karuṇāggahaṇena vā buddhakaradhammasiddhi, paññāggahaṇena buddhabhāvasiddhi. Tathā karuṇāggahaṇena paresaṃ tāraṇaṃ, paññāggahaṇena sayaṃ tāraṇaṃ. Tathā karuṇāggahaṇena sabbasattesu anuggahacittatā, paññāggahaṇena sabbadhammesu virattacittatā dassitā hoti. Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi taṃnidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttari karaṇīyābhāvato, iti ādipariyosānadassanena sabbe buddhaguṇā dassitā honti. Tathā karuṇāvacanena sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito, sā ca jhānattayasampayoginīti. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhe, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi niravasesato buddhaguṇānaṃ dassanupāyo, yadidaṃ nayaggāhaṇaṃ, aññathā ko nāma samattho bhagavato guṇe anupadaṃ niravasesato dassetuṃ. Tenevāha –
‘‘බුද්ධොපි බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං, කප්පම්පි චෙ අඤ්ඤමභාසමානො;
‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ, kappampi ce aññamabhāsamāno;
ඛීයෙථ කප්පො චිරදීඝමන්තරෙ, වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්සා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.304; 3.141; ම. නි. අට්ඨ. 3.425; උදා. අට්ඨ. 53; අප. අට්ඨ. 2.7.20; බු. වං. අට්ඨ. 4.4; චරියා. අට්ඨ. නිදානකථා, පකිණ්ණකකථා; දී. නි. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; ම. නි. ටී. 1.1; සං. නි. ටී. 1.1.1; අ. නි. ටී. 1.1.1; වජිර. ටී. ගන්ථාරම්භකථා; සාරත්ථ. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා);
Khīyetha kappo ciradīghamantare, vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 3.425; udā. aṭṭha. 53; apa. aṭṭha. 2.7.20; bu. vaṃ. aṭṭha. 4.4; cariyā. aṭṭha. nidānakathā, pakiṇṇakakathā; dī. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā; ma. ni. ṭī. 1.1; saṃ. ni. ṭī. 1.1.1; a. ni. ṭī. 1.1.1; vajira. ṭī. ganthārambhakathā; sārattha. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā);
තෙනෙව ච ආයස්මතා සාරිපුත්තත්ථෙරෙනාපි බුද්ධගුණපරිච්ඡෙදනං පති අනුයුත්තෙන ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’ති (දී. නි. 2.145) පටික්ඛිපිත්වා ‘‘අපිච මෙ, භන්තෙ, ධම්මන්වයො විදිතො’’ති (දී. නි. 2.146) වුත්තං.
Teneva ca āyasmatā sāriputtattherenāpi buddhaguṇaparicchedanaṃ pati anuyuttena ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti (dī. ni. 2.145) paṭikkhipitvā ‘‘apica me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti (dī. ni. 2.146) vuttaṃ.
එවං සඞ්ඛෙපෙන සකලසබ්බඤ්ඤුගුණෙහි භගවන්තං අභිත්ථවිත්වා ඉදානි සද්ධම්මං ථොමෙතුං ‘‘විජ්ජාචරණසම්පන්නා’’තිආදිමාහ. තත්ථ විජ්ජාචරණසම්පන්නා හුත්වාති වචනසෙසො. වින්දියං ධම්මානං සලක්ඛණං, සාමඤ්ඤලක්ඛණඤ්ච වින්දතීති විජ්ජා, ලොභක්ඛන්ධාදීනි වා විජ්ඣනට්ඨෙන විජ්ජා, චතුන්නං වා අරියසච්චානං විදිතකරණට්ඨෙන විජ්ජාති එවං තාවෙත්ථ වචනත්ථතො විජ්ජා වෙදිතබ්බා. පභෙදතො පන තිස්සොපි විජ්ජා විජ්ජා භයභෙරවසුත්තෙ ආගතනියාමෙනෙව, අට්ඨපි විජ්ජා විජ්ජා අම්බට්ඨසුත්තාදීසු (දී. නි. 1.278 ආදයො) ආගතනියාමෙනෙව. චරන්ති තෙහීති චරණානි, සීලසංවරාදයො පඤ්චදස ධම්මා, ඉති ඉමාහි විජ්ජාහි, ඉමෙහි ච චරණෙහි සම්පන්නා සම්පන්නාගතාති විජ්ජාචරණසම්පන්නා.
Evaṃ saṅkhepena sakalasabbaññuguṇehi bhagavantaṃ abhitthavitvā idāni saddhammaṃ thometuṃ ‘‘vijjācaraṇasampannā’’tiādimāha. Tattha vijjācaraṇasampannā hutvāti vacanaseso. Vindiyaṃ dhammānaṃ salakkhaṇaṃ, sāmaññalakkhaṇañca vindatīti vijjā, lobhakkhandhādīni vā vijjhanaṭṭhena vijjā, catunnaṃ vā ariyasaccānaṃ viditakaraṇaṭṭhena vijjāti evaṃ tāvettha vacanatthato vijjā veditabbā. Pabhedato pana tissopi vijjā vijjā bhayabheravasutte āgataniyāmeneva, aṭṭhapi vijjā vijjā ambaṭṭhasuttādīsu (dī. ni. 1.278 ādayo) āgataniyāmeneva. Caranti tehīti caraṇāni, sīlasaṃvarādayo pañcadasa dhammā, iti imāhi vijjāhi, imehi ca caraṇehi sampannā sampannāgatāti vijjācaraṇasampannā.
යෙනාති යෙන ධම්මෙන කරණභූතෙන, හෙතුභූතෙන ච. තත්ථ මග්ගධම්මස්ස කරණත්ථො වෙදිතබ්බො නිය්යානකිරියාසාධකතමභාවතො, නිබ්බානධම්මස්ස හෙතුඅත්ථො ආරම්මණපච්චයභාවතො. පච්චයත්ථො හි අයං හෙත්වත්ථො. පරියත්තිධම්මස්සපි හෙතුඅත්ථො යුජ්ජතෙව පරම්පරාය හෙතුභාවතො. ඵලධම්මෙ පන උභයම්පි සම්භවති. කථං? ‘‘තාය සද්ධාය අවූපසන්තායා’’ති වචනතො මග්ගෙන සමුච්ඡින්නානං කිලෙසානං පටිප්පස්සද්ධිප්පහානකිච්චතාය ඵලස්ස නිය්යානානුගුණතා, නිය්යානපරියොසානතා චාති ඉමිනා පරියායෙන සියා කරණත්ථො නිය්යානකිරියාය. සකදාගාමිමග්ගවිපස්සනාදීනං පන උපනිස්සයපච්චයභාවතො සියා හෙතුඅත්ථො. එවඤ්ච කත්වා අග්ගප්පසාදසුත්තාදීසු (ඉතිවු. 90) අග්ගාදිභාවෙන අග්ගහිතාපි ඵලපරියත්තිධම්මා ඡත්තමාණවකවිමානාදීසු (වි. ව. 886 ආදයො) සරණීයභාවෙන ගහිතාති තෙසං මග්ගනිබ්බානානං විය මහාඅට්ඨකථායං සරණභාවො උද්ධටො. විසෙසතො චෙත්ථ මග්ගපරියාපන්නා එව විජ්ජාචරණධම්මා වෙදිතබ්බා. තෙ හි නිප්පරියායෙන නිය්යානකිරියාය සාධකතමභූතා, න ඉතරෙ. ඉතරෙසං පන නිය්යානත්ථතාය නිය්යානතා. යදි එවං කස්මා ‘‘විජ්ජාචරණසම්පන්නා හුත්වා’’ති වුත්තං, නිය්යානසමකාලමෙව හි යථාවුත්තවිජ්ජාචරණසම්පත්තිසමධිගමොති? නායං විරොධො සමානකාලතාය එව අධිප්පෙතත්තා යථා ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්ති (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425, 426; සං. නි. 2.43-45; 4.60; කථා. 465, 467). සම්පන්නාති වා පදස්ස වත්තමානකාලත්ථතා වෙදිතබ්බා ‘‘උප්පන්නා ධම්මා’’ති (ධ. ස. තිකමාතිකා 17) එත්ථ උප්පන්නසද්දස්ස විය. එවඤ්ච කත්වා වචනසෙසමන්තරෙනෙව පදයොජනා සිද්ධා හොති. ‘‘යෙනා’’ති ච පදං උභයත්ථ සම්බන්ධිතබ්බං ‘‘යෙන ධම්මෙන විජ්ජාචරණසම්පන්නා, යෙන ධම්මෙන නිය්යන්තී’’ති.
Yenāti yena dhammena karaṇabhūtena, hetubhūtena ca. Tattha maggadhammassa karaṇattho veditabbo niyyānakiriyāsādhakatamabhāvato, nibbānadhammassa hetuattho ārammaṇapaccayabhāvato. Paccayattho hi ayaṃ hetvattho. Pariyattidhammassapi hetuattho yujjateva paramparāya hetubhāvato. Phaladhamme pana ubhayampi sambhavati. Kathaṃ? ‘‘Tāya saddhāya avūpasantāyā’’ti vacanato maggena samucchinnānaṃ kilesānaṃ paṭippassaddhippahānakiccatāya phalassa niyyānānuguṇatā, niyyānapariyosānatā cāti iminā pariyāyena siyā karaṇattho niyyānakiriyāya. Sakadāgāmimaggavipassanādīnaṃ pana upanissayapaccayabhāvato siyā hetuattho. Evañca katvā aggappasādasuttādīsu (itivu. 90) aggādibhāvena aggahitāpi phalapariyattidhammā chattamāṇavakavimānādīsu (vi. va. 886 ādayo) saraṇīyabhāvena gahitāti tesaṃ magganibbānānaṃ viya mahāaṭṭhakathāyaṃ saraṇabhāvo uddhaṭo. Visesato cettha maggapariyāpannā eva vijjācaraṇadhammā veditabbā. Te hi nippariyāyena niyyānakiriyāya sādhakatamabhūtā, na itare. Itaresaṃ pana niyyānatthatāya niyyānatā. Yadi evaṃ kasmā ‘‘vijjācaraṇasampannā hutvā’’ti vuttaṃ, niyyānasamakālameva hi yathāvuttavijjācaraṇasampattisamadhigamoti? Nāyaṃ virodho samānakālatāya eva adhippetattā yathā ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’nti (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425, 426; saṃ. ni. 2.43-45; 4.60; kathā. 465, 467). Sampannāti vā padassa vattamānakālatthatā veditabbā ‘‘uppannā dhammā’’ti (dha. sa. tikamātikā 17) ettha uppannasaddassa viya. Evañca katvā vacanasesamantareneva padayojanā siddhā hoti. ‘‘Yenā’’ti ca padaṃ ubhayattha sambandhitabbaṃ ‘‘yena dhammena vijjācaraṇasampannā, yena dhammena niyyantī’’ti.
ලොකතොති ඛන්ධාදිලොකතො, වට්ටතොති අත්ථො. න්ති තං මග්ගනිබ්බානඵලපරියත්තිභෙදං ධම්මං. උත්තමන්ති සෙට්ඨං. තථා හෙස අත්තනා උත්තරිතරස්ස අභාවෙන ‘‘අනුත්තරො’’ති වුච්චති. තත්ථ මග්ගස්ස නිය්යානහෙතුආදිඅත්ථෙන, නිබ්බානස්ස නිස්සරණවිවෙකාදිඅත්ථෙන, ඵලස්ස අරියසන්තභාවාදිඅත්ථෙන ච සෙට්ඨතා වෙදිතබ්බා. ස්වායමත්ථො ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (ඉතිවු. 90; අ. නි. 4.34) ආදිසුත්තපදානුසාරෙන විභාවෙතබ්බො.
Lokatoti khandhādilokato, vaṭṭatoti attho. Nti taṃ magganibbānaphalapariyattibhedaṃ dhammaṃ. Uttamanti seṭṭhaṃ. Tathā hesa attanā uttaritarassa abhāvena ‘‘anuttaro’’ti vuccati. Tattha maggassa niyyānahetuādiatthena, nibbānassa nissaraṇavivekādiatthena, phalassa ariyasantabhāvādiatthena ca seṭṭhatā veditabbā. Svāyamattho ‘‘yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo tesaṃ aggamakkhāyatī’’ti (itivu. 90; a. ni. 4.34) ādisuttapadānusārena vibhāvetabbo.
ධම්මන්ති යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ අපායතො, සංසාරතො ච අපතමානෙ කත්වා ධාරෙතීති ධම්මො. සම්මා, සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධො, සබ්බඤ්ඤුතාඅනාවරණඤාණො සමන්තචක්ඛු භගවා, තෙන යථා සම්මාසම්බොධිසමධිගමෙනෙව සබ්බෙ බුද්ධගුණා සම්පාපුණීයන්ති, එවං සම්මදෙව ආසෙවනාය භාවනාය බහුලීකිරියාය සම්මාපටිපත්තියා සම්මදෙව පච්චවෙක්ඛණාය සක්කච්චං ධම්මදෙසනාය වෙනෙය්යසන්තානෙසු පතිට්ඨාපනෙන –
Dhammanti yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyato, saṃsārato ca apatamāne katvā dhāretīti dhammo. Sammā, sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddho, sabbaññutāanāvaraṇañāṇo samantacakkhu bhagavā, tena yathā sammāsambodhisamadhigameneva sabbe buddhaguṇā sampāpuṇīyanti, evaṃ sammadeva āsevanāya bhāvanāya bahulīkiriyāya sammāpaṭipattiyā sammadeva paccavekkhaṇāya sakkaccaṃ dhammadesanāya veneyyasantānesu patiṭṭhāpanena –
‘‘අරියං , වො භික්ඛවෙ, සම්මාසමාධිං දෙසෙස්සාමි (ම. නි. 3.136; පෙටකො. 24). මග්ගානට්ඨඞ්ගිකො සෙට්ඨො (ධ. ප. 273; නෙත්ති. 170; පෙටකො. 30). යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං අග්ගමක්ඛායති (ඉතිවු. 90; අ. නි. 4.34). එකායනො අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගො සත්තානං විසුද්ධියා (දී. නි. 2.373; ම. නි. 1.106; සං. නි. 5.367, 384). ධම්මං, වො භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි ආදිකල්යාණ’’න්ති (ම. නි. 3.420; නෙත්ති. 5) –
‘‘Ariyaṃ , vo bhikkhave, sammāsamādhiṃ desessāmi (ma. ni. 3.136; peṭako. 24). Maggānaṭṭhaṅgiko seṭṭho (dha. pa. 273; netti. 170; peṭako. 30). Yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā vā asaṅkhatā vā, virāgo tesaṃ aggamakkhāyati (itivu. 90; a. ni. 4.34). Ekāyano ayaṃ, bhikkhave, maggo sattānaṃ visuddhiyā (dī. ni. 2.373; ma. ni. 1.106; saṃ. ni. 5.367, 384). Dhammaṃ, vo bhikkhave, desessāmi ādikalyāṇa’’nti (ma. ni. 3.420; netti. 5) –
ආදිවචනෙහි, අභිත්ථවනෙන ච පූජිතො මානිතො අපචිතොති සම්මාසම්බුද්ධපූජිතො, තං සම්මාසම්බුද්ධපූජිතං ධම්මං වන්දෙති සම්බන්ධො.
Ādivacanehi, abhitthavanena ca pūjito mānito apacitoti sammāsambuddhapūjito, taṃ sammāsambuddhapūjitaṃ dhammaṃ vandeti sambandho.
අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යස්ස ධම්මස්ස අධිගමනෙ විජ්ජාසම්පන්නා චෙව හොන්ති චරණසම්පන්නා ච, සබ්බවට්ටදුක්ඛතො ච නිය්යන්ති, තමෙව අරියානං සකලගුණසමඞ්ගිභාවනිමිත්තං, අනවසෙසදුක්ඛනිස්සරණහෙතුභූතඤ්ච උත්තමං පවරං සද්ධිං පරියත්තිධම්මෙන නවවිධං ලොකුත්තරධම්මං භගවතාපි සම්මාපටිපත්තිආදිවිධිනා පූජිතං නමාමි, අභිත්ථවාමි වාති.
Ayaṃ panettha saṅkhepattho – yassa dhammassa adhigamane vijjāsampannā ceva honti caraṇasampannā ca, sabbavaṭṭadukkhato ca niyyanti, tameva ariyānaṃ sakalaguṇasamaṅgibhāvanimittaṃ, anavasesadukkhanissaraṇahetubhūtañca uttamaṃ pavaraṃ saddhiṃ pariyattidhammena navavidhaṃ lokuttaradhammaṃ bhagavatāpi sammāpaṭipattiādividhinā pūjitaṃ namāmi, abhitthavāmi vāti.
එත්ථ ච ‘‘යෙන ලොකතො නිය්යන්ති, විජ්ජාචරණසම්පන්නා ච හොන්තී’’ති පදද්වයෙන යථාක්කමං ධම්මස්ස භාවෙතබ්බභාවො, සච්ඡිකාතබ්බභාවො ච වුත්තො. තෙසු පඨමෙන විජ්ජාසම්පත්තියා ධම්මං ථොමෙති, දුතියෙන විමුත්තිසම්පත්තියා. තථා පඨමෙන ඣානසම්පදාය, දුතියෙන විමොක්ඛසම්පදාය. පඨමෙන වා සමාධිසම්පදාය, දුතියෙන සමාපත්තිසම්පදාය. පඨමෙන වා ඛයඤාණභාවෙන, දුතියෙන අනුප්පාදඤාණභාවෙන. අථ වා පුරිමෙන විජ්ජූපමතාය, දුතියෙන වජිරූපමතාය. පුරිමෙන වා විරාගසම්පත්තියා, දුතියෙන නිරොධසම්පත්තියා. තථා පඨමෙන නිය්යානභාවෙන, දුතියෙන නිස්සරණභාවෙන. පඨමෙන වා හෙතුභාවෙන, දුතියෙන අසඞ්ඛතභාවෙන. පඨමෙන වා දස්සනභාවෙන, දුතියෙන විවෙකභාවෙන. පඨමෙන වා අධිපතිභාවෙන, දුතියෙන අමතභාවෙන ධම්මං ථොමෙති. අථ වා පඨමෙන නිය්යානිකභාවදස්සනතො ස්වාක්ඛාතතාය ධම්මං ථොමෙති, දුතියෙන සච්ඡිකාතබ්බභාවතො සන්දිට්ඨිකතාය. තථා පුරිමෙන අකාලිකතාය, පච්ඡිමෙන එහිපස්සිකතාය. පුරිමෙන වා ඔපනෙය්යිකතාය, පච්ඡිමෙන පච්චත්තං වෙදිතබ්බතාය ධම්මං ථොමෙති.
Ettha ca ‘‘yena lokato niyyanti, vijjācaraṇasampannā ca hontī’’ti padadvayena yathākkamaṃ dhammassa bhāvetabbabhāvo, sacchikātabbabhāvo ca vutto. Tesu paṭhamena vijjāsampattiyā dhammaṃ thometi, dutiyena vimuttisampattiyā. Tathā paṭhamena jhānasampadāya, dutiyena vimokkhasampadāya. Paṭhamena vā samādhisampadāya, dutiyena samāpattisampadāya. Paṭhamena vā khayañāṇabhāvena, dutiyena anuppādañāṇabhāvena. Atha vā purimena vijjūpamatāya, dutiyena vajirūpamatāya. Purimena vā virāgasampattiyā, dutiyena nirodhasampattiyā. Tathā paṭhamena niyyānabhāvena, dutiyena nissaraṇabhāvena. Paṭhamena vā hetubhāvena, dutiyena asaṅkhatabhāvena. Paṭhamena vā dassanabhāvena, dutiyena vivekabhāvena. Paṭhamena vā adhipatibhāvena, dutiyena amatabhāvena dhammaṃ thometi. Atha vā paṭhamena niyyānikabhāvadassanato svākkhātatāya dhammaṃ thometi, dutiyena sacchikātabbabhāvato sandiṭṭhikatāya. Tathā purimena akālikatāya, pacchimena ehipassikatāya. Purimena vā opaneyyikatāya, pacchimena paccattaṃ veditabbatāya dhammaṃ thometi.
‘‘උත්තම’’න්ති ච එතෙන අඤ්ඤස්ස විසිට්ඨස්ස අභාවදීපනෙන පරිපුණ්ණතාය ධම්මං ථොමෙති , ‘‘සම්මාසම්බුද්ධපූජිත’’න්ති එතෙන පරිසුද්ධතාය. සබ්බදොසාපගමෙන හිස්ස පූජනීයතා. පරිසුද්ධතාය චස්ස පහානසම්පදා, පරිපුණ්ණතාය පභවසම්පදා. පහානසම්පත්තියා ච භාවනාපාරිපූරී අනවසෙසදොසසමුග්ඝාටනතො, පභවසම්පත්තියා සච්ඡිකිරියනිබ්බත්ති තතුත්තරි කරණීයාභාවතො. අනඤ්ඤසාධාරණතාය හි උත්තමොති. තථා භාවෙතබ්බභාවෙනස්ස සහ පුබ්බභාගසීලාදීහි සෙක්ඛා සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධා, සච්ඡිකාතබ්බභාවෙන සහ අසඞ්ඛතාය ධාතුයා අසෙක්ඛා සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධා දස්සිතා හොන්තීති.
‘‘Uttama’’nti ca etena aññassa visiṭṭhassa abhāvadīpanena paripuṇṇatāya dhammaṃ thometi , ‘‘sammāsambuddhapūjita’’nti etena parisuddhatāya. Sabbadosāpagamena hissa pūjanīyatā. Parisuddhatāya cassa pahānasampadā, paripuṇṇatāya pabhavasampadā. Pahānasampattiyā ca bhāvanāpāripūrī anavasesadosasamugghāṭanato, pabhavasampattiyā sacchikiriyanibbatti tatuttari karaṇīyābhāvato. Anaññasādhāraṇatāya hi uttamoti. Tathā bhāvetabbabhāvenassa saha pubbabhāgasīlādīhi sekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā, sacchikātabbabhāvena saha asaṅkhatāya dhātuyā asekkhā sīlasamādhipaññākkhandhā dassitā hontīti.
එවං සඞ්ඛෙපෙන සබ්බසද්ධම්මගුණෙහි සද්ධම්මං ථොමෙත්වා ඉදානි අරියසඞ්ඝං ථොමෙතුං ‘‘සීලාදිගුණසම්පන්නො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සීලාදිගුණසම්පන්නොති සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තියාදිගුණෙහි සම්පන්නො සමන්නාගතො, සම්පන්නසීලාදිගුණො වා. අරියානඤ්හි තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසප්පහානෙන හතපටිපක්ඛා සුවිසුද්ධා සීලාදයො ‘‘සම්පන්නා’’ති වත්තබ්බතං අරහන්ති , න පුථූජ්ජනානං, යතො ‘‘සුප්පටිපන්නො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.74; අ. නි. 6.10; උදා. 18) අරියසඞ්ඝො ථොමීයති. අථ වා සීලාදිගුණසම්පන්නොති පරිපුණ්ණසීලාදිගුණො. අරියපුග්ගලානඤ්හි අරියසච්චප්පටිවෙධෙන සහෙව යථාරහං සෙක්ඛාසෙක්ඛා සීලාදිධම්මක්ඛන්ධා පාරිපූරිං ගච්ඡන්තීති. ඨිතො මග්ගඵලෙසූති මග්ගෙසු, ඵලෙසු ච ඨිතො, මග්ගට්ඨො, ඵලට්ඨො චාති අත්ථො. යොති අනියමතො අරියසඞ්ඝං නිද්දිසති, තස්ස ‘‘ත’’න්ති ඉමිනා නියමං වෙදිතබ්බං.
Evaṃ saṅkhepena sabbasaddhammaguṇehi saddhammaṃ thometvā idāni ariyasaṅghaṃ thometuṃ ‘‘sīlādiguṇasampanno’’tiādi vuttaṃ. Tattha sīlādiguṇasampannoti sīlasamādhipaññāvimuttiyādiguṇehi sampanno samannāgato, sampannasīlādiguṇo vā. Ariyānañhi taṃtaṃmaggavajjhakilesappahānena hatapaṭipakkhā suvisuddhā sīlādayo ‘‘sampannā’’ti vattabbataṃ arahanti , na puthūjjanānaṃ, yato ‘‘suppaṭipanno’’tiādinā (ma. ni. 1.74; a. ni. 6.10; udā. 18) ariyasaṅgho thomīyati. Atha vā sīlādiguṇasampannoti paripuṇṇasīlādiguṇo. Ariyapuggalānañhi ariyasaccappaṭivedhena saheva yathārahaṃ sekkhāsekkhā sīlādidhammakkhandhā pāripūriṃ gacchantīti. Ṭhito maggaphalesūti maggesu, phalesu ca ṭhito, maggaṭṭho, phalaṭṭho cāti attho. Yoti aniyamato ariyasaṅghaṃ niddisati, tassa ‘‘ta’’nti iminā niyamaṃ veditabbaṃ.
නනු ච අරියසඞ්ඝෙ න සබ්බෙ අරියපුග්ගලා මග්ගට්ඨා, නාපි සබ්බෙ ඵලට්ඨාති? සච්චමෙතං, අවයවධම්මෙන පන සමුදායං නිද්දිසන්තො එවමාහ යථා ‘‘සමං චුණ්ණ’’න්ති. යථා හි යොගචුණ්ණස්ස අවයවෙසු ලබ්භමානො සමභාවො සමුදායෙ අපදිසීයති ‘‘සමං චුණ්ණ’’න්ති, එවං අරියසඞ්ඝස්ස අවයවභූතෙසු අරියපුග්ගලෙසු ලබ්භමානො මග්ගට්ඨඵලට්ඨභාවො සමුදායභූතෙ අරියසඞ්ඝෙ ඨිතො ‘‘මග්ගඵලෙසූ’’ති අපදිට්ඨොති වෙදිතබ්බං.
Nanu ca ariyasaṅghe na sabbe ariyapuggalā maggaṭṭhā, nāpi sabbe phalaṭṭhāti? Saccametaṃ, avayavadhammena pana samudāyaṃ niddisanto evamāha yathā ‘‘samaṃ cuṇṇa’’nti. Yathā hi yogacuṇṇassa avayavesu labbhamāno samabhāvo samudāye apadisīyati ‘‘samaṃ cuṇṇa’’nti, evaṃ ariyasaṅghassa avayavabhūtesu ariyapuggalesu labbhamāno maggaṭṭhaphalaṭṭhabhāvo samudāyabhūte ariyasaṅghe ṭhito ‘‘maggaphalesū’’ti apadiṭṭhoti veditabbaṃ.
ආරකත්තා කිලෙසෙහි, අනයෙ න ඉරියනතො, අයෙ ච ඉරියනතො, සදෙවකෙන ච ලොකෙන ‘‘සරණ’’න්ති අරණීයතො අරියො, දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතත්තා සඞ්ඝො, අරියො ච සො සඞ්ඝො චාති අරියසඞ්ඝො, තං අරියසඞ්ඝං. පුජ්ජභවඵලනිබ්බත්තනතො අත්තනො සන්තානං පුනාතීති වා පුඤ්ඤං, ඛිත්තං වුත්තං බීජං විරුහනට්ඨානතාය තායති රක්ඛතීති ඛෙත්තං කෙදාරාදි, ඛෙත්තං වියාති ඛෙත්තං, සත්තානං පුඤ්ඤස්ස මහප්ඵලභාවකරණෙන විරුහනට්ඨානතාය ඛෙත්තන්ති පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං. අනුත්තරං වන්දෙති සම්බන්ධො.
Ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye ca iriyanato, sadevakena ca lokena ‘‘saraṇa’’nti araṇīyato ariyo, diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatattā saṅgho, ariyo ca so saṅgho cāti ariyasaṅgho, taṃ ariyasaṅghaṃ. Pujjabhavaphalanibbattanato attano santānaṃ punātīti vā puññaṃ, khittaṃ vuttaṃ bījaṃ viruhanaṭṭhānatāya tāyati rakkhatīti khettaṃ kedārādi, khettaṃ viyāti khettaṃ, sattānaṃ puññassa mahapphalabhāvakaraṇena viruhanaṭṭhānatāya khettanti puññakkhettaṃ. Anuttaraṃ vandeti sambandho.
එත්ථ ච ‘‘සීලාදිගුණසම්පන්නො’’ති එතෙන අරියසඞ්ඝස්ස භගවතො අනුජාතපුත්තතං දස්සෙති, තෙනස්ස පභවසම්පදා දීපිතා හොති. ‘‘ඨිතො මග්ගඵලෙසූ’’ති එතෙන පහානසම්පදං, ඤාණසම්පදඤ්ච දස්සෙති කිලෙසානං සමුච්ඡෙදප්පටිප්පස්සද්ධිප්පහානදීපනතො, මග්ගඵලඤාණාධිගමදීපනතො ච. ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති එතෙන පභවසම්පදං සබ්බසඞ්ඝානං අග්ගභාවදීපනතො, සදෙවකෙන ච ලොකෙන අරණීයභාවදීපනතො. ‘‘පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං අනුත්තර’’න්ති එතෙන ලොකස්ස බහූපකාරතං දස්සෙති අග්ගදක්ඛිණෙය්යභාවදීපනතො.
Ettha ca ‘‘sīlādiguṇasampanno’’ti etena ariyasaṅghassa bhagavato anujātaputtataṃ dasseti, tenassa pabhavasampadā dīpitā hoti. ‘‘Ṭhito maggaphalesū’’ti etena pahānasampadaṃ, ñāṇasampadañca dasseti kilesānaṃ samucchedappaṭippassaddhippahānadīpanato, maggaphalañāṇādhigamadīpanato ca. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti etena pabhavasampadaṃ sabbasaṅghānaṃ aggabhāvadīpanato, sadevakena ca lokena araṇīyabhāvadīpanato. ‘‘Puññakkhettaṃ anuttara’’nti etena lokassa bahūpakārataṃ dasseti aggadakkhiṇeyyabhāvadīpanato.
තථා ‘‘සීලාදිගුණසම්පන්නො’’ති ඉදං අරියසඞ්ඝස්ස සම්මාඋජුඤායසාමීචිප්පටිපන්නභාවදීපනං. ‘‘ඨිතො මග්ගඵලෙසූ’’ති ඉදං සතිපි සන්තානවිභාගෙන අනෙකභාවෙ චතුපුරිසයුගඅට්ඨපුරිසපුග්ගලභාවදීපනං. ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති ඉදං ආහුනෙය්යාදිභාවදීපනං. ‘‘පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං අනුත්තර’’න්ති ඉදං ලොකස්ස හිතසුඛාය පටිපන්නතාදීපනං. තථා ‘‘ඨිතො මග්ගඵලෙසූ’’ති ඉදං අරියසඞ්ඝස්ස ලොකුත්තරසරණගමනසබ්භාවදීපනං, තෙනස්ස භගවතො ඔරසපුත්තභාවො දස්සිතො හොති. ‘‘සීලාදිගුණසම්පන්නො’’ති ඉමිනා පනස්ස විහතවිධස්තකිලෙසා අනවසෙසා සෙක්ඛාසෙක්ඛා සීලාදිධම්මක්ඛන්ධා දස්සිතා. ‘‘අරියසඞ්ඝං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං අනුත්තර’’න්ති ඉමිනා තෙසං තෙසඤ්ඤෙව යථාවුත්තගුණවිසෙසානං සුපරිසුද්ධතං දීපෙති. තෙනස්ස මහානුභාවතං, අනුත්තරදක්ඛිණෙය්යභාවං, වන්දනාරහභාවං, අත්තනො ච වන්දනාකිරියාය ඛෙත්තඞ්ගතභාවං දීපෙති. සරණගමනඤ්ච සාවකානං සබ්බගුණානං ආදි, සපුබ්බභාගප්පටිපදා සෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො මජ්ඣෙ, අසෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො පරියොසානන්ති ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණා සබ්බෙ අරියසඞ්ඝගුණා ඉමාය ගාථාය පකාසිතාති වෙදිතබ්බං.
Tathā ‘‘sīlādiguṇasampanno’’ti idaṃ ariyasaṅghassa sammāujuñāyasāmīcippaṭipannabhāvadīpanaṃ. ‘‘Ṭhito maggaphalesū’’ti idaṃ satipi santānavibhāgena anekabhāve catupurisayugaaṭṭhapurisapuggalabhāvadīpanaṃ. ‘‘Ariyasaṅgha’’nti idaṃ āhuneyyādibhāvadīpanaṃ. ‘‘Puññakkhettaṃ anuttara’’nti idaṃ lokassa hitasukhāya paṭipannatādīpanaṃ. Tathā ‘‘ṭhito maggaphalesū’’ti idaṃ ariyasaṅghassa lokuttarasaraṇagamanasabbhāvadīpanaṃ, tenassa bhagavato orasaputtabhāvo dassito hoti. ‘‘Sīlādiguṇasampanno’’ti iminā panassa vihatavidhastakilesā anavasesā sekkhāsekkhā sīlādidhammakkhandhā dassitā. ‘‘Ariyasaṅghaṃ puññakkhettaṃ anuttara’’nti iminā tesaṃ tesaññeva yathāvuttaguṇavisesānaṃ suparisuddhataṃ dīpeti. Tenassa mahānubhāvataṃ, anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ, vandanārahabhāvaṃ, attano ca vandanākiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dīpeti. Saraṇagamanañca sāvakānaṃ sabbaguṇānaṃ ādi, sapubbabhāgappaṭipadā sekkhā sīlakkhandhādayo majjhe, asekkhā sīlakkhandhādayo pariyosānanti ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe ariyasaṅghaguṇā imāya gāthāya pakāsitāti veditabbaṃ.
එවං ගාථාත්තයෙන සඞ්ඛෙපතො සකලගුණසංකිත්තනමුඛෙන රතනත්තයස්ස පණාමං කත්වා ඉදානි තං නිපච්චකාරං යථාධිප්පෙතෙ පයොජනෙ පරිණාමෙන්තො ‘‘වන්දනාජනිත’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ වන්දනාජනිතන්ති වන්දනාකාරෙන නිබ්බත්තිතං, රතනත්තයගුණාභිත්ථවනවසෙන, නිපච්චකාරවසෙන වා උප්පාදිතන්ති අත්ථො. ඉතීති එවං ‘‘මහාකාරුණික’’න්තිආදිප්පකාරෙන. රතිජනනට්ඨෙන රතනං, බුද්ධධම්මසඞ්ඝා, චිත්තීකතාදිභාවො වා රතනට්ඨො. වුත්තඤ්හෙතං –
Evaṃ gāthāttayena saṅkhepato sakalaguṇasaṃkittanamukhena ratanattayassa paṇāmaṃ katvā idāni taṃ nipaccakāraṃ yathādhippete payojane pariṇāmento ‘‘vandanājanita’’nti gāthamāha. Tattha vandanājanitanti vandanākārena nibbattitaṃ, ratanattayaguṇābhitthavanavasena, nipaccakāravasena vā uppāditanti attho. Itīti evaṃ ‘‘mahākāruṇika’’ntiādippakārena. Ratijananaṭṭhena ratanaṃ, buddhadhammasaṅghā, cittīkatādibhāvo vā ratanaṭṭho. Vuttañhetaṃ –
‘‘චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;
‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;
අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චතී’’ති. (ඛු. පා. අට්ඨ. 6.3; දී. නි. අට්ඨ. 2.33; සං. නි. 5.223; සු. නි. අට්ඨ. 1.226; මහානි. අට්ඨ. 50; දී. නි. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථා; ම. නි. ටී. 1.4; සං. නි. ටී. 1.1.4; අ. නි. ටී. 1.1.4; සාරත්ථ. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා);
Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (khu. pā. aṭṭha. 6.3; dī. ni. aṭṭha. 2.33; saṃ. ni. 5.223; su. ni. aṭṭha. 1.226; mahāni. aṭṭha. 50; dī. ni. ṭī. 1.ganthārambhakathā; ma. ni. ṭī. 1.4; saṃ. ni. ṭī. 1.1.4; a. ni. ṭī. 1.1.4; sārattha. ṭī. 1.ganthārambhakathāvaṇṇanā);
චිත්තීකතභාවාදයො ච අනඤ්ඤසාධාරණා බුද්ධාදීසු එව ලබ්භන්ති, රතනානං තයං රතනත්තයං, තස්මිං රතනත්තයෙ. හතන්තරායොති විධස්තඋපද්දවො හුත්වාති සම්බන්ධො, එතෙන අත්තනො පසාදසම්පත්තියා, රතනත්තයස්ස ච ඛෙත්තභාවසම්පත්තියා තස්ස පුඤ්ඤස්ස අත්ථසංවණ්ණනාය උපඝාතකඋපද්දවානං විහනනෙ සමත්ථතං දස්සෙති. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං අන්තො චෙව බහි ච, අජ්ඣත්තිකබාහිරවත්ථූසූති අත්ථො. සබ්බත්ථාති වා සබ්බස්මිං කාලෙ, සංවණ්ණනාය ආදිමජ්ඣපරියොසානකාලෙසූති වුත්තං හොති. හුත්වාති පුබ්බකාලකිරියා, තස්ස ‘‘කරිස්සාමත්ථවණ්ණන’’න්ති එතෙන සම්බන්ධො. තස්සාති යං රතනත්තයෙ වන්දනාජනිතං පුඤ්ඤං, තස්ස. තෙජසාති ආනුභාවෙන බලෙන.
Cittīkatabhāvādayo ca anaññasādhāraṇā buddhādīsu eva labbhanti, ratanānaṃ tayaṃ ratanattayaṃ, tasmiṃ ratanattaye. Hatantarāyoti vidhastaupaddavo hutvāti sambandho, etena attano pasādasampattiyā, ratanattayassa ca khettabhāvasampattiyā tassa puññassa atthasaṃvaṇṇanāya upaghātakaupaddavānaṃ vihanane samatthataṃ dasseti. Sabbatthāti sabbasmiṃ anto ceva bahi ca, ajjhattikabāhiravatthūsūti attho. Sabbatthāti vā sabbasmiṃ kāle, saṃvaṇṇanāya ādimajjhapariyosānakālesūti vuttaṃ hoti. Hutvāti pubbakālakiriyā, tassa ‘‘karissāmatthavaṇṇana’’nti etena sambandho. Tassāti yaṃ ratanattaye vandanājanitaṃ puññaṃ, tassa. Tejasāti ānubhāvena balena.
එවං රතනත්තයවන්දනාය පයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි නෙත්තිප්පකරණස්ස ගම්භීරත්ථත්තා අත්ථසංවණ්ණනාය දුක්කරභාවං දස්සෙතුං ‘‘ඨිති’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ඨිතින්ති ඨානං අනන්තරධානං අවිච්ඡෙදප්පවත්තිං. ආකඞ්ඛමානෙනාති ඉච්ඡමානෙන පත්ථයන්තෙන, ‘‘අහොවතායං සද්ධම්මනෙත්ති චිරං තිට්ඨෙය්යා’’ති එවං පත්ථයන්තෙනාති වුත්තං හොති. චිරන්ති දීඝකාලං, පඤ්චවස්සසහස්සපරිමාණං කාලන්ති අත්ථො. සද්ධම්මනෙත්තියාති සද්ධම්මසඞ්ඛාතාය නෙත්තියා. සද්ධම්මො හි වෙනෙය්යසන්තානෙසු අරියගුණානං නයනතො නෙත්ති, සද්ධම්මස්ස වා නෙත්ති සද්ධම්මනෙත්ති, තස්සා සද්ධම්මනෙත්තියා, ස්වායමත්ථො අට්ඨකථායං විචාරිතො එව. ථෙරෙනාති ථිරගුණයුත්තෙන. අභියාචිතොති ආදරගාරවෙන යාචිතො. අභිමුඛං වා යාචිතො, අනුත්තරං කත්වා යාචිතොති අත්ථො. උද්දිස්ස වා යාචිතො, ගරුතරං කත්වා යාචිතොති අත්ථො, ‘‘කරොතු ආයස්මා නෙත්තිප්පකරණස්ස කඤ්චි අත්ථසංවණ්ණන’’න්ති එවං නෙත්තියා අත්ථසංවණ්ණනං පති අජ්ඣෙසිතොති වුත්තං හොති. එත්ථ ච සද්ධම්මස්ස චිරං ඨිතිකාමෙන අජ්ඣාසයසම්පන්නෙන සාසනෙ ථිරගුණයුත්තෙන සබ්රහ්මචාරිනා ආදරගාරවෙන, අභිමුඛං වා යාචිතෙන මෙ න සක්කා තස්ස අභියාචනං පටික්ඛිපිතුන්ති දස්සෙති ‘‘ඨිතිං ආකඞ්ඛමානෙනා’’ති ගාථාය.
Evaṃ ratanattayavandanāya payojanaṃ dassetvā idāni nettippakaraṇassa gambhīratthattā atthasaṃvaṇṇanāya dukkarabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘ṭhiti’’ntiādimāha. Tattha ṭhitinti ṭhānaṃ anantaradhānaṃ avicchedappavattiṃ. Ākaṅkhamānenāti icchamānena patthayantena, ‘‘ahovatāyaṃ saddhammanetti ciraṃ tiṭṭheyyā’’ti evaṃ patthayantenāti vuttaṃ hoti. Ciranti dīghakālaṃ, pañcavassasahassaparimāṇaṃ kālanti attho. Saddhammanettiyāti saddhammasaṅkhātāya nettiyā. Saddhammo hi veneyyasantānesu ariyaguṇānaṃ nayanato netti, saddhammassa vā netti saddhammanetti, tassā saddhammanettiyā, svāyamattho aṭṭhakathāyaṃ vicārito eva. Therenāti thiraguṇayuttena. Abhiyācitoti ādaragāravena yācito. Abhimukhaṃ vā yācito, anuttaraṃ katvā yācitoti attho. Uddissa vā yācito, garutaraṃ katvā yācitoti attho, ‘‘karotu āyasmā nettippakaraṇassa kañci atthasaṃvaṇṇana’’nti evaṃ nettiyā atthasaṃvaṇṇanaṃ pati ajjhesitoti vuttaṃ hoti. Ettha ca saddhammassa ciraṃ ṭhitikāmena ajjhāsayasampannena sāsane thiraguṇayuttena sabrahmacārinā ādaragāravena, abhimukhaṃ vā yācitena me na sakkā tassa abhiyācanaṃ paṭikkhipitunti dasseti ‘‘ṭhitiṃ ākaṅkhamānenā’’ti gāthāya.
පදුමුත්තරනාථස්සාති පදුමුත්තරස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස. පස්සතාති පුබ්බෙනිවාසචක්ඛුනා, සමන්තචක්ඛුනා එව වා හත්ථතලෙ ඨපිතආමලකං විය අභිනීහාරං පස්සන්තෙන. තාදිනාති තාදිභාවයුත්තෙන , සබ්බත්ථ වා නිබ්බිකාරෙන, ‘‘අම්හාකං භගවතා’’ති වචනසෙසො. යස්සාති ආයස්මතො මහාකච්චානත්ථෙරස්ස. ඨපිතොති –
Padumuttaranāthassāti padumuttarassa sammāsambuddhassa. Passatāti pubbenivāsacakkhunā, samantacakkhunā eva vā hatthatale ṭhapitaāmalakaṃ viya abhinīhāraṃ passantena. Tādināti tādibhāvayuttena , sabbattha vā nibbikārena, ‘‘amhākaṃ bhagavatā’’ti vacanaseso. Yassāti āyasmato mahākaccānattherassa. Ṭhapitoti –
‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජන්තානං යදිදං මහාකච්චානො’’ති (අ. නි. 1.188, 197) –
‘‘Etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ saṃkhittena bhāsitassa vitthārena atthaṃ vibhajantānaṃ yadidaṃ mahākaccāno’’ti (a. ni. 1.188, 197) –
එවං ඨපිතො. සීලාදිගුණවිසෙසෙහි මහන්තා සාවකාති මහාසාවකා (ථෙරගා. අට්ඨ. 2.1288; අ. නි. ටී. 2.3.59), මහාකස්සපාදයො, තෙසු අයමායස්මා අඤ්ඤතරොති, මහාසාවකො ච සො ගුණවිසෙසයොගතො උත්තමො චාති මහාසාවකුත්තමො.
Evaṃ ṭhapito. Sīlādiguṇavisesehi mahantā sāvakāti mahāsāvakā (theragā. aṭṭha. 2.1288; a. ni. ṭī. 2.3.59), mahākassapādayo, tesu ayamāyasmā aññataroti, mahāsāvako ca so guṇavisesayogato uttamo cāti mahāsāvakuttamo.
ඣානාදීසු සාතිසයානං ආවජ්ජනාදිවසීභාවානං, අරියිද්ධිවසෙන පරමස්ස ච චෙතොවසීභාවස්ස අධිගතත්තා වසිප්පත්තො. අත්ථාදීසු සවිසෙසභෙදගතපටිසම්භිදාඤාණත්තා පභින්නපටිසම්භිදො. ‘‘පණ්ඩිතො, භික්ඛවෙ, මහාකච්චානො, මහාපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, මහාකච්චානො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.205) අනෙකෙසු ඨානෙසු භගවතා පසංසිතත්තා සම්බුද්ධෙන පසංසිතො. තෙන වුත්තං ‘‘සත්ථු චෙව සංවණ්ණිතො සංභාවිතො, විඤ්ඤූනඤ්ච සබ්රහ්මචාරින’’න්ති.
Jhānādīsu sātisayānaṃ āvajjanādivasībhāvānaṃ, ariyiddhivasena paramassa ca cetovasībhāvassa adhigatattā vasippatto. Atthādīsu savisesabhedagatapaṭisambhidāñāṇattā pabhinnapaṭisambhido. ‘‘Paṇḍito, bhikkhave, mahākaccāno, mahāpañño, bhikkhave, mahākaccāno’’tiādinā (ma. ni. 1.205) anekesu ṭhānesu bhagavatā pasaṃsitattā sambuddhena pasaṃsito. Tena vuttaṃ ‘‘satthu ceva saṃvaṇṇito saṃbhāvito, viññūnañca sabrahmacārina’’nti.
අනුමොදිතාති ‘‘සාධු සාධු, කච්චාන, සාධු ඛො, ත්වං කච්චාන, ඉමං ධම්මසංවණ්ණනං අභාසී’’ති එවං අනුමොදිතා. එකස්මිං කිර සමයෙ අයං මහාථෙරො ජම්බුවනසණ්ඩෙ විහරන්තො අත්තනො සන්තිකාවචරානං භික්ඛූනං ඉමං හාරනයපටිමණ්ඩිතං පකරණං අභාසි. භාසිත්වා ච භගවතො සන්තිකං උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසින්නො යථාභාසිතං ඉමං පකරණං භගවතො නිවෙදෙසි. තං සුත්වා භගවා ‘‘සාධු සාධූ’’තිආදිනා අනුමොදිත්වා ‘‘තස්මාතිහ, ත්වං කච්චාන, ඉමං ධම්මසංවණ්ණනං ධම්මනෙත්තිත්වෙව ධාරෙහී’’ති නාමග්ගහණං අකාසීති වදන්ති. දෙසනාහාරාදිනන්දියාවට්ටනයාදිහාරනයානුසාරෙනෙව සබ්බධම්මසංවණ්ණනානං ගතියොති ආහ ‘‘සාසනස්ස සදායත්තා, නවඞ්ගස්සත්ථවණ්ණනා’’ති.
Anumoditāti ‘‘sādhu sādhu, kaccāna, sādhu kho, tvaṃ kaccāna, imaṃ dhammasaṃvaṇṇanaṃ abhāsī’’ti evaṃ anumoditā. Ekasmiṃ kira samaye ayaṃ mahāthero jambuvanasaṇḍe viharanto attano santikāvacarānaṃ bhikkhūnaṃ imaṃ hāranayapaṭimaṇḍitaṃ pakaraṇaṃ abhāsi. Bhāsitvā ca bhagavato santikaṃ upasaṅkamitvā bhagavantaṃ abhivādetvā ekamantaṃ nisinno yathābhāsitaṃ imaṃ pakaraṇaṃ bhagavato nivedesi. Taṃ sutvā bhagavā ‘‘sādhu sādhū’’tiādinā anumoditvā ‘‘tasmātiha, tvaṃ kaccāna, imaṃ dhammasaṃvaṇṇanaṃ dhammanettitveva dhārehī’’ti nāmaggahaṇaṃ akāsīti vadanti. Desanāhārādinandiyāvaṭṭanayādihāranayānusāreneva sabbadhammasaṃvaṇṇanānaṃ gatiyoti āha ‘‘sāsanassa sadāyattā, navaṅgassatthavaṇṇanā’’ti.
ගම්භීරඤාණෙහීහි ගම්භීරෙහි ඤාණෙහි, න සද්ධාමත්තකෙන, ගම්භීරඤාණෙහි වා මහාපඤ්ඤෙහි අරියෙහි. පකරණස්ස ගම්භීරත්ථතං, අත්තනො ච ඤාණස්ස නාතිවිසයතං විදිත්වා සංවණ්ණනාරම්භෙ සංසීදන්තම්පි මං සාසනගුණාදිඋපනිස්සයසම්පදා උස්සාහෙසීති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදිනා.
Gambhīrañāṇehīhi gambhīrehi ñāṇehi, na saddhāmattakena, gambhīrañāṇehi vā mahāpaññehi ariyehi. Pakaraṇassa gambhīratthataṃ, attano ca ñāṇassa nātivisayataṃ viditvā saṃvaṇṇanārambhe saṃsīdantampi maṃ sāsanaguṇādiupanissayasampadā ussāhesīti imamatthaṃ dasseti ‘‘kiñcāpī’’tiādinā.
‘‘පඤ්චපි නිකායෙ ඔගාහෙත්වා’’ති ඉමිනා නෙත්තියා පඤ්චපි මහානිකායෙ අනුපවිසිත්වා අවට්ඨානං, තෙසං සංවණ්ණනාභාවඤ්ච දීපෙති. තත්ථ ‘‘කතමො අස්සාදො ච ආදීනවො චා’’තිආදිපෙටකොපදෙසපාළිං (පෙටකො. 23) ආනෙත්වා ඉධ දෙසනාහාරාදීනං පදත්ථවිනිච්ඡයො පෙටකෙන සංසන්දනං නාම. ‘‘යථාබල’’න්ති ඉමිනා සබ්බථා සබ්බභාගෙනාපි නෙත්තියා සංවණ්ණනා මයා න සුකරා කාතුං, අත්තනො පන ඤාණබලානුරූපං කරිස්සාමීති නිරතිමානතං දීපෙති.
‘‘Pañcapinikāye ogāhetvā’’ti iminā nettiyā pañcapi mahānikāye anupavisitvā avaṭṭhānaṃ, tesaṃ saṃvaṇṇanābhāvañca dīpeti. Tattha ‘‘katamo assādo ca ādīnavo cā’’tiādipeṭakopadesapāḷiṃ (peṭako. 23) ānetvā idha desanāhārādīnaṃ padatthavinicchayo peṭakena saṃsandanaṃ nāma. ‘‘yathābala’’nti iminā sabbathā sabbabhāgenāpi nettiyā saṃvaṇṇanā mayā na sukarā kātuṃ, attano pana ñāṇabalānurūpaṃ karissāmīti niratimānataṃ dīpeti.
සුවිසුද්ධන්ති සුට්ඨු විසුද්ධං, නිකායන්තරලද්ධිදොසෙහි අන්තරන්තරා අනුප්පවෙසිතෙහි අසම්මිස්සන්ති අධිප්පායො. අසංකිණ්ණන්ති සනිකායෙපි පදත්ථන්තරපරිකප්පනාදිනා අසංකිණ්ණං තාදිසසඞ්කරරහිතං අනාකුලං සුපරිච්ඡින්නං. විවිධෙහි ආකාරෙහි නිච්ඡිනොතීති විනිච්ඡයො. අත්ථානං විනිච්ඡයො අත්ථවිනිච්ඡයො. ගණ්ඨිට්ඨානභූතෙසු අත්ථෙසු ඛිලමද්දනාකාරෙන පවත්තා විමතිච්ඡෙදකථා, නිපුණො සුඛුමො සණ්හො අත්ථවිනිච්ඡයො එතස්සාති නිපුණත්ථවිනිච්ඡයො. අථ වා අත්ථෙ විනිච්ඡිනොතීති අත්ථවිනිච්ඡයො, යථාවුත්තඅත්ථවිසයඤාණං, නිපුණො ඡෙකො අත්ථවිනිච්ඡයො එතස්සාති නිපුණත්ථවිනිච්ඡයො, තං නිපුණත්ථවිනිච්ඡයං. සමයන්ති සිද්ධන්තං. ඉදං වුත්තං හොති – මහාවිහාරවාසීනං සිද්ධන්තො වුත්තනයෙන සුපරිසුද්ධො, අනාකුලො, සණ්හසුඛුමවිනිච්ඡයො ච, සිද්ධන්තං තං අවිලොමෙන්තො අනුකූලතො තත්ථ සිද්ධංයෙව ධම්මනෙත්තිං පකාසයන්තො නෙත්තිප්පකරණස්ස අත්ථසංවණ්ණනං කරිස්සාමීති.
Suvisuddhanti suṭṭhu visuddhaṃ, nikāyantaraladdhidosehi antarantarā anuppavesitehi asammissanti adhippāyo. Asaṃkiṇṇanti sanikāyepi padatthantaraparikappanādinā asaṃkiṇṇaṃ tādisasaṅkararahitaṃ anākulaṃ suparicchinnaṃ. Vividhehi ākārehi nicchinotīti vinicchayo. Atthānaṃ vinicchayo atthavinicchayo. Gaṇṭhiṭṭhānabhūtesu atthesu khilamaddanākārena pavattā vimaticchedakathā, nipuṇo sukhumo saṇho atthavinicchayo etassāti nipuṇatthavinicchayo. Atha vā atthe vinicchinotīti atthavinicchayo, yathāvuttaatthavisayañāṇaṃ, nipuṇo cheko atthavinicchayo etassāti nipuṇatthavinicchayo, taṃ nipuṇatthavinicchayaṃ. Samayanti siddhantaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahāvihāravāsīnaṃ siddhanto vuttanayena suparisuddho, anākulo, saṇhasukhumavinicchayo ca, siddhantaṃ taṃ avilomento anukūlato tattha siddhaṃyeva dhammanettiṃ pakāsayanto nettippakaraṇassa atthasaṃvaṇṇanaṃ karissāmīti.
පමාදලෙඛන්ති අපරභාගෙ පොත්ථකාරුළ්හකාලෙ පමජ්ජිත්වා ලිඛනවසෙන පවත්තප්පමාදපාඨං. වජ්ජෙත්වාති අපනෙත්වා. පාළිං සම්මා නියොජයන්ති තං තං නෙත්තිපාළිං තත්ථ තත්ථ උදාහරණභාවෙන ආනීතසුත්තෙ සම්මදෙව නියොජෙන්තො, අත්ථසංවණ්ණනාය වා තං තං උදාහරණසුත්තසඞ්ඛාතං පාළිං තස්මිං තස්මිං ලක්ඛණභූතෙ නෙත්තිගන්ථෙ සම්මදෙව නියොජෙන්තො. උපදෙසන්ති නෙත්තිඋපනිසං නෙත්තිහදයං. ය්වායං සපට්ඨානවිභාගස්ස තෙත්තිංසවිධස්ස නෙත්තිපදත්ථස්ස සහ නිමිත්තවිභාගෙන අසඞ්කරතො වවත්ථිතො විසයො, තං. විභාවෙන්තො පකාසෙන්තො. තස්සා නෙත්තියා කරිස්සාමි අත්ථවණ්ණනන්ති සම්බන්ධො.
Pamādalekhanti aparabhāge potthakāruḷhakāle pamajjitvā likhanavasena pavattappamādapāṭhaṃ. Vajjetvāti apanetvā. Pāḷiṃ sammā niyojayanti taṃ taṃ nettipāḷiṃ tattha tattha udāharaṇabhāvena ānītasutte sammadeva niyojento, atthasaṃvaṇṇanāya vā taṃ taṃ udāharaṇasuttasaṅkhātaṃ pāḷiṃ tasmiṃ tasmiṃ lakkhaṇabhūte nettiganthe sammadeva niyojento. Upadesanti nettiupanisaṃ nettihadayaṃ. Yvāyaṃ sapaṭṭhānavibhāgassa tettiṃsavidhassa nettipadatthassa saha nimittavibhāgena asaṅkarato vavatthito visayo, taṃ. Vibhāvento pakāsento. Tassā nettiyā karissāmi atthavaṇṇananti sambandho.
එත්ථ ච ‘‘අභියාචිතො’’ති ඉමිනා අත්ථසංවණ්ණනාය නිමිත්තං දස්සෙති, ‘‘ඨිතිං ආකඞ්ඛමානෙන චිරං සද්ධම්මනෙත්තියා’’ති ඉමිනා පයොජනං, ‘‘කරිස්සාමත්ථවණ්ණන’’න්ති ඉමිනා පිණ්ඩත්ථං. සංවණ්ණියමානා හි පකරණත්ථා සංවණ්ණනාය පිණ්ඩත්ථො. ‘‘තමුපනිස්සායා’’තිආදිනා කරණප්පකාරං.
Ettha ca ‘‘abhiyācito’’ti iminā atthasaṃvaṇṇanāya nimittaṃ dasseti, ‘‘ṭhitiṃ ākaṅkhamānena ciraṃ saddhammanettiyā’’ti iminā payojanaṃ, ‘‘karissāmatthavaṇṇana’’nti iminā piṇḍatthaṃ. Saṃvaṇṇiyamānā hi pakaraṇatthā saṃvaṇṇanāya piṇḍattho. ‘‘Tamupanissāyā’’tiādinā karaṇappakāraṃ.
ඉදානි සංවණ්ණනාය සවනෙ නියොජෙන්තො ‘‘ඉති අත්ථ’’න්ති ඔසානගාථමාහ. තත්ථ ‘‘සක්කච්ච’’න්ති පදං උභයත්ථ යොජෙතබ්බං ‘‘සක්කච්චං විභජන්තස්ස, සක්කච්චං නිසාමයථා’’ති.
Idāni saṃvaṇṇanāya savane niyojento ‘‘iti attha’’nti osānagāthamāha. Tattha ‘‘sakkacca’’nti padaṃ ubhayattha yojetabbaṃ ‘‘sakkaccaṃ vibhajantassa, sakkaccaṃ nisāmayathā’’ti.
ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
අට්ඨකථා • Aṭṭhakathā / සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / නෙත්තිප්පකරණ-අට්ඨකථා • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / ගන්ථාරම්භකථා • Ganthārambhakathā
ටීකා • Tīkā / සුත්තපිටක (ටීකා) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ඛුද්දකනිකාය (ටීකා) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / නෙත්තිවිභාවිනී • Nettivibhāvinī / ගන්ථාරම්භකථා • Ganthārambhakathā