Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / වජිරබුද්‌ධි-ටීකා • Vajirabuddhi-ṭīkā

    ගන්‌ථාරම්‌භකථාවණ්‌ණනා

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā

    ඉදානි අස්‌සාරම්‌භො – තත්‌ථ යොති අනියමනිද්‌දෙසො, තෙන විසුද්‌ධජාතිකුලගොත්‌තාදීනං කිලෙසමලවිසුද්‌ධියා, පූජාරහතාය වා අකාරණතං දස්‌සෙත්‌වා යො කොචි ඉමිස්‌සා සමන්‌තපාසාදිකාය ආදිගාථාය නිද්‌දිට්‌ඨලොකනාථත්‌තහෙතුං යථාවුත්‌තහෙතුමූලෙන ථිරතරං අචලං කත්‌වා යථාවුත්‌තහෙතුකාලං අච්‌චන්‌තමෙව පූරෙන්‌තො අවසානෙ යථාවුත්‌තහෙතුඵලං සම්‌පාදෙත්‌වා යථාවුත්‌තහෙතුඵලප්‌පයොජනං සාධෙති, සොව පරමපූජාරහොති නියමෙති.

    Idāni assārambho – tattha yoti aniyamaniddeso, tena visuddhajātikulagottādīnaṃ kilesamalavisuddhiyā, pūjārahatāya vā akāraṇataṃ dassetvā yo koci imissā samantapāsādikāya ādigāthāya niddiṭṭhalokanāthattahetuṃ yathāvuttahetumūlena thirataraṃ acalaṃ katvā yathāvuttahetukālaṃ accantameva pūrento avasāne yathāvuttahetuphalaṃ sampādetvā yathāvuttahetuphalappayojanaṃ sādheti, sova paramapūjārahoti niyameti.

    එත්‌තාවතා –

    Ettāvatā –

    භයසම්‌මොහදුද්‌දිට්‌ඨි-පණාමො නෙස සබ්‌බථා;

    Bhayasammohaduddiṭṭhi-paṇāmo nesa sabbathā;

    පඤ්‌ඤාපුබ්‌බඞ්‌ගමො එසො, පණාමොති නිදස්‌සිතො.

    Paññāpubbaṅgamo eso, paṇāmoti nidassito.

    තත්‍ර හෙතූති අතිදුක්‌කරානි තිංසපාරමිතාසඞ්‌ඛාතානි පුඤ්‌ඤකම්‌මානි. තානි හි අච්‌චන්‌තදුක්‌ඛෙන කසිරෙන වචනපථාතීතානුභාවෙන මහතා උස්‌සාහෙන කරීයන්‌තීති අතිදුක්‌කරානි නාම. අතිදුක්‌කරත්‌තා එව හි තෙසං අතිදුල්‌ලභං ලොකෙ අනඤ්‌ඤසාධාරණං නාථත්‌තසඞ්‌ඛාතං ඵලං ඵලන්‌ති, තං තත්‌ථ හෙතුඵලං; හෙතුමූලං නාම යථාවුත්‌තස්‌ස හෙතුනො නිප්‌ඵාදනසමත්‌ථා මහාකරුණා, සා ආදිපණිධානතො පට්‌ඨාය ‘‘මුත්‌තො මොචෙස්‌සාමී’’තිආදිනා නයෙන යාව හෙතුඵලප්‌පයොජනා, තාව අබ්‌බොච්‌ඡින්‌නං පවත්‌තති. යං සන්‌ධාය වුත්‌තං –

    Tatra hetūti atidukkarāni tiṃsapāramitāsaṅkhātāni puññakammāni. Tāni hi accantadukkhena kasirena vacanapathātītānubhāvena mahatā ussāhena karīyantīti atidukkarāni nāma. Atidukkarattā eva hi tesaṃ atidullabhaṃ loke anaññasādhāraṇaṃ nāthattasaṅkhātaṃ phalaṃ phalanti, taṃ tattha hetuphalaṃ; hetumūlaṃ nāma yathāvuttassa hetuno nipphādanasamatthā mahākaruṇā, sā ādipaṇidhānato paṭṭhāya ‘‘mutto mocessāmī’’tiādinā nayena yāva hetuphalappayojanā, tāva abbocchinnaṃ pavattati. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –

    ‘‘සකානනා සග්‍රිවරා සසාගරා,

    ‘‘Sakānanā sagrivarā sasāgarā,

    ගතා විනාසං බහුසො වසුන්‌ධරා;

    Gatā vināsaṃ bahuso vasundharā;

    යුගන්‌තකාලෙ සලිලානලානිලෙ,

    Yugantakāle salilānalānile,

    න බොධිසත්‌තස්‌ස මහාතපා කුතො’’ති.

    Na bodhisattassa mahātapā kuto’’ti.

    යාය සමන්‌නාගතත්‌තා ‘‘නමො මහාකාරුණිකස්‌ස තස්‌සා’’ති ආහ. හෙතුකාලං නාම චතුඅට්‌ඨසොළසඅසඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යාදිප්‌පභෙදො කාලො, යං සන්‌ධායාහ ‘‘කප්‌පකොටීහිපි අප්‌පමෙය්‍යං කාල’’න්‌ති. තත්‌ථ අච්‌චන්‌තසංයොගත්‌ථෙ උපයොගවචනං වෙදිතබ්‌බං ‘‘මාසං අධීතෙ, දිවසං චරතී’’තිආදීසු විය. කාමඤ්‌ච සො කාලො අසඞ්‌ඛ්‍යෙය්‍යවසෙන පමෙය්‍යො විඤ්‌ඤෙය්‍යො, තථාපි කප්‌පකොටිවසෙන අවිඤ්‌ඤෙය්‍යතං සන්‌ධාය ‘‘කප්‌පකොටීහිපි අප්‌පමෙය්‍යං කාල’’න්‌ති ආහ. තත්‌ථ කාලයතීති කාලො, ඛිපති විද්‌ධංසයති සත්‌තානං ජීවිතමිති අත්‌ථො. කල වික්‌ඛෙපෙ. තත්‌ථ කප්‌පීයති සංකප්‌පීයති සාසපපබ්‌බතාදීහි උපමාහි කෙවලං සංකප්‌පීයති, න මනුස්‌සදිවසමාසසංවච්‌ඡරාදිගණනාය ගණීයතීති කප්‌පො. එකන්‌තිආදිගණනපථස්‌ස කොටිභූතත්‌තා කොටි, කප්‌පානං කොටියො කප්‌පකොටියො . තාහිපි න පමීයතීති අප්‌පමෙය්‍යො, තං අප්‌පමෙය්‍යං. කරොන්‌තොති නානත්‌ථත්‌තා ධාතූනං දානං දෙන්‌තො, සීලං රක්‌ඛන්‌තො, ලොභක්‌ඛන්‌ධතො නික්‌ඛමන්‌තො, අත්‌තහිතපරහිතාදිභෙදං තං තං ධම්‌මං පජානන්‌තො, විවිධෙන වායාමෙන ඝටෙන්‌තො වායමන්‌තො, තං තං සත්‌තාපරාධං ඛමන්‌තො, පටිඤ්‌ඤාසම්‌මුතිපරමත්‌ථසච්‌චානි සච්‌චායන්‌තො, තං තං සත්‌තහිතං අධිට්‌ඨහන්‌තො, සකලලොකං මෙත්‌තායන්‌තො, මිත්‌තාමිත්‌තාදිභෙදං පක්‌ඛපාතං පහාය තං තං සත්‌තං අජ්‌ඣුපෙක්‌ඛන්‌තො චාති අත්‌ථො. ඛෙදං ගතොති අනන්‌තප්‌පභෙදං මහන්‌තං සංසාරදුක්‌ඛං අනුභවනට්‌ඨෙන ගතො, සම්‌පත්‌තොත්‍යත්‌ථො. සංසාරදුක්‌ඛඤ්‌හි සාරීරිකං මානසිකඤ්‌ච සුඛං ඛෙදයති පාතයතීති ‘‘ඛෙදො’’ති වුච්‌චති. ලොකහිතායාති ඉදං යථාවුත්‌තහෙතුඵලප්‌පයොජනනිදස්‌සනං, ‘‘සංසාරදුක්‌ඛානුභවනකාරණනිදස්‌සන’’න්‌තිපි එකෙ –

    Yāya samannāgatattā ‘‘namo mahākāruṇikassa tassā’’ti āha. Hetukālaṃ nāma catuaṭṭhasoḷasaasaṅkhyeyyādippabhedo kālo, yaṃ sandhāyāha ‘‘kappakoṭīhipi appameyyaṃ kāla’’nti. Tattha accantasaṃyogatthe upayogavacanaṃ veditabbaṃ ‘‘māsaṃ adhīte, divasaṃ caratī’’tiādīsu viya. Kāmañca so kālo asaṅkhyeyyavasena pameyyo viññeyyo, tathāpi kappakoṭivasena aviññeyyataṃ sandhāya ‘‘kappakoṭīhipi appameyyaṃ kāla’’nti āha. Tattha kālayatīti kālo, khipati viddhaṃsayati sattānaṃ jīvitamiti attho. Kala vikkhepe. Tattha kappīyati saṃkappīyati sāsapapabbatādīhi upamāhi kevalaṃ saṃkappīyati, na manussadivasamāsasaṃvaccharādigaṇanāya gaṇīyatīti kappo. Ekantiādigaṇanapathassa koṭibhūtattā koṭi, kappānaṃ koṭiyo kappakoṭiyo . Tāhipi na pamīyatīti appameyyo, taṃ appameyyaṃ. Karontoti nānatthattā dhātūnaṃ dānaṃ dento, sīlaṃ rakkhanto, lobhakkhandhato nikkhamanto, attahitaparahitādibhedaṃ taṃ taṃ dhammaṃ pajānanto, vividhena vāyāmena ghaṭento vāyamanto, taṃ taṃ sattāparādhaṃ khamanto, paṭiññāsammutiparamatthasaccāni saccāyanto, taṃ taṃ sattahitaṃ adhiṭṭhahanto, sakalalokaṃ mettāyanto, mittāmittādibhedaṃ pakkhapātaṃ pahāya taṃ taṃ sattaṃ ajjhupekkhanto cāti attho. Khedaṃ gatoti anantappabhedaṃ mahantaṃ saṃsāradukkhaṃ anubhavanaṭṭhena gato, sampattotyattho. Saṃsāradukkhañhi sārīrikaṃ mānasikañca sukhaṃ khedayati pātayatīti ‘‘khedo’’ti vuccati. Lokahitāyāti idaṃ yathāvuttahetuphalappayojananidassanaṃ, ‘‘saṃsāradukkhānubhavanakāraṇanidassana’’ntipi eke –

    ‘‘‘ජාතිසංසාරදුක්‌ඛානං, ගන්‌තුං සක්‌කොපි නිබ්‌බුතිං;

    ‘‘‘Jātisaṃsāradukkhānaṃ, gantuṃ sakkopi nibbutiṃ;

    චිරල්‌ලිට්‌ඨොපි සංසාරෙ, කරුණායෙව කෙවල’න්‌ති. –

    Ciralliṭṭhopi saṃsāre, karuṇāyeva kevala’nti. –

    ච වුත්‌ත’’න්‌ති, තමයුත්‌තං. න හි භගවා ලොකහිතාය සංසාරදුක්‌ඛමනුභවති. න හි කස්‌සචි දුක්‌ඛානුභවනං ලොකස්‌ස උපකාරං ආවහති. එවං පනෙතං දස්‌සෙති තිංසපාරමිතාපභෙදං හෙතුං, පාරමිතාඵලභූතං නාථත්‌තසඞ්‌ඛාතං ඵලඤ්‌ච. යථා චාහ ‘‘මමඤ්‌හි, ආනන්‌ද, කල්‍යාණමිත්‌තං ආගම්‌ම ජාතිධම්‌මා සත්‌තා ජාතියා පරිමුච්‌චන්‌තී’’තිආදි (සං. නි. 1.129; 5.2). තත්‌ථ භගවා යථාවුත්‌තහෙතූහි සත්‌තානං විනෙය්‍යභාවනිප්‌ඵාදනපඤ්‌ඤාබීජානි වපි, හෙතුඵලෙන පරිපක්‌කින්‌ද්‍රියභාවෙන පරිනිප්‌ඵන්‌නවිනෙය්‍යභාවෙ සත්‌තෙ විනයි, සංසාරදුක්‌ඛතො මොචයීති අත්‌ථො. න එවං සංසාරදුක්‌ඛෙන ලොකස්‌ස උපකාරං කිඤ්‌චි අකාසි, තස්‌මා කරොන්‌තො අතිදුක්‌කරානි ලොකහිතායාති සම්‌බන්‌ධො. ඉමිස්‌සා යොජනාය සබ්‌බපඨමස්‌ස බොධිසත්‌තස්‌ස උප්‌පත්‌තිකාලතො පට්‌ඨාය බොධිසත්‌තස්‌ස නාථත්‌තසඞ්‌ඛාතපාරමිතාහෙතුඵලාධිගමො වෙදිතබ්‌බො. යො නාථොති හි සම්‌බන්‌ධො අධිප්‌පෙතො. ඉමස්‌ස පනත්‌ථස්‌ස –

    Ca vutta’’nti, tamayuttaṃ. Na hi bhagavā lokahitāya saṃsāradukkhamanubhavati. Na hi kassaci dukkhānubhavanaṃ lokassa upakāraṃ āvahati. Evaṃ panetaṃ dasseti tiṃsapāramitāpabhedaṃ hetuṃ, pāramitāphalabhūtaṃ nāthattasaṅkhātaṃ phalañca. Yathā cāha ‘‘mamañhi, ānanda, kalyāṇamittaṃ āgamma jātidhammā sattā jātiyā parimuccantī’’tiādi (saṃ. ni. 1.129; 5.2). Tattha bhagavā yathāvuttahetūhi sattānaṃ vineyyabhāvanipphādanapaññābījāni vapi, hetuphalena paripakkindriyabhāvena parinipphannavineyyabhāve satte vinayi, saṃsāradukkhato mocayīti attho. Na evaṃ saṃsāradukkhena lokassa upakāraṃ kiñci akāsi, tasmā karonto atidukkarāni lokahitāyāti sambandho. Imissā yojanāya sabbapaṭhamassa bodhisattassa uppattikālato paṭṭhāya bodhisattassa nāthattasaṅkhātapāramitāhetuphalādhigamo veditabbo. Yo nāthoti hi sambandho adhippeto. Imassa panatthassa –

    ‘‘යදෙව පඨමං චිත්‌ත-මුප්‌පන්‌නං තව බොධයෙ;

    ‘‘Yadeva paṭhamaṃ citta-muppannaṃ tava bodhaye;

    ත්‌වං තදෙවස්‌ස ලොකස්‌ස, පූජිකෙ පරිවසිත්‌ථ’’. –

    Tvaṃ tadevassa lokassa, pūjike parivasittha’’. –

    ඉති වචනං සාධකං. පඨමචිත්‌තස්‌ස පාරමිතාභාවො රුක්‌ඛස්‌ස අඞ්‌කුරතො පට්‌ඨාය උප්‌පත්‌තිඋපමාය සාධෙතබ්‌බො. එත්‌ථාහ – ‘‘ඛෙදං ගතොති වචනං නිරත්‌ථකං , යථාවුත්‌තනයෙන ගුණසාධනාසම්‌භවතො’’ති? න, අන්‌තරා අනිවත්‌තනකභාවදීපනතො. දුක්‌කරානි කරොන්‌තො ඛෙදං ගතො එව, න අන්‌තරා ඛෙදං අසහන්‌තො නිවත්‌තතීති දීපෙති. ලොකදුක්‌ඛාපනයනකාමස්‌ස වා භගවතො අත්‌තනො දුක්‌ඛානුභවනසමත්‌ථතං දස්‌සෙති.

    Iti vacanaṃ sādhakaṃ. Paṭhamacittassa pāramitābhāvo rukkhassa aṅkurato paṭṭhāya uppattiupamāya sādhetabbo. Etthāha – ‘‘khedaṃ gatoti vacanaṃ niratthakaṃ , yathāvuttanayena guṇasādhanāsambhavato’’ti? Na, antarā anivattanakabhāvadīpanato. Dukkarāni karonto khedaṃ gato eva, na antarā khedaṃ asahanto nivattatīti dīpeti. Lokadukkhāpanayanakāmassa vā bhagavato attano dukkhānubhavanasamatthataṃ dasseti.

    ‘‘යස්‌ස කස්‌සචි වරදොස්‌සං, යාවාහං සබ්‌බසත්‌තදුක්‌ඛානි;

    ‘‘Yassa kassaci varadossaṃ, yāvāhaṃ sabbasattadukkhāni;

    සබ්‌බානි සබ්‌බකාලං යුගං, පද්‌මස්‌සෙව බුජ්‌ඣන්‌තොම්‌හී’’ති. –

    Sabbāni sabbakālaṃ yugaṃ, padmasseva bujjhantomhī’’ti. –

    එවංඅධිප්‌පායස්‌ස අත්‌තමත්‌තදුක්‌ඛානුභවනසමත්‌ථතාය කායෙව කථාති අතිසයං අත්‌ථං දස්‌සෙතීති අත්‌ථො. අථ වා ඛෙදං ගතොති බ්‍යාපාරං පරිචයං ගතොතිපි අත්‌ථො සම්‌භවති. කම්‌මාදීසු සබ්‍යාපාරං පුරිසං දිස්‌වා සන්‌ති හි ලොකෙ වත්‌තාරො ‘‘ඛින්‌නොයං කම්‌මෙ, ඛින්‌නොයං සත්‌තෙ’’තිආදි. ඉමිස්‌සා යොජනාය නාථොති ඉමිනා බුද්‌ධත්‌තාධිගමසිද්‌ධං කොටිප්‌පත්‌තං නාථභාවං පත්‌වා ඨිතකාලො දස්‌සිතොති වෙදිතබ්‌බො. කෙචි ‘‘මහාකාරුණිකස්‌සාති වදන්‌තො බුද්‌ධභූතස්‌සාති දස්‌සෙතී’’ති ලිඛන්‌ති, තං න සුන්‌දරං විය, බොධිසත්‌තකාලෙපි තබ්‌බොහාරසබ්‌භාවතො. තස්‌මා සො එත්‌තකං කාලං දුක්‌කරානි කරොන්‌තො අවසානෙ දුක්‌කරපාරමිතාපාරිපූරියා තාසං ඵලභූතං නාථභාවං පත්‌වා ලොකහිතාය බ්‍යාපාරං ගතොති අයමත්‌ථො නිදස්‌සිතො හොති. ‘‘බොධිං ගතො’’ති වුත්‌තෙපි සුබ්‍යත්‌තං හෙතුඵලං දස්‌සිතං හොති. බුද්‌ධභාවප්‌පත්‌තස්‌සෙව ච නාථස්‌ස නමො කතො හොති විසෙසවචනසබ්‌භාවතො, න බොධිසත්‌තස්‌ස. එවං සන්‌තෙපි විනයාධිකාරො ඉධාධිප්‌පෙතො. සො ච පබ්‌බජිතකාලතො පට්‌ඨාය යාවමරණකාලා හොති. තං අතිවිය පරිත්‌තං කාලං ලජ්‌ජිනො අතිසුකරං සීලමත්‌තං එකකස්‌ස අත්‌තනො හිතාය අත්‌තමත්‌තදුක්‌ඛාපනයනාධිප්‌පායෙන පරිපූරෙන්‌තො කො නාම ඉධලොකපරලොකාතික්‌කමසුඛං න ගච්‌ඡෙය්‍ය, නනු භගවා සකලලොකදුක්‌ඛාපනයනාධිප්‌පායෙන කප්‌පකොටීහිපි අප්‌පමෙය්‍යං කාලං කරොන්‌තො අතිදුක්‌කරනිරස්‌සාදං ඛෙදං ගතොති අඤ්‌ඤාපදෙසෙන ගුණං වණ්‌ණෙති ආචරියො.

    Evaṃadhippāyassa attamattadukkhānubhavanasamatthatāya kāyeva kathāti atisayaṃ atthaṃ dassetīti attho. Atha vā khedaṃ gatoti byāpāraṃ paricayaṃ gatotipi attho sambhavati. Kammādīsu sabyāpāraṃ purisaṃ disvā santi hi loke vattāro ‘‘khinnoyaṃ kamme, khinnoyaṃ satte’’tiādi. Imissā yojanāya nāthoti iminā buddhattādhigamasiddhaṃ koṭippattaṃ nāthabhāvaṃ patvā ṭhitakālo dassitoti veditabbo. Keci ‘‘mahākāruṇikassāti vadanto buddhabhūtassāti dassetī’’ti likhanti, taṃ na sundaraṃ viya, bodhisattakālepi tabbohārasabbhāvato. Tasmā so ettakaṃ kālaṃ dukkarāni karonto avasāne dukkarapāramitāpāripūriyā tāsaṃ phalabhūtaṃ nāthabhāvaṃ patvā lokahitāya byāpāraṃ gatoti ayamattho nidassito hoti. ‘‘Bodhiṃ gato’’ti vuttepi subyattaṃ hetuphalaṃ dassitaṃ hoti. Buddhabhāvappattasseva ca nāthassa namo kato hoti visesavacanasabbhāvato, na bodhisattassa. Evaṃ santepi vinayādhikāro idhādhippeto. So ca pabbajitakālato paṭṭhāya yāvamaraṇakālā hoti. Taṃ ativiya parittaṃ kālaṃ lajjino atisukaraṃ sīlamattaṃ ekakassa attano hitāya attamattadukkhāpanayanādhippāyena paripūrento ko nāma idhalokaparalokātikkamasukhaṃ na gaccheyya, nanu bhagavā sakalalokadukkhāpanayanādhippāyena kappakoṭīhipi appameyyaṃ kālaṃ karonto atidukkaranirassādaṃ khedaṃ gatoti aññāpadesena guṇaṃ vaṇṇeti ācariyo.

    ලොකහිතායාති එත්‌ථ ලොකියති එත්‌ථ දුක්‌ඛන්‌ති ලොකො, ලුයතෙ වා ජාතිජරාමරණදුක්‌ඛෙහීති ලොකො, ඉමිනා සත්‌තලොකං ජාතිලොකඤ්‌ච සඞ්‌ගණ්‌හාති. තස්‌මා තස්‌ස සත්‌තලොකස්‌ස ඉධලොකපරලොකහිතං අතික්‌කන්‌තපරලොකානං වා උච්‌ඡින්‌නලොකසමුදයානං ලොකානං , ඉධ ජාතිලොකෙ ඔකාසලොකෙ වා දිට්‌ඨධම්‌මසුඛවිහාරසඞ්‌ඛාතඤ්‌ච හිතං සම්‌පිණ්‌ඩෙත්‌වා ලොකස්‌ස, ලොකානං, ලොකෙ වා හිතන්‌ති සරූපෙකදෙසෙකසෙසං කත්‌වා ‘‘ලොකහිත’’මිච්‌චෙවාහ. නාථොති සබ්‌බසත්‌තානං ආසයානුසයචරියාධිමුත්‌තිභෙදානුරූපධම්‌මදෙසනසමත්‌ථතාය ‘‘ධම්‌මං වො, භික්‌ඛවෙ, දෙසෙස්‌සාමි…පෙ.… තං සුණාථා’’ති (ම. නි. 3.420) එවං යාචනට්‌ඨෙනාපි නාථතෙති නාථො. භික්‌ඛූනං වීතික්‌කමානුරූපං සික්‌ඛාපදපඤ්‌ඤාපනෙන දිට්‌ඨධම්‌මිකසම්‌පරායිකාය ච කරුණාය උපගන්‌ත්‌වා තපති, සුත්‌තන්‌තවසෙන වා තෙසං සබ්‌බසත්‌තානං අනුසයිතෙ කිලෙසෙ කරුණාය ච පඤ්‌ඤාය ච උපගන්‌ත්‌වා තපති, අභිධම්‌මවසෙන වා තෙ තෙ සඞ්‌ඛාරෙ අනිච්‌චාදිලක්‌ඛණවසෙන උපපරික්‌ඛිත්‌වා අත්‌තනො කිලෙසෙ පඤ්‌ඤාය උපෙච්‌ච පරිච්‌ඡින්‌දිත්‌වා තපතීති තපනට්‌ඨෙනාපි නාථතෙති නාථො. සදෙවකෙ ලොකෙ අප්‌පටිපුග්‌ගලත්‌තා කෙනචි අප්‌පටිහතධම්‌මදෙසනත්‌තා පරමචිත්‌තිස්‌සරියප්‌පවත්‌තිතො ච ඉස්‌සරියට්‌ඨෙනාපි නාථතෙති නාථො. ‘‘ධම්‌මියා කථාය සන්‌දස්‌සෙසි සමාදපෙසි සමුත්‌තෙජෙසි සම්‌පහංසෙසී’’ති (මහාව. 90) වචනතො සම්‌පහංසනසඞ්‌ඛාතෙන ආසීසට්‌ඨෙන, පණිධානතො පට්‌ඨාය ‘‘කථං නාමාහං මුත්‌තො මොචයිස්‌සාමී’’තිආදිනා නයෙන ආසීසට්‌ඨෙන වා නාථතෙති නාථොති වෙදිතබ්‌බො, සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො. චතූහිපි නාථඞ්‌ගෙහි චතුවෙසාරජ්‌ජචතුපටිසම්‌භිදාදයො සබ්‌බෙපි බුද්‌ධගුණා යොජෙතබ්‌බා, අතිවිත්‌ථාරිකභයා පන න යොජිතා.

    Lokahitāyāti ettha lokiyati ettha dukkhanti loko, luyate vā jātijarāmaraṇadukkhehīti loko, iminā sattalokaṃ jātilokañca saṅgaṇhāti. Tasmā tassa sattalokassa idhalokaparalokahitaṃ atikkantaparalokānaṃ vā ucchinnalokasamudayānaṃ lokānaṃ , idha jātiloke okāsaloke vā diṭṭhadhammasukhavihārasaṅkhātañca hitaṃ sampiṇḍetvā lokassa, lokānaṃ, loke vā hitanti sarūpekadesekasesaṃ katvā ‘‘lokahita’’miccevāha. Nāthoti sabbasattānaṃ āsayānusayacariyādhimuttibhedānurūpadhammadesanasamatthatāya ‘‘dhammaṃ vo, bhikkhave, desessāmi…pe… taṃ suṇāthā’’ti (ma. ni. 3.420) evaṃ yācanaṭṭhenāpi nāthateti nātho. Bhikkhūnaṃ vītikkamānurūpaṃ sikkhāpadapaññāpanena diṭṭhadhammikasamparāyikāya ca karuṇāya upagantvā tapati, suttantavasena vā tesaṃ sabbasattānaṃ anusayite kilese karuṇāya ca paññāya ca upagantvā tapati, abhidhammavasena vā te te saṅkhāre aniccādilakkhaṇavasena upaparikkhitvā attano kilese paññāya upecca paricchinditvā tapatīti tapanaṭṭhenāpi nāthateti nātho. Sadevake loke appaṭipuggalattā kenaci appaṭihatadhammadesanattā paramacittissariyappavattito ca issariyaṭṭhenāpi nāthateti nātho. ‘‘Dhammiyā kathāya sandassesi samādapesi samuttejesi sampahaṃsesī’’ti (mahāva. 90) vacanato sampahaṃsanasaṅkhātena āsīsaṭṭhena, paṇidhānato paṭṭhāya ‘‘kathaṃ nāmāhaṃ mutto mocayissāmī’’tiādinā nayena āsīsaṭṭhena vā nāthateti nāthoti veditabbo, sammāsambuddho. Catūhipi nāthaṅgehi catuvesārajjacatupaṭisambhidādayo sabbepi buddhaguṇā yojetabbā, ativitthārikabhayā pana na yojitā.

    නමොති පරමත්‌ථතො බුද්‌ධගුණබහුමානපබ්‌භාරා චිත්‌තනති, චිත්‌තනතිප්‌පභවා ච වචීකායනති. අත්‌ථු මෙති පාඨසෙසෙන සම්‌බන්‌ධො. මහාකාරුණිකස්‌සාති එත්‌ථ සබ්‌බසත්‌තවිසයත්‌තා මහුස්‌සාහප්‌පභවත්‌තා ච මහතී කරුණා මහාකරුණා. තත්‌ථ පණිධානතො පට්‌ඨාය යාවඅනුපාදිසෙසනිබ්‌බානපුරප්‌පවෙසා නියුත්‌තොති මහාකාරුණිකො, භගවා. එත්‌ථ ච මහාකාරුණිකස්‌සාති ඉමිනා යථාවුත්‌තහෙතුමූලං දස්‌සෙති. නික්‌කරුණො හි පරදුක්‌ඛෙසු උදාසිනො බුද්‌ධත්‌ථාය පණිධානමත්‌තම්‌පි අතිභාරියන්‌ති මඤ්‌ඤන්‌තො අප්‌පමෙය්‍යං කාලං අතිදුක්‌කරං හෙතුං පූරෙත්‌වා නාථත්‌තසඞ්‌ඛාතං හෙතුඵලප්‌පයොජනභූතං ලොකහිතං කථං කරිස්‌සති. තස්‌මා සබ්‌බගුණමූලභූතත්‌තා මහාකරුණාගුණමෙව වණ්‌ණෙන්‌තො ‘‘නමො මහාකාරුණිකස්‌සා’’ති ආහ. එත්‌තාවතා හෙතුඅනුරූපං ඵලං, ඵලානුරූපො හෙතු, ද්‌වින්‌නම්‌පි අනුරූපං මූලං, තිණ්‌ණම්‌පි අනුරූපං පයොජනන්‌ති අයමත්‌ථො දස්‌සිතො හොති.

    Namoti paramatthato buddhaguṇabahumānapabbhārā cittanati, cittanatippabhavā ca vacīkāyanati. Atthu meti pāṭhasesena sambandho. Mahākāruṇikassāti ettha sabbasattavisayattā mahussāhappabhavattā ca mahatī karuṇā mahākaruṇā. Tattha paṇidhānato paṭṭhāya yāvaanupādisesanibbānapurappavesā niyuttoti mahākāruṇiko, bhagavā. Ettha ca mahākāruṇikassāti iminā yathāvuttahetumūlaṃ dasseti. Nikkaruṇo hi paradukkhesu udāsino buddhatthāya paṇidhānamattampi atibhāriyanti maññanto appameyyaṃ kālaṃ atidukkaraṃ hetuṃ pūretvā nāthattasaṅkhātaṃ hetuphalappayojanabhūtaṃ lokahitaṃ kathaṃ karissati. Tasmā sabbaguṇamūlabhūtattā mahākaruṇāguṇameva vaṇṇento ‘‘namo mahākāruṇikassā’’ti āha. Ettāvatā hetuanurūpaṃ phalaṃ, phalānurūpo hetu, dvinnampi anurūpaṃ mūlaṃ, tiṇṇampi anurūpaṃ payojananti ayamattho dassito hoti.

    එවං අච්‌ඡරියපුරිසො, නාථො නාථගුණෙ ඨිතො;

    Evaṃ acchariyapuriso, nātho nāthaguṇe ṭhito;

    නමොරහො අනාථස්‌ස, නාථමානස්‌ස සම්‌පදං.

    Namoraho anāthassa, nāthamānassa sampadaṃ.

    එත්‌ථ සියා ‘‘අනෙකෙසු භගවතො ගුණෙසු විජ්‌ජමානෙසු කස්‌මා ‘මහාකාරුණිකස්‌සා’ති එකමෙව ගහිත’’න්‌ති? උච්‌චතෙ –

    Ettha siyā ‘‘anekesu bhagavato guṇesu vijjamānesu kasmā ‘mahākāruṇikassā’ti ekameva gahita’’nti? Uccate –

    දොසහීනස්‌ස සත්‌ථස්‌ස, චොදනා තු න විජ්‌ජතෙ;

    Dosahīnassa satthassa, codanā tu na vijjate;

    දොසයුත්‌තමසත්‌ථඤ්‌ච, තස්‌මා චොදනා අපත්‌තකාති.

    Dosayuttamasatthañca, tasmā codanā apattakāti.

    න මයා චොදනා කතා, කින්‌තු පුච්‌ඡා එව කතා. අපිච –

    Na mayā codanā katā, kintu pucchā eva katā. Apica –

    ‘‘ඵලං සතිපි රුක්‌ඛෙඩ්‌ඪෙ, න පතත්‍යවිකම්‌පිතෙ;

    ‘‘Phalaṃ satipi rukkheḍḍhe, na patatyavikampite;

    චොදනා යා’ත්‌ථු සත්‌ථානං, පුච්‌ඡනාත්‍යත්‌ථඵලං මහතා.

    Codanā yā’tthu satthānaṃ, pucchanātyatthaphalaṃ mahatā.

    ‘‘නභොත්‌තුං කුරුතෙ සම්‌මා, ගහිතුං නාඩ්‌ඪතෙ ඝටං;

    ‘‘Nabhottuṃ kurute sammā, gahituṃ nāḍḍhate ghaṭaṃ;

    අක්‌ඛෙපෙ හි කතෙ තදි-ච්‌ඡිස්‌සාණාබුද්‌ධිබන්‌ධනං.

    Akkhepe hi kate tadi-cchissāṇābuddhibandhanaṃ.

    ‘‘යථා හිමපදො පද්‌ධො, පබුද්‌ධො ගන්‌ධලිම්‌පියා;

    ‘‘Yathā himapado paddho, pabuddho gandhalimpiyā;

    භින්‌නත්‌ථවිරමස්‌සෙවං, සත්‌ථකතාත්‌ථලිම්‌පියා’’ති. –

    Bhinnatthaviramassevaṃ, satthakatātthalimpiyā’’ti. –

    එවං චෙකං –

    Evaṃ cekaṃ –

    සම්‌මාපි චොදනා තං ඛලු, ගුරවො විවාක්‍යා විවද්‌ධ;

    Sammāpi codanā taṃ khalu, guravo vivākyā vivaddha;

    යතිසිස්‌සා ආඝට්‌ටිතාති-වාක්‍යෙනාභ්‍යධිකං ගොපය.

    Yatisissā āghaṭṭitāti-vākyenābhyadhikaṃ gopaya.

    සරවතී ආචෙරං කිලිට්‌ඨා, තදිච්‌ඡිස්‌සජිතාත්‌තානං;

    Saravatī āceraṃ kiliṭṭhā, tadicchissajitāttānaṃ;

    ජයත්‍යත්‌තානමාචෙරො, සදස්‌සස්‌සෙව සාරථීති. –

    Jayatyattānamācero, sadassasseva sārathīti. –

    අත්‍රොච්‌චතෙ –

    Atroccate –

    යස්‌ස හි වාක්‍යසහස්‌සං, වාක්‍යෙ වාක්‍යෙ සතඤ්‌ච ජිව්‌හා;

    Yassa hi vākyasahassaṃ, vākye vākye satañca jivhā;

    නාමං දසබලගුණපදෙසං, වත්‌තුං කප්‌පෙනපි න සක්‌කා.

    Nāmaṃ dasabalaguṇapadesaṃ, vattuṃ kappenapi na sakkā.

    යථා –

    Yathā –

    බුද්‌ධොපි බුද්‌ධස්‌ස භණෙය්‍ය වණ්‌ණං,

    Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,

    කප්‌පම්‌පි චෙ අඤ්‌ඤමභාසමානො;

    Kappampi ce aññamabhāsamāno;

    ඛීයෙථ කප්‌පො චිරදීඝමන්‌තරෙ,

    Khīyetha kappo ciradīghamantare,

    වණ්‌ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්‌සාති. (දී. නි. අට්‌ඨ. 1.304; 3.141; ම. නි. අට්‌ඨ. 2.425; උදා. අට්‌ඨ. 53; චරියා. අට්‌ඨ. නිදානකථා) –

    Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassāti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 2.425; udā. aṭṭha. 53; cariyā. aṭṭha. nidānakathā) –

    චොත්‌තත්‌තා න සක්‌කා භගවතං ගුණානමවසෙසාභිධාතුං.

    Cottattā na sakkā bhagavataṃ guṇānamavasesābhidhātuṃ.

    අපිච –

    Apica –

    යථා ත්‌වං සත්‌තානං, දසබල තථා ඤාණකරුණා;

    Yathā tvaṃ sattānaṃ, dasabala tathā ñāṇakaruṇā;

    ගුණද්‌වන්‌දං සෙට්‌ඨං, තව ගුණගණා නාම තිගුණාති. –

    Guṇadvandaṃ seṭṭhaṃ, tava guṇagaṇā nāma tiguṇāti. –

    සබ්‌බගුණසෙට්‌ඨත්‌තා මූලත්‌තා ච එකමෙව වුත්‌තං. අථ වා ‘‘ඡසු අසාධාරණඤාණෙසු අඤ්‌ඤතරත්‌තා තග්‌ගහණෙන සෙසාපි ගහිතාව සහචරණලක්‌ඛණෙනා’’ති ච වදන්‌ති. විසෙසතො පනෙත්‌ථ අභිධම්‌මස්‌ස කෙවලං පඤ්‌ඤාවිසයත්‌තා අභිධම්‌මට්‌ඨකථාරම්‌භෙ ආචරියෙන ‘‘කරුණා විය සත්‌තෙසු, පඤ්‌ඤා යස්‌ස මහෙසිනො’’ති පඤ්‌ඤාගුණො වණ්‌ණිතො තෙසං තෙසං සත්‌තානං ආසයානුසයචඅයාධිමුත්‌තිභෙදානුරූපපරිච්‌ඡින්‌දනපඤ්‌ඤාය, සත්‌තෙසු මහාකරුණාය ච අධිකාරත්‌තා. සුත්‌තන්‌තට්‌ඨකථාරම්‌භෙ ‘‘කරුණාසීතලහදයං, පඤ්‌ඤාපජ්‌ජොතවිහතමොහතම’’න්‌ති භගවතො උභොපි පඤ්‌ඤාකරුණාගුණා වණ්‌ණිතා. ඉධ පන විනයෙ ආසයාදිනිරපෙක්‌ඛං කෙවලං කරුණාය පාකතිකසත්‌තෙනාපි අසොතබ්‌බාරහං සුණන්‌තො, අපුච්‌ඡිතබ්‌බාරහං පුච්‌ඡන්‌තො, අවත්‌තබ්‌බාරහඤ්‌ච වදන්‌තො සික්‌ඛාපදං පඤ්‌ඤපෙසීති කරුණාගුණොයෙවෙකො වණ්‌ණිතොති වෙදිතබ්‌බො.

    Sabbaguṇaseṭṭhattā mūlattā ca ekameva vuttaṃ. Atha vā ‘‘chasu asādhāraṇañāṇesu aññatarattā taggahaṇena sesāpi gahitāva sahacaraṇalakkhaṇenā’’ti ca vadanti. Visesato panettha abhidhammassa kevalaṃ paññāvisayattā abhidhammaṭṭhakathārambhe ācariyena ‘‘karuṇā viya sattesu, paññā yassa mahesino’’ti paññāguṇo vaṇṇito tesaṃ tesaṃ sattānaṃ āsayānusayacaayādhimuttibhedānurūpaparicchindanapaññāya, sattesu mahākaruṇāya ca adhikārattā. Suttantaṭṭhakathārambhe ‘‘karuṇāsītalahadayaṃ, paññāpajjotavihatamohatama’’nti bhagavato ubhopi paññākaruṇāguṇā vaṇṇitā. Idha pana vinaye āsayādinirapekkhaṃ kevalaṃ karuṇāya pākatikasattenāpi asotabbārahaṃ suṇanto, apucchitabbārahaṃ pucchanto, avattabbārahañca vadanto sikkhāpadaṃ paññapesīti karuṇāguṇoyeveko vaṇṇitoti veditabbo.

    පඤ්‌ඤාදයා අත්‌තපරත්‌ථහෙතූ,

    Paññādayā attaparatthahetū,

    තදන්‌වයා සබ්‌බගුණා ජිනස්‌ස;

    Tadanvayā sabbaguṇā jinassa;

    උභො ගුණා තෙ ගුණසාගරස්‌ස,

    Ubho guṇā te guṇasāgarassa,

    වුත්‌තා ඉධාචරියවරෙන තස්‌මා.

    Vuttā idhācariyavarena tasmā.

    එත්‌තාවතා අට්‌ඨකථාදිගාථා,

    Ettāvatā aṭṭhakathādigāthā,

    සමාසතො වුත්‌තපදත්‌ථසොභා;

    Samāsato vuttapadatthasobhā;

    අයම්‌පි විත්‌ථාරනයොති චාහං,

    Ayampi vitthāranayoti cāhaṃ,

    උද්‌ධං ඉතො තෙ පටිසංඛිපාමි.

    Uddhaṃ ito te paṭisaṃkhipāmi.

    දුතියගාථාය අසම්‌බුධන්‌ති ධම්‌මානං යථාසභාවං අබුජ්‌ඣන්‌තො. බුද්‌ධනිසෙවිතන්‌ති බුද්‌ධානුබුද්‌ධපච්‌චෙකබුද්‌ධෙහි ගොචරභාවනාසෙවනාහි යථාරහං නිසෙවිතං. භවා භවන්‌ති වත්‌තමානභවතො අඤ්‌ඤං භවං ගච්‌ඡති උපගච්‌ඡති, පටිපජ්‌ජතීති අත්‌ථො. අථ වා භවොති සස්‌සතදිට්‌ඨි. තස්‌ස පටිපක්‌ඛත්‌තා අභවොති උච්‌ඡෙදදිට්‌ඨි. භවොති වා වුද්‌ධි. අභවොති හානි. භවොති වා දුග්‌ගති. අභවොති සුගති. ‘‘අප්‌පමාණා ධම්‌මා, අසෙක්‌ඛා ධම්‌මා’’තිආදීසු (ධ. ස. තිකමාතිකා 13, 11) විය හි වුද්‌ධිඅත්‌ථත්‌තා අකාරස්‌ස. භාවයතීති භවො, ජාති. භවතීති වා භවො. සවිකාරා බහුවිධඛන්‌ධුප්‌පත්‌ති දීපිතා. අභවොති විනාසො, ජාතිභාවං මරණභාවඤ්‌ච ගච්‌ඡතීති වුත්‌තං හොති. එත්‌ථ අරහන්‌තානං මරණම්‌පි ඛණිකවසෙන ගහෙතබ්‌බං. භවෙසු අභවො භවාභවො, තං භවාභවං, භවෙසු අභාවපඤ්‌ඤත්‌තිං ගච්‌ඡතීති අත්‌ථො. ජීවලොකොති සත්‌තලොකො, සඞ්‌ඛාරලොකඔකාසලොකානං භවාභවගමනාසම්‌භවතො සත්‌තලොකං ජීවලොකොති විසෙසෙති. අවිජ්‌ජාදිකිලෙසජාලවිද්‌ධංසිනොති එත්‌ථ නවපි ලොකුත්‌තරධම්‌මා සඞ්‌ගහං ගච්‌ඡන්‌ති. අපචයගාමිතා හි චතුමග්‌ගධම්‌මස්‌ස ඔධිසො අවිජ්‌ජාදිකිලෙසජාලවිද්‌ධංසො, සො අස්‌ස අත්‌ථි, තදාරම්‌මණං හුත්‌වා තත්‌ථ සහායභාවූපගමනෙන නිබ්‌බානස්‌සාපි. යථාහ ‘‘යො ඛො, ආවුසො, රාගක්‌ඛයො…පෙ.… ඉදං වුච්‌චති නිබ්‌බාන’’න්‌ති. අරහත්‌තස්‌සාපි තථා රාගාදික්‌ඛයවචනසබ්‌භාවතො. ඵලසාමඤ්‌ඤෙන තිණ්‌ණම්‌පි ඵලානං අත්‌ථීති නවවිධොපෙස ‘‘අවිජ්‌ජාදිකිලෙසජාලවිද්‌ධංසී’’ති වුච්‌චති. අථ වා සහචරණලක්‌ඛණකආරණතාය පටිපක්‌ඛගොචරග්‌ගහණතා. අනභිහිතොපි හි ධම්‌මස්‌ස තත්‍රාභිහිතොව බුජ්‌ඣිතබ්‌බො ඉති වචනතො කාරණගොචරග්‌ගහණෙන චත්‌තාරිපි ඵලානි ගහිතානි. නරකාදීසු අපතමානං ධාරෙති සුගතියං උප්‌පාදනෙනාති ධම්‌මො. පුන සුගතිම්‌හි අජනනකාරී අකුසලධම්‌මෙ නිවාරෙත්‌වා පොසෙති පවත්‌තෙති වඩ්‌ඪෙතීති ධම්‌මො. සො පන කාමරූපාරූපභෙදතො තිවිධො අච්‌චන්‌තසුඛාවහනතො, තතොපි උත්‌තමත්‌තා ධම්‌මවරො.

    Dutiyagāthāya asambudhanti dhammānaṃ yathāsabhāvaṃ abujjhanto. Buddhanisevitanti buddhānubuddhapaccekabuddhehi gocarabhāvanāsevanāhi yathārahaṃ nisevitaṃ. Bhavā bhavanti vattamānabhavato aññaṃ bhavaṃ gacchati upagacchati, paṭipajjatīti attho. Atha vā bhavoti sassatadiṭṭhi. Tassa paṭipakkhattā abhavoti ucchedadiṭṭhi. Bhavoti vā vuddhi. Abhavoti hāni. Bhavoti vā duggati. Abhavoti sugati. ‘‘Appamāṇā dhammā, asekkhā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā 13, 11) viya hi vuddhiatthattā akārassa. Bhāvayatīti bhavo, jāti. Bhavatīti vā bhavo. Savikārā bahuvidhakhandhuppatti dīpitā. Abhavoti vināso, jātibhāvaṃ maraṇabhāvañca gacchatīti vuttaṃ hoti. Ettha arahantānaṃ maraṇampi khaṇikavasena gahetabbaṃ. Bhavesu abhavo bhavābhavo, taṃ bhavābhavaṃ, bhavesu abhāvapaññattiṃ gacchatīti attho. Jīvalokoti sattaloko, saṅkhāralokaokāsalokānaṃ bhavābhavagamanāsambhavato sattalokaṃ jīvalokoti viseseti. Avijjādikilesajālaviddhaṃsinoti ettha navapi lokuttaradhammā saṅgahaṃ gacchanti. Apacayagāmitā hi catumaggadhammassa odhiso avijjādikilesajālaviddhaṃso, so assa atthi, tadārammaṇaṃ hutvā tattha sahāyabhāvūpagamanena nibbānassāpi. Yathāha ‘‘yo kho, āvuso, rāgakkhayo…pe… idaṃ vuccati nibbāna’’nti. Arahattassāpi tathā rāgādikkhayavacanasabbhāvato. Phalasāmaññena tiṇṇampi phalānaṃ atthīti navavidhopesa ‘‘avijjādikilesajālaviddhaṃsī’’ti vuccati. Atha vā sahacaraṇalakkhaṇakaāraṇatāya paṭipakkhagocaraggahaṇatā. Anabhihitopi hi dhammassa tatrābhihitova bujjhitabbo iti vacanato kāraṇagocaraggahaṇena cattāripi phalāni gahitāni. Narakādīsu apatamānaṃ dhāreti sugatiyaṃ uppādanenāti dhammo. Puna sugatimhi ajananakārī akusaladhamme nivāretvā poseti pavatteti vaḍḍhetīti dhammo. So pana kāmarūpārūpabhedato tividho accantasukhāvahanato, tatopi uttamattā dhammavaro.

    එත්‌ථාහ – ‘‘චතුන්‌නං, භික්‌ඛවෙ, අරියසච්‌චානං අනනුබොධා අප්‌පටිවෙධා එවමිදං දීඝමද්‌ධානං සන්‌ධාවිතං සංසරිත’න්‌ති (දී. නි. 2.155; මහාව. 287) වචනතො චතුසච්‌චධම්‌මං අසම්‌බුධං භවා භවං ගච්‌ඡති ජීවලොකොති සිද්‌ධං. තස්‌මා යං අසම්‌බුධං ගච්‌ඡති, තස්‌සෙව ‘‘තස්‌සා’’ති අන්‌තෙ තංනිද්‌දෙසෙන නියමනතො චතුසච්‌චධම්‌මොපි අවිජ්‌ජාදිකිලෙසජාලවිද්‌ධංසී ධම්‌මවරොති චාපජ්‌ජති. අඤ්‌ඤථා ‘‘නමො අවිජ්‌ජාදිකිලෙසජාලවිද්‌ධංසිනො ධම්‌මවරස්‌ස තස්‌සා’’ති තංනිද්‌දෙසෙන සමානවිභත්‌තිකරණං න යුජ්‌ජති අතිප්‌පසඞ්‌ගනියමනතො, ‘‘අවිජ්‌ජාදිකිලෙසජාලවිද්‌ධංසිනො ධම්‌මවරස්‌සා’’ති වචනං විසෙසනවචනං. තස්‌මා දුක්‌ඛසමුදයසච්‌චානං තබ්‌භාවප්‌පසඞ්‌ගො නත්‌ථීති චෙ? න, තංනිද්‌දෙසෙන සමානවිභත්‌තිට්‌ඨානෙ අවිසෙසිතත්‌තා. අපි ච මග්‌ගසච්‌චනිරොධසච්‌චෙසු ඵලානං අපරියාපන්‌නත්‌තා නව ලොකුත්‌තරධම්‌මා සඞ්‌ගහිතාති වචනවිරොධො, ඵලානං අසඞ්‌ගහෙ වෙරඤ්‌ජකණ්‌ඩවණ්‌ණනායං න කෙවලං අරියමග්‌ගො චෙව නිබ්‌බානඤ්‌ච, අපි ච අරියඵලධම්‌මෙහි සද්‌ධිං පරියත්‌තිධම්‌මොපි. වුත්‌තඤ්‌හෙතං ‘‘රාගවිරාගමනෙජමසොකං…පෙ.… ධම්‌මමිමං සරණත්‌ථමුපෙහී’’ති (වි. ව. 887) වචනවිරොධො චාති පුබ්‌බාපරවිරුද්‌ධා එසා ගාථා සාසනවිරුද්‌ධා චා’’ති? වුච්‌චතෙ – සබ්‌බමෙතමයුත්‌තං වුත්‌තගාථත්‌ථාජානනතො. එත්‌ථ හි ආචරියෙන පවත්‌තිපවත්‌තිහෙතුවිසයවිභාගො ච දස්‌සිතො. කථං? තත්‌ථ අසම්‌බුධන්‌ති අසම්‌බොධො, සො අත්‌ථතො අවිජ්‌ජා, තාය ච තණ්‌හුපාදානානි ගහිතානි, තයොපි තෙ ධම්‌මා සමුදයසච්‌චං, භවාභවන්‌ති එත්‌ථ දුක්‌ඛසච්‌චං වුත්‌තං. සුගතිදුග්‌ගතිප්‌පභෙදො හි භවො අත්‌ථතො පඤ්‌චුපාදානක්‌ඛන්‌ධා හොන්‌ති. ‘‘එවමෙතස්‌ස කෙවලස්‌ස දුක්‌ඛක්‌ඛන්‌ධස්‌ස සමුදයො හොතී’’ති (මහාව. 1) වචනතො දුක්‌ඛප්‌පවත්‌ති පවත්‌ති නාම, දුක්‌ඛසමුදයො පවත්‌තිහෙතු නාම, අවිජ්‌ජාසඞ්‌ඛාතස්‌ස ච පවත්‌තිහෙතුස්‌ස අග්‌ගහිතග්‌ගහණෙන නිරොධමග්‌ගසච්‌චද්‌වයං විසයො නාම. වුත්‌තඤ්‌හෙතං ‘‘තත්‌ථ කතමා අවිජ්‌ජා? දුක්‌ඛෙ අඤ්‌ඤාණං…පෙ.… දුක්‌ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අඤ්‌ඤාණ’’න්‌ති (විභ. 226).

    Etthāha – ‘‘catunnaṃ, bhikkhave, ariyasaccānaṃ ananubodhā appaṭivedhā evamidaṃ dīghamaddhānaṃ sandhāvitaṃ saṃsarita’nti (dī. ni. 2.155; mahāva. 287) vacanato catusaccadhammaṃ asambudhaṃ bhavā bhavaṃ gacchati jīvalokoti siddhaṃ. Tasmā yaṃ asambudhaṃ gacchati, tasseva ‘‘tassā’’ti ante taṃniddesena niyamanato catusaccadhammopi avijjādikilesajālaviddhaṃsī dhammavaroti cāpajjati. Aññathā ‘‘namo avijjādikilesajālaviddhaṃsino dhammavarassa tassā’’ti taṃniddesena samānavibhattikaraṇaṃ na yujjati atippasaṅganiyamanato, ‘‘avijjādikilesajālaviddhaṃsino dhammavarassā’’ti vacanaṃ visesanavacanaṃ. Tasmā dukkhasamudayasaccānaṃ tabbhāvappasaṅgo natthīti ce? Na, taṃniddesena samānavibhattiṭṭhāne avisesitattā. Api ca maggasaccanirodhasaccesu phalānaṃ apariyāpannattā nava lokuttaradhammā saṅgahitāti vacanavirodho, phalānaṃ asaṅgahe verañjakaṇḍavaṇṇanāyaṃ na kevalaṃ ariyamaggo ceva nibbānañca, api ca ariyaphaladhammehi saddhiṃ pariyattidhammopi. Vuttañhetaṃ ‘‘rāgavirāgamanejamasokaṃ…pe… dhammamimaṃ saraṇatthamupehī’’ti (vi. va. 887) vacanavirodho cāti pubbāparaviruddhā esā gāthā sāsanaviruddhā cā’’ti? Vuccate – sabbametamayuttaṃ vuttagāthatthājānanato. Ettha hi ācariyena pavattipavattihetuvisayavibhāgo ca dassito. Kathaṃ? Tattha asambudhanti asambodho, so atthato avijjā, tāya ca taṇhupādānāni gahitāni, tayopi te dhammā samudayasaccaṃ, bhavābhavanti ettha dukkhasaccaṃ vuttaṃ. Sugatiduggatippabhedo hi bhavo atthato pañcupādānakkhandhā honti. ‘‘Evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa samudayo hotī’’ti (mahāva. 1) vacanato dukkhappavatti pavatti nāma, dukkhasamudayo pavattihetu nāma, avijjāsaṅkhātassa ca pavattihetussa aggahitaggahaṇena nirodhamaggasaccadvayaṃ visayo nāma. Vuttañhetaṃ ‘‘tattha katamā avijjā? Dukkhe aññāṇaṃ…pe… dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya aññāṇa’’nti (vibha. 226).

    එත්‌ථ ච නිරොධසච්‌චං බුද්‌ධෙන ගොචරාසෙවනාය ආසෙවිතං, මග්‌ගසච්‌චං භාවනාසෙවනාය. එත්‌තාවතා අසම්‌බුධං බුද්‌ධනිසෙවිතං යන්‌ති උපයොගප්‌පත්‌තො යො විසයො නිරොධො ච මග්‌ගො ච, තස්‌ස යථාවුත්‌තාවිජ්‌ජාදිකිලෙසජාලත්‌තයවිද්‌ධංසිනො නමො ධම්‌මවරස්‌සාති අයං ගාථාය අත්‌ථො. පරියත්‌තිධම්‌මොපි කිලෙසවිද්‌ධංසනස්‌ස සුත්‌තන්‌තනයෙන උපනිස්‌සයපච්‌චයත්‌තා කිලෙසවිද්‌ධංසනසීලතාය ‘‘අවිජ්‌ජාදිකිලෙසජාලවිද්‌ධංසී’’ති වත්‌තුං සම්‌භවති. එවඤ්‌හි සති රාගවිරාගාති ගාථත්‌ථො, සො ධම්‌මං දෙසෙති…පෙ.… බ්‍රහ්‌මචරියං පකාසෙතීති සුත්‌තත්‌ථො ච අසෙසතො ගහිතො හොති. අථ වා ඉමාය ගාථාය කෙවලං පරියත්‌තිධම්‌මොව ගහිතො හොති, යං සන්‌ධායාහ ‘‘සො ධම්‌මං දෙසෙති ආදිකල්‍යාණං…පෙ.… බ්‍රහ්‌මචරියං පකාසෙතී’’ති (දී. නි. 1.190; පාරා. 1), තම්‌පි අසම්‌බුධං බුද්‌ධෙහෙව නිසෙවිතං ගොචරාසෙවනාය අනඤ්‌ඤනිසෙවිතං. යථාහ ‘‘භගවංමූලකා නො, භන්‌තෙ, ධම්‌මා භගවංනෙත්‌තිකා භගවංපටිසරණා…පෙ.… භගවතො සුත්‌වා භික්‌ඛූ ධාරෙස්‌සන්‌තී’’ති (සං. නි. 2.146).

    Ettha ca nirodhasaccaṃ buddhena gocarāsevanāya āsevitaṃ, maggasaccaṃ bhāvanāsevanāya. Ettāvatā asambudhaṃ buddhanisevitaṃ yanti upayogappatto yo visayo nirodho ca maggo ca, tassa yathāvuttāvijjādikilesajālattayaviddhaṃsino namo dhammavarassāti ayaṃ gāthāya attho. Pariyattidhammopi kilesaviddhaṃsanassa suttantanayena upanissayapaccayattā kilesaviddhaṃsanasīlatāya ‘‘avijjādikilesajālaviddhaṃsī’’ti vattuṃ sambhavati. Evañhi sati rāgavirāgāti gāthattho, so dhammaṃ deseti…pe… brahmacariyaṃ pakāsetīti suttattho ca asesato gahito hoti. Atha vā imāya gāthāya kevalaṃ pariyattidhammova gahito hoti, yaṃ sandhāyāha ‘‘so dhammaṃ deseti ādikalyāṇaṃ…pe… brahmacariyaṃ pakāsetī’’ti (dī. ni. 1.190; pārā. 1), tampi asambudhaṃ buddheheva nisevitaṃ gocarāsevanāya anaññanisevitaṃ. Yathāha ‘‘bhagavaṃmūlakā no, bhante, dhammā bhagavaṃnettikā bhagavaṃpaṭisaraṇā…pe… bhagavato sutvā bhikkhū dhāressantī’’ti (saṃ. ni. 2.146).

    තතියගාථාය සීලාදයො කිඤ්‌චාපි ලොකියලොකුත්‌තරා යථාසම්‌භවං ලබ්‌භන්‌ති, තථාපි අන්‌තෙ ‘‘අරියසඞ්‌ඝ’’න්‌ති වචනතො සීලාදයො චත්‌තාරො ධම්‌මක්‌ඛන්‌ධා ලොකුත්‌තරාව. එත්‌ථ ච ‘‘සීලසමාධිපඤ්‌ඤාවිමුත්‌තිවිමුත්‌තිඤාණප්‌පභුතීහී’’ති වත්‌තබ්‌බෙ සරූපෙකසෙසං කත්‌වා ‘‘විමුත්‌තිඤාණප්‌පභුතීහී’’ති වුත්‌තං. එත්‌ථ ච කිඤ්‌චාපි විමුත්‌තීති ඵලධම්‌මාව සුත්‌තෙ අධිප්‌පෙතා, තථාපි ‘‘මග්‌ගා වුට්‌ඨහිත්‌වා මග්‌ගං පච්‌චවෙක්‌ඛති. පහීනෙ කිලෙසෙ පච්‌චවෙක්‌ඛති. ඵලං පච්‌චවෙක්‌ඛති. නිබ්‌බානං පච්‌චවෙක්‌ඛතී’’ති (පට්‌ඨා. 1.1.410) වචනතො මග්‌ගාදිපච්‌චවෙක්‌ඛණඤාණං විමුත්‌තිඤාණන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. විමුත්‌ති විමොක්‌ඛො ඛයොති හි අත්‌ථතො එකං. ‘‘ඛයෙ ඤාණං අනුප්‌පාදෙ ඤාණන්‌ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 142; දී. නි. 3.304) එත්‌ථ ඛයො නාම මග්‌ගො, රාගක්‌ඛයො දොසක්‌ඛයොති ඵලනිබ්‌බානානං අධිවචන’’න්‌ති සුත්‌තෙ ආගතමෙව. පහීනකිලෙසානං ඛයො පාකතිකො ඛයො එව. පභුති-සද්‌දෙන තිස්‌සො විජ්‌ජා ඡ අභිඤ්‌ඤා චතස්‌සො පටිසම්‌භිදාති එවමාදයො ගුණා සඞ්‌ගහිතා. සමන්‌නාගමට්‌ඨෙන අපරිහීනට්‌ඨෙන ච යුත්‌තො. ඛෙත්‌තං ජනානං කුසලත්‌ථිකානන්‌ති ‘‘අනුත්‌තරං පුඤ්‌ඤක්‌ඛෙත්‌තං ලොකස්‌සා’’ති සුත්‌තතො කුසලස්‌ස විරුහනට්‌ඨානත්‌තා, සුත්‌තන්‌තනයෙන උපනිස්‌සයපච්‌චයත්‌තා ච කාමං කුසලස්‌ස ඛෙත්‌තං හොති සඞ්‌ඝො, න කුසලත්‌ථිකානං ජනානං. තස්‌මා න යුජ්‌ජතීති චෙ? න, සුත්‌තත්‌ථසම්‌භවතො. සුත්‌තෙ ‘‘අනුත්‌තරං පුඤ්‌ඤක්‌ඛෙත්‌තං ලොකස්‌සා’’ති (සං. නි. 4.341) හි වුත්‌තං. කස්‌ස ලොකස්‌ස? පුඤ්‌ඤත්‌ථිකස්‌ස ඛෙත්‌තං සඞ්‌ඝො, පුඤ්‌ඤුපනිස්‌සයත්‌තා පුඤ්‌ඤක්‌ඛෙත්‌තං හොති සඞ්‌ඝො, කුසලත්‌ථිකානන්‌ති ච වුච්‌චන්‌ති. ලොකෙපි හි දෙවදත්‌තස්‌ස ඛෙත්‌තං යඤ්‌ඤදත්‌තස්‌ස ඛෙත්‌තං සාලියවුපනිස්‌සයත්‌තා සාලිඛෙත්‌තං යවඛෙත්‌තන්‌ති ච වුච්‌චති. අරියසඞ්‌ඝන්‌ති විගතකිලෙසත්‌තා අරියං පරිසුද්‌ධං අරියානං, අරියභාවං වා පත්‌තං සීලදිට්‌ඨිසාමඤ්‌ඤෙන සඞ්‌ඝතත්‌තා සඞ්‌ඝං. ‘‘අරිය-සද්‌දෙන සම්‌මුතිසඞ්‌ඝං නිවාරෙතී’’ති කෙචි ලිඛන්‌ති, තං න සුන්‌දරං විමුත්‌තිඤාණගුණග්‌ගහණෙන විසෙසිතත්‌තා. සිරසාති ඉමිනා කාමං කායනතිං දස්‌සෙති, තථාපි උත්‌තමසඞ්‌ඝෙ ගුණගාරවෙන උත්‌තමඞ්‌ගමෙව නිද්‌දිසන්‌තො ‘‘සිරසා නමාමී’’ත්‍යාහ. සිරස්‌ස පන උත්‌තමතා උත්‌තමානං චක්‌ඛුසොතින්‌ද්‍රියානං නිස්‌සයත්‌තා, තෙසං උත්‌තමතා ච දස්‌සනානුත්‌තරියසවනානුත්‌තරියහෙතුතාය වෙදිතබ්‌බා. එත්‌ථාහ – අනුසන්‌ධිකුසලො

    Tatiyagāthāya sīlādayo kiñcāpi lokiyalokuttarā yathāsambhavaṃ labbhanti, tathāpi ante ‘‘ariyasaṅgha’’nti vacanato sīlādayo cattāro dhammakkhandhā lokuttarāva. Ettha ca ‘‘sīlasamādhipaññāvimuttivimuttiñāṇappabhutīhī’’ti vattabbe sarūpekasesaṃ katvā ‘‘vimuttiñāṇappabhutīhī’’ti vuttaṃ. Ettha ca kiñcāpi vimuttīti phaladhammāva sutte adhippetā, tathāpi ‘‘maggā vuṭṭhahitvā maggaṃ paccavekkhati. Pahīne kilese paccavekkhati. Phalaṃ paccavekkhati. Nibbānaṃ paccavekkhatī’’ti (paṭṭhā. 1.1.410) vacanato maggādipaccavekkhaṇañāṇaṃ vimuttiñāṇanti veditabbaṃ. Vimutti vimokkho khayoti hi atthato ekaṃ. ‘‘Khaye ñāṇaṃ anuppāde ñāṇanti (dha. sa. dukamātikā 142; dī. ni. 3.304) ettha khayo nāma maggo, rāgakkhayo dosakkhayoti phalanibbānānaṃ adhivacana’’nti sutte āgatameva. Pahīnakilesānaṃ khayo pākatiko khayo eva. Pabhuti-saddena tisso vijjā cha abhiññā catasso paṭisambhidāti evamādayo guṇā saṅgahitā. Samannāgamaṭṭhena aparihīnaṭṭhena ca yutto. Khettaṃ janānaṃ kusalatthikānanti ‘‘anuttaraṃ puññakkhettaṃ lokassā’’ti suttato kusalassa viruhanaṭṭhānattā, suttantanayena upanissayapaccayattā ca kāmaṃ kusalassa khettaṃ hoti saṅgho, na kusalatthikānaṃ janānaṃ. Tasmā na yujjatīti ce? Na, suttatthasambhavato. Sutte ‘‘anuttaraṃ puññakkhettaṃ lokassā’’ti (saṃ. ni. 4.341) hi vuttaṃ. Kassa lokassa? Puññatthikassa khettaṃ saṅgho, puññupanissayattā puññakkhettaṃ hoti saṅgho, kusalatthikānanti ca vuccanti. Lokepi hi devadattassa khettaṃ yaññadattassa khettaṃ sāliyavupanissayattā sālikhettaṃ yavakhettanti ca vuccati. Ariyasaṅghanti vigatakilesattā ariyaṃ parisuddhaṃ ariyānaṃ, ariyabhāvaṃ vā pattaṃ sīladiṭṭhisāmaññena saṅghatattā saṅghaṃ. ‘‘Ariya-saddena sammutisaṅghaṃ nivāretī’’ti keci likhanti, taṃ na sundaraṃ vimuttiñāṇaguṇaggahaṇena visesitattā. Sirasāti iminā kāmaṃ kāyanatiṃ dasseti, tathāpi uttamasaṅghe guṇagāravena uttamaṅgameva niddisanto ‘‘sirasā namāmī’’tyāha. Sirassa pana uttamatā uttamānaṃ cakkhusotindriyānaṃ nissayattā, tesaṃ uttamatā ca dassanānuttariyasavanānuttariyahetutāya veditabbā. Etthāha – anusandhikusalo

    ‘‘උපොග්‌ඝාතො පදඤ්‌චෙව, පදත්‌ථො පදවිග්‌ගහො;

    ‘‘Upogghāto padañceva, padattho padaviggaho;

    චොදනාප්‍රත්‍යවජ්‌ජානං, බ්‍යාඛ්‍යා තන්‌තස්‌ස ඡබ්‌බිධා’’ති. –

    Codanāpratyavajjānaṃ, byākhyā tantassa chabbidhā’’ti. –

    එවමවත්‌වා කස්‌මා රතනත්‌තයපණාමං පඨමං වුත්‌තන්‌ති? වුච්‌චතෙ – සතාචාරත්‌තා. ආචාරො කිරෙස සප්‌පුරිසානං, යදිදං සංවණ්‌ණනාරම්‌භෙ රතනත්‌තයපූජාවිධානං. තස්‌මා ‘‘සතාචාරතො භට්‌ඨා මා මයං හොමා’’ති කරීයති, චතුගම්‌භීරභාවයුත්‌තඤ්‌ච විනයපිටකං සංවණ්‌ණෙතුකාමස්‌ස මහාසමුද්‌දං ඔගාහන්‌තස්‌ස විය පඤ්‌ඤාවෙය්‍යත්‌තියසමන්‌නාගතස්‌සාපි මහන්‌තං භයං හොති, භයක්‌ඛයාවහඤ්‌චෙතං රතනත්‌තයගුණානුස්‌සරණජනිතං පණාමපූජාවිධානං. යථාහ ‘‘එවං බුද්‌ධං සරන්‌තාන’’න්‌තිආදි (සං. නි. 1.249). අපිචාචරියො සත්‌ථුපූජාවිධානෙන අසත්‌ථරි සත්‌ථාභිනිවෙසස්‌ස ලොකස්‌ස යථාභූතං සත්‌ථරි එව සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධෙ සත්‌ථුසම්‌භාවනං උප්‌පාදෙති, අසත්‌ථරි සත්‌ථුසම්‌භාවනං පරිච්‌චජාපෙති, ‘‘තථාගතප්‌පවෙදිතං ධම්‌මවිනයං අත්‌තනො දහතී’’ති වුත්‌තදොසං පරිහරති. අන්‌තරායබහුලත්‌තා ඛන්‌ධසන්‌තතියා විප්‌පකතාය විනයසංවණ්‌ණනාය අත්‌තනො ආයුවණ්‌ණසුඛබලානං පරික්‌ඛයසම්‌භවාසඞ්‌කාය ‘‘අභිවාදනසීලිස්‌ස…පෙ.… ආයු වණ්‌ණො සුඛං බල’’න්‌ති (ධ. ප. 109) වුත්‌තානිසංසෙ යාව සංවණ්‌ණනාපරියොසානා පත්‌ථෙති. අපි චෙත්‌ථ බුද්‌ධස්‌ස භගවතො පණාමපූජාවිධානං සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධභාවාධිගමත්‌ථං බුද්‌ධයානං පටිපජ්‌ජන්‌තානං උස්‌සාහං ජනෙති. ලොකියලොකුත්‌තරභෙදස්‌ස, ලොකුත්‌තරස්‌සෙව වා සද්‌ධම්‌මස්‌ස පූජාවිධානං පච්‌චෙකබුද්‌ධභාවාධිගමත්‌ථං පච්‌චෙකබුද්‌ධයානං පටිපජ්‌ජන්‌තානං උස්‌සාහං ජනෙති. සද්‌ධම්‌මපටිවෙධමත්‌තාභිලාසිනො හි තෙ. පරමත්‌ථසඞ්‌ඝපූජාවිධානං පරමත්‌ථසඞ්‌ඝභාවාධිගමත්‌ථං සාවකයානං පටිපජ්‌ජන්‌තානං උස්‌සාහං ජනෙති, මඞ්‌ගලාදීනි වා සාත්‌ථානි අනන්‌තරායානි චිරට්‌ඨිතිකානි බහුමතානි ච භවන්‌තීති එවංලද්‌ධිකානං චිත්‌තපරිතොසනත්‌ථං ‘‘පූජා ච පූජනෙය්‍යාන’’න්‌ති භගවතා පසත්‌ථමඞ්‌ගලං කරොති. වුච්‌චතෙ ච –

    Evamavatvā kasmā ratanattayapaṇāmaṃ paṭhamaṃ vuttanti? Vuccate – satācārattā. Ācāro kiresa sappurisānaṃ, yadidaṃ saṃvaṇṇanārambhe ratanattayapūjāvidhānaṃ. Tasmā ‘‘satācārato bhaṭṭhā mā mayaṃ homā’’ti karīyati, catugambhīrabhāvayuttañca vinayapiṭakaṃ saṃvaṇṇetukāmassa mahāsamuddaṃ ogāhantassa viya paññāveyyattiyasamannāgatassāpi mahantaṃ bhayaṃ hoti, bhayakkhayāvahañcetaṃ ratanattayaguṇānussaraṇajanitaṃ paṇāmapūjāvidhānaṃ. Yathāha ‘‘evaṃ buddhaṃ sarantāna’’ntiādi (saṃ. ni. 1.249). Apicācariyo satthupūjāvidhānena asatthari satthābhinivesassa lokassa yathābhūtaṃ satthari eva sammāsambuddhe satthusambhāvanaṃ uppādeti, asatthari satthusambhāvanaṃ pariccajāpeti, ‘‘tathāgatappaveditaṃ dhammavinayaṃ attano dahatī’’ti vuttadosaṃ pariharati. Antarāyabahulattā khandhasantatiyā vippakatāya vinayasaṃvaṇṇanāya attano āyuvaṇṇasukhabalānaṃ parikkhayasambhavāsaṅkāya ‘‘abhivādanasīlissa…pe… āyu vaṇṇo sukhaṃ bala’’nti (dha. pa. 109) vuttānisaṃse yāva saṃvaṇṇanāpariyosānā pattheti. Api cettha buddhassa bhagavato paṇāmapūjāvidhānaṃ sammāsambuddhabhāvādhigamatthaṃ buddhayānaṃ paṭipajjantānaṃ ussāhaṃ janeti. Lokiyalokuttarabhedassa, lokuttarasseva vā saddhammassa pūjāvidhānaṃ paccekabuddhabhāvādhigamatthaṃ paccekabuddhayānaṃ paṭipajjantānaṃ ussāhaṃ janeti. Saddhammapaṭivedhamattābhilāsino hi te. Paramatthasaṅghapūjāvidhānaṃ paramatthasaṅghabhāvādhigamatthaṃ sāvakayānaṃ paṭipajjantānaṃ ussāhaṃ janeti, maṅgalādīni vā sātthāni anantarāyāni ciraṭṭhitikāni bahumatāni ca bhavantīti evaṃladdhikānaṃ cittaparitosanatthaṃ ‘‘pūjā ca pūjaneyyāna’’nti bhagavatā pasatthamaṅgalaṃ karoti. Vuccate ca –

    ‘‘මඞ්‌ගලං භගවා බුද්‌ධො, ධම්‌මො සඞ්‌ඝො ච මඞ්‌ගලං;

    ‘‘Maṅgalaṃ bhagavā buddho, dhammo saṅgho ca maṅgalaṃ;

    මඞ්‌ගලාදීනි සාත්‌ථානි, සීඝං සිජ්‌ඣන්‌ති සබ්‌බසො.

    Maṅgalādīni sātthāni, sīghaṃ sijjhanti sabbaso.

    ‘‘සත්‌ථු පූජාවිධානෙන, එවමාදී බහූ ගුණෙ;

    ‘‘Satthu pūjāvidhānena, evamādī bahū guṇe;

    ලභතීති විජානන්‌තො, සත්‌ථුපූජාපරො සියා’’ති.

    Labhatīti vijānanto, satthupūjāparo siyā’’ti.

    එත්‌ථ ච සත්‌ථුපධානත්‌තා ධම්‌මසඞ්‌ඝානං පූජාවිධානං සත්‌ථුපූජාවිධානමිච්‌චෙව දට්‌ඨබ්‌බං සාසනතො ලොකතො ච. තෙනෙතං වුච්‌චති –

    Ettha ca satthupadhānattā dhammasaṅghānaṃ pūjāvidhānaṃ satthupūjāvidhānamicceva daṭṭhabbaṃ sāsanato lokato ca. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘සත්‌ථා’’ති ධම්‌මො සුගතෙන වුත්‌තො;

    ‘‘Satthā’’ti dhammo sugatena vutto;

    නිබ්‌බානකාලෙ යමතො ස සත්‌ථා;

    Nibbānakāle yamato sa satthā;

    සුවත්‌ථිගාථාසු ‘‘තථාගතො’’ති;

    Suvatthigāthāsu ‘‘tathāgato’’ti;

    සඞ්‌ඝො ච වුත්‌තො යමතො ස සත්‌ථා.

    Saṅgho ca vutto yamato sa satthā.

    කිඤ්‌ච භිය්‍යො –

    Kiñca bhiyyo –

    ධම්‌මකායො යතො සත්‌ථා, ධම්‌මො සත්‌ථා තතො මතො;

    Dhammakāyo yato satthā, dhammo satthā tato mato;

    ධම්‌මට්‌ඨිතො සො සඞ්‌ඝො ච, සත්‌ථුසඞ්‌ඛ්‍යං නිගච්‌ඡති.

    Dhammaṭṭhito so saṅgho ca, satthusaṅkhyaṃ nigacchati.

    සන්‌ති හි ලොකෙ වත්‌තාරො කොසගතං අසිං ගහෙත්‌වා ඨිතං පුරිසං විසුං අපරාමසිත්‌වා ‘‘අසිං ගහෙත්‌වා ඨිතො එසො’’ති. තෙනෙවාහ චාරියමාත්‍රච්‌චෙවා –

    Santi hi loke vattāro kosagataṃ asiṃ gahetvā ṭhitaṃ purisaṃ visuṃ aparāmasitvā ‘‘asiṃ gahetvā ṭhito eso’’ti. Tenevāha cāriyamātraccevā –

    ‘‘නමත්‌ථු බුද්‌ධරත්‌නාය, ධම්‌මරත්‌නාය තෙ නමො;

    ‘‘Namatthu buddharatnāya, dhammaratnāya te namo;

    නමත්‌ථු සඞ්‌ඝරත්‌නාය, තිරත්‌නසමවානයී’’ති.

    Namatthu saṅgharatnāya, tiratnasamavānayī’’ti.

    අපිච සබ්‌බධම්‌මෙසු අප්‌පටිහතඤාණනිමිත්‌තානුත්‌තරවිමොක්‌ඛපාතුභාවාභිසඞ්‌ඛාතං ඛන්‌ධසන්‌තානමුපාදාය ‘‘බුද්‌ධො’’ති යදි පඤ්‌ඤාපියති, ධම්‌මො පණාමාරහොති කා එව කථා, සඞ්‌ඝො ච ‘‘සඞ්‌ඝෙ ගොතමි දෙහි, සඞ්‌ඝෙ තෙ දින්‌නෙ අහඤ්‌චෙව පූජිතො භවිස්‌සාමි සඞ්‌ඝො චා’’ති වුත්‌තත්‌තා භාජනන්‌ති දීපෙති. අථ වා ‘‘බුද්‌ධසුබොධිතො ධම්‌මො ආචරියපරම්‌පරාය සුවණ්‌ණභාජනෙ පක්‌ඛිත්‌තතෙලමිව අපරිහාපෙත්‌වා යාවජ්‌ජතනා ආභතත්‌තා එව මාදිසානම්‌පි සොතද්‌වාරමනුප්‌පත්‌තො’’ති සඞ්‌ඝස්‌ස ආචරියො අතීව ආදරෙන පණාමං කරොති ‘‘සිරසා නමාමී’’ති.

    Apica sabbadhammesu appaṭihatañāṇanimittānuttaravimokkhapātubhāvābhisaṅkhātaṃ khandhasantānamupādāya ‘‘buddho’’ti yadi paññāpiyati, dhammo paṇāmārahoti kā eva kathā, saṅgho ca ‘‘saṅghe gotami dehi, saṅghe te dinne ahañceva pūjito bhavissāmi saṅgho cā’’ti vuttattā bhājananti dīpeti. Atha vā ‘‘buddhasubodhito dhammo ācariyaparamparāya suvaṇṇabhājane pakkhittatelamiva aparihāpetvā yāvajjatanā ābhatattā eva mādisānampi sotadvāramanuppatto’’ti saṅghassa ācariyo atīva ādarena paṇāmaṃ karoti ‘‘sirasā namāmī’’ti.

    එවං අනෙකවිධං පණාමප්‌පයොජනං වදන්‌ති, ආචරියෙන පන අධිප්‌පෙතප්‌පයොජනං අත්‌තනා එව වුත්‌තං ‘‘ඉච්‌චෙවමච්‌චන්‌තනමස්‌සනෙය්‍ය’’න්‌තිආදිනා චතුත්‌ථගාථාය. ඉච්‌චෙවන්‌ති එත්‌ථ ඉති-සද්‌දො රතනත්‌තයපූජාවිධානපරිසමත්‌තත්‌ථො. යදි එවං යථාවිහිතමත්‌තමෙව පූජාවිධානං අරහති රතනත්‌තයං, න තතො උද්‌ධන්‌ති ආපජ්‌ජතීති අනිට්‌ඨප්‌පසඞ්‌ගනිවාරණත්‌ථං ‘‘එවමච්‌චන්‌තනමස්‌සනෙය්‍ය’’න්‌ති ආහ. තත්‌ථ එවන්‌ති ඉමිනා යථාවුත්‌තවිධිං දස්‌සෙති. යථාවුත්‌තෙන විධිනා, අඤ්‌ඤෙන වා තාදිසෙන අච්‌චන්‌තමෙව මුහුත්‌තමපි අට්‌ඨත්‌වා අභික්‌ඛණං නිරන්‌තරං නියමෙන නමස්‌සනාරහං නමස්‌සමානස්‌ස හිතමහප්‌ඵලකරණතොති අත්‌ථො. එවංවිධං දුල්‌ලභට්‌ඨෙන මහප්‌ඵලට්‌ඨෙන ච සිද්‌ධං රතනභාවං රතනත්‌තයං නමස්‌සමානො යං පුඤ්‌ඤාභිසන්‌දං අලත්‌ථං අලභිං. අකුසලමලං තදඞ්‌ගාදිප්‌පහානෙන පුනාතීති පුඤ්‌ඤං. කිලෙසදරථප්‌පටිප්‌පස්‌සද්‌ධියා සීතලත්‌තා චිත්‌තං අභිසන්‌දෙතීති අභිසන්‌දො. පුඤ්‌ඤඤ්‌ච තං අභිසන්‌දො චාති පුඤ්‌ඤාභිසන්‌දො, තං පුඤ්‌ඤාභිසන්‌දං. ගණ්‌ඨිපදෙ පන ‘‘පුඤ්‌ඤමහත්‌තං’’න්‌ති භණන්‌ති, ‘‘විපුල’’න්‌ති වචනතො සො අත්‌ථො න යුජ්‌ජතීති ආචරියො. අථ වා පුඤ්‌ඤානං අභිසන්‌දො පුඤ්‌ඤාභිසන්‌දො , තං පුඤ්‌ඤාභිසන්‌දං. සන්‌ද සවනෙති ධාතු. තස්‌මා පුඤ්‌ඤසොතං පුඤ්‌ඤුස්‌සයන්‌ති අත්‌ථො යුජ්‌ජති, තං පන විපුලං, න පරිත්‌තන්‌ති දස්‌සිතං විපුල-සද්‌දෙන.

    Evaṃ anekavidhaṃ paṇāmappayojanaṃ vadanti, ācariyena pana adhippetappayojanaṃ attanā eva vuttaṃ ‘‘iccevamaccantanamassaneyya’’ntiādinā catutthagāthāya. Iccevanti ettha iti-saddo ratanattayapūjāvidhānaparisamattattho. Yadi evaṃ yathāvihitamattameva pūjāvidhānaṃ arahati ratanattayaṃ, na tato uddhanti āpajjatīti aniṭṭhappasaṅganivāraṇatthaṃ ‘‘evamaccantanamassaneyya’’nti āha. Tattha evanti iminā yathāvuttavidhiṃ dasseti. Yathāvuttena vidhinā, aññena vā tādisena accantameva muhuttamapi aṭṭhatvā abhikkhaṇaṃ nirantaraṃ niyamena namassanārahaṃ namassamānassa hitamahapphalakaraṇatoti attho. Evaṃvidhaṃ dullabhaṭṭhena mahapphalaṭṭhena ca siddhaṃ ratanabhāvaṃ ratanattayaṃ namassamāno yaṃ puññābhisandaṃ alatthaṃ alabhiṃ. Akusalamalaṃ tadaṅgādippahānena punātīti puññaṃ. Kilesadarathappaṭippassaddhiyā sītalattā cittaṃ abhisandetīti abhisando. Puññañca taṃ abhisando cāti puññābhisando, taṃ puññābhisandaṃ. Gaṇṭhipade pana ‘‘puññamahattaṃ’’nti bhaṇanti, ‘‘vipula’’nti vacanato so attho na yujjatīti ācariyo. Atha vā puññānaṃ abhisando puññābhisando , taṃ puññābhisandaṃ. Sanda savaneti dhātu. Tasmā puññasotaṃ puññussayanti attho yujjati, taṃ pana vipulaṃ, na parittanti dassitaṃ vipula-saddena.

    පඤ්‌චමගාථා යස්‌මිං විනයපිටකෙ පාළිතො ච අත්‌ථතො ච අනූනං ලජ්‌ජීපුග්‌ගලෙසු පවත්‌තනට්‌ඨෙන ඨිතෙ සකලං තිවිධම්‌පි සාසනං තෙස්‌වෙව පුග්‌ගලෙසු පතිට්‌ඨිතං හොති. කස්‌ස සාසනන්‌ති චෙ? අට්‌ඨිතස්‌ස භගවතො. භගවා හි ඨිතිහෙතුභූතාය උච්‌ඡෙදදිට්‌ඨියා අභාවෙන අට්‌ඨිතොති වුච්‌චති. උච්‌ඡෙදදිට්‌ඨිකො හි පරලොකෙ නිරපෙක්‌ඛො කෙවලං කාමසුඛල්‌ලිකානුයොගමනුයුඤ්‌ජන්‌තො තිට්‌ඨති, න පරලොකහිතානි පුඤ්‌ඤානි කත්‌තුං බ්‍යාවටො හොති, සස්‌සතදිට්‌ඨිකො තානි කත්‌තුං ආයූහති. භගවා පන තථා අතිට්‌ඨන්‌තො අනායූහන්‌තො මජ්‌ඣිමං පටිපදං පටිපජ්‌ජන්‌තො සයඤ්‌ච ඔඝං තරි, පරෙ ච තාරෙසි. යථාහ ‘‘අප්‌පතිට්‌ඨං ඛ්‌වාහං, ආවුසො, අනායූහං ඔඝමතරි’’න්‌ති (සං. නි. 1.1). චතුබ්‍රහ්‌මවිහාරවසෙන සත්‌තෙසු සුට්‌ඨු සම්‌මා ච ඨිතස්‌සාති අත්‌ථවසෙන වා සුසණ්‌ඨිතස්‌ස. සුසණ්‌ඨිතත්‌තා හෙස කෙවලං සත්‌තානං දුක්‌ඛං අපනෙතුකාමො හිතං උපසංහරිතුකාමො සම්‌පත්‌තියා ච පමොදිතො අපක්‌ඛපතිතො ච හුත්‌වා විනයං දෙසෙති, තස්‌මා ඉමස්‌මිං විනයසංවණ්‌ණනාධිකාරෙ සාරුප්‌පාය ථුතියා ථොමෙන්‌තො ආහ ‘‘සුසණ්‌ඨිතස්‌සා’’ති. ගණ්‌ඨිපදෙ පන ‘‘මනාපියෙ ච ඛො, භික්‌ඛවෙ, කම්‌මවිපාකෙ පච්‌චුපට්‌ඨිතෙ’’ති (දී. නි. අට්‌ඨ. 2.35; ම. නි. අට්‌ඨ. 2.386) සුත්‌තස්‌ස, ‘‘සුසණ්‌ඨානා සුරූපතා’’ති (ඛු. පා. 8.11) සුත්‌තස්‌ස ච වසෙන සුසණ්‌ඨිතස්‌සාති අත්‌ථො වුත්‌තො, සො අධිප්‌පෙතාධිකාරානුරූපො න හොති. අමිස්‌සන්‌ති කිං විනයං අමිස්‌සං, උදාහු පුබ්‌බාචරියානුභාවන්‌ති? නොභයම්‌පි. අමිස්‌සා එව හි විනයට්‌ඨකථා. තස්‌මා භාවනපුංසකවසෙන අමිස්‌සං තං වණ්‌ණයිස්‌සන්‌ති සම්‌බන්‌ධො. පුබ්‌බාචරියානුභාවන්‌ති අට්‌ඨකථා ‘‘යස්‌මා පුරෙ අට්‌ඨකථා අකංසූ’’ති වචනතො තෙසං ආනුභාවො නාම හොති. කිඤ්‌චි අපුබ්‌බං දිස්‌වා සන්‌ති හි ලොකෙ වත්‌තාරො ‘‘කස්‌සෙස ආනුභාවො’’ති. අථ වා භගවතො අධිප්‌පායං අනුගන්‌ත්‌වා තංතංපාඨෙ අත්‌ථං භාවයති විභාවයති, තස්‌ස තස්‌ස වා අත්‌ථස්‌ස භාවනා විභාවනාති ආනුභාවො වුච්‌චති අට්‌ඨකථා.

    Pañcamagāthā yasmiṃ vinayapiṭake pāḷito ca atthato ca anūnaṃ lajjīpuggalesu pavattanaṭṭhena ṭhite sakalaṃ tividhampi sāsanaṃ tesveva puggalesu patiṭṭhitaṃ hoti. Kassa sāsananti ce? Aṭṭhitassa bhagavato. Bhagavā hi ṭhitihetubhūtāya ucchedadiṭṭhiyā abhāvena aṭṭhitoti vuccati. Ucchedadiṭṭhiko hi paraloke nirapekkho kevalaṃ kāmasukhallikānuyogamanuyuñjanto tiṭṭhati, na paralokahitāni puññāni kattuṃ byāvaṭo hoti, sassatadiṭṭhiko tāni kattuṃ āyūhati. Bhagavā pana tathā atiṭṭhanto anāyūhanto majjhimaṃ paṭipadaṃ paṭipajjanto sayañca oghaṃ tari, pare ca tāresi. Yathāha ‘‘appatiṭṭhaṃ khvāhaṃ, āvuso, anāyūhaṃ oghamatari’’nti (saṃ. ni. 1.1). Catubrahmavihāravasena sattesu suṭṭhu sammā ca ṭhitassāti atthavasena vā susaṇṭhitassa. Susaṇṭhitattā hesa kevalaṃ sattānaṃ dukkhaṃ apanetukāmo hitaṃ upasaṃharitukāmo sampattiyā ca pamodito apakkhapatito ca hutvā vinayaṃ deseti, tasmā imasmiṃ vinayasaṃvaṇṇanādhikāre sāruppāya thutiyā thomento āha ‘‘susaṇṭhitassā’’ti. Gaṇṭhipade pana ‘‘manāpiye ca kho, bhikkhave, kammavipāke paccupaṭṭhite’’ti (dī. ni. aṭṭha. 2.35; ma. ni. aṭṭha. 2.386) suttassa, ‘‘susaṇṭhānā surūpatā’’ti (khu. pā. 8.11) suttassa ca vasena susaṇṭhitassāti attho vutto, so adhippetādhikārānurūpo na hoti. Amissanti kiṃ vinayaṃ amissaṃ, udāhu pubbācariyānubhāvanti? Nobhayampi. Amissā eva hi vinayaṭṭhakathā. Tasmā bhāvanapuṃsakavasena amissaṃ taṃ vaṇṇayissanti sambandho. Pubbācariyānubhāvanti aṭṭhakathā ‘‘yasmā pure aṭṭhakathā akaṃsū’’ti vacanato tesaṃ ānubhāvo nāma hoti. Kiñci apubbaṃ disvā santi hi loke vattāro ‘‘kassesa ānubhāvo’’ti. Atha vā bhagavato adhippāyaṃ anugantvā taṃtaṃpāṭhe atthaṃ bhāvayati vibhāvayati, tassa tassa vā atthassa bhāvanā vibhāvanāti ānubhāvo vuccati aṭṭhakathā.

    පුබ්‌බාචරියානුභාවෙ සති කිං පුන තං වණ්‌ණයිස්‌සන්‌ති ඉමිනා ආරම්‌භෙනාති තතො වුච්‌චන්‌ති ඡට්‌ඨසත්‌තමට්‌ඨමනවමගාථායො. තත්‌ථ අරියමග්‌ගඤාණම්‌බුනා නිද්‌ධොතමලත්‌තා විසුද්‌ධවිජ්‌ජෙහි, තෙනෙව නිද්‌ධොතාසවත්‌තා විසුද්‌ධපටිසම්‌භිදෙහි, විසුද්‌ධපටිසම්‌භිදත්‌තා ච සද්‌ධම්‌මසංවණ්‌ණනකොවිදෙහීති යොජනා වෙදිතබ්‌බා. කෙචි ‘‘පුබ්‌බාචරියාති වුත්‌තෙ ලොකාචරියාපි, සාසනෙ රාහුලාචරියාදයොපි සඞ්‌ගය්‌හන්‌ති, තෙ අපනෙතුං කාමඤ්‌චාතිආදි වුත්‌ත’’න්‌ති වදන්‌ති. ‘‘තං වණ්‌ණයිස්‌ස’’න්‌ති වුත්‌තත්‌තා පුබ්‌බට්‌ඨකථාය ඌනභාවො දස්‌සිතොති චෙ? න, චිත්‌තෙහි නයෙහි සංවණ්‌ණිතොති දස්‌සෙතුං ‘‘කාමඤ්‌චා’’තිආදි වුත්‌තං. සද්‌ධම්‌මං සංවණ්‌ණෙතුං කොවිදෙහි, තාය සංවණ්‌ණනාය වා කොවිදෙහි සද්‌ධම්‌මසංවණ්‌ණනකොවිදෙහි.

    Pubbācariyānubhāve sati kiṃ puna taṃ vaṇṇayissanti iminā ārambhenāti tato vuccanti chaṭṭhasattamaṭṭhamanavamagāthāyo. Tattha ariyamaggañāṇambunā niddhotamalattā visuddhavijjehi, teneva niddhotāsavattā visuddhapaṭisambhidehi, visuddhapaṭisambhidattā ca saddhammasaṃvaṇṇanakovidehīti yojanā veditabbā. Keci ‘‘pubbācariyāti vutte lokācariyāpi, sāsane rāhulācariyādayopi saṅgayhanti, te apanetuṃ kāmañcātiādi vutta’’nti vadanti. ‘‘Taṃ vaṇṇayissa’’nti vuttattā pubbaṭṭhakathāya ūnabhāvo dassitoti ce? Na, cittehi nayehi saṃvaṇṇitoti dassetuṃ ‘‘kāmañcā’’tiādi vuttaṃ. Saddhammaṃ saṃvaṇṇetuṃ kovidehi, tāya saṃvaṇṇanāya vā kovidehi saddhammasaṃvaṇṇanakovidehi.

    සල්‌ලෙඛියෙති කිලෙසජාතං බාහුල්‌ලං වා සල්‌ලිඛති තනුං කරොතීති සල්‌ලෙඛො, සල්‌ලෙඛස්‌ස භාවො සල්‌ලෙඛියං, තස්‌මිං සල්‌ලෙඛියෙ. නොසුලභූපමෙහීති අසුලභූපමෙහි. මහාවිහාරස්‌සාති මහාවිහාරවංසස්‌ස. පඤ්‌ඤාය අච්‌චුග්‌ගතට්‌ඨෙන ධජො උපමා එතෙසන්‌ති ධජූපමා, තෙහි ධජූපමෙහි. සම්‌බුද්‌ධවරං අනුඅයෙහි අනුගතෙහි සම්‌බුද්‌ධවරන්‌වයෙහි, බුද්‌ධාධිප්‌පායානුගෙහීති අධිප්‌පායො. ඉධ වර-සද්‌දො ‘‘සාමං සච්‌චානි බුද්‌ධත්‌තා සම්‌බුද්‌ධො’’ති වචනතො පච්‌චෙකබුද්‌ධාපි සඞ්‌ගය්‌හන්‌ති. තස්‌මා තෙ අපනෙතුං වුත්‌තො.

    Sallekhiyeti kilesajātaṃ bāhullaṃ vā sallikhati tanuṃ karotīti sallekho, sallekhassa bhāvo sallekhiyaṃ, tasmiṃ sallekhiye. Nosulabhūpamehīti asulabhūpamehi. Mahāvihārassāti mahāvihāravaṃsassa. Paññāya accuggataṭṭhena dhajo upamā etesanti dhajūpamā, tehi dhajūpamehi. Sambuddhavaraṃ anuayehi anugatehi sambuddhavaranvayehi, buddhādhippāyānugehīti adhippāyo. Idha vara-saddo ‘‘sāmaṃ saccāni buddhattā sambuddho’’ti vacanato paccekabuddhāpi saṅgayhanti. Tasmā te apanetuṃ vutto.

    අට්‌ඨකථාය ඌනභාවං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි අත්‌තනො කරණවිසෙසං තස්‌ස පයොජනඤ්‌ච දස්‌සෙතුං ‘‘සංවණ්‌ණනා’’තිආදිමාහ. න කිඤ්‌චි අත්‌ථං අභිසම්‌භුණාතීති කිඤ්‌චි පයොජනං ඵලං හිතං න සාධෙතීති අත්‌ථො ‘‘න තං තස්‌ස භික්‌ඛුනො කිඤ්‌චි අත්‌ථං අනුභොතී’’තිආදීසු (පාරා. 538) විය. අජ්‌ඣෙසනං බුද්‌ධසිරිව්‌හයස්‌සාති ඉමිනා යස්‌මා සහම්‌පතිබ්‍රහ්‌මුනා අජ්‌ඣිට්‌ඨෙන ධම්‌මො දෙසිතො භගවතා, සාරිපුත්‌තස්‌ස අජ්‌ඣෙසනං නිස්‌සාය විනයො පඤ්‌ඤත්‌තො, තස්‌මා අයම්‌පි ආචරියො තං ආචරියවත්‌තං පූජෙන්‌තො ඉමං සංවණ්‌ණනං බුද්‌ධසිරිත්‌ථෙරස්‌ස යාචනං නිස්‌සාය අකාසීති දස්‌සෙති. සමනුස්‌සරන්‌තොති තස්‌සාභාවං දීපෙති ආදරඤ්‌ච.

    Aṭṭhakathāya ūnabhāvaṃ dassetvā idāni attano karaṇavisesaṃ tassa payojanañca dassetuṃ ‘‘saṃvaṇṇanā’’tiādimāha. Na kiñci atthaṃ abhisambhuṇātīti kiñci payojanaṃ phalaṃ hitaṃ na sādhetīti attho ‘‘na taṃ tassa bhikkhuno kiñci atthaṃ anubhotī’’tiādīsu (pārā. 538) viya. Ajjhesanaṃ buddhasirivhayassāti iminā yasmā sahampatibrahmunā ajjhiṭṭhena dhammo desito bhagavatā, sāriputtassa ajjhesanaṃ nissāya vinayo paññatto, tasmā ayampi ācariyo taṃ ācariyavattaṃ pūjento imaṃ saṃvaṇṇanaṃ buddhasirittherassa yācanaṃ nissāya akāsīti dasseti. Samanussarantoti tassābhāvaṃ dīpeti ādarañca.

    තතො පරං ද්‌වෙ ගාථායො කත්‌තබ්‌බවිධිදස්‌සනත්‌ථං වුත්‌තා. තෙන තාසු අට්‌ඨකථාසු වුත්‌තවිනිච්‌ඡයපච්‌චයවිමතිං විනොදෙති, එකට්‌ඨකථාය කුසලස්‌ස වා ‘‘අයං නයො අට්‌ඨකථායං නත්‌ථී’’ති පටික්‌ඛෙපං නිවාරෙති, අයුත්‌තත්‌ථපරිච්‌චාගෙන තත්‌ථ අභිනිවිට්‌ඨානං අභිනිවෙසං පරිච්‌චජාපෙති, ථෙරවාදදස්‌සනෙන විනයවිනිච්‌ඡයං පති විනයධරානං කාරණොපපත්‌තිතො උහාපොහක්‌කමං දස්‌සෙති, අයුත්‌තත්‌ථෙරවාදපටික්‌ඛෙපෙන පුග්‌ගලප්‌පමාණතං පටික්‌ඛිපතීති ඉමෙ චානිසංසා කත්‌තබ්‌බවිධිදස්‌සනෙන දස්‌සිතා හොන්‌ති. සංවණ්‌ණනං තඤ්‌ච සමාරභන්‌තො තස්‌සා සංවණ්‌ණනාය මහාඅට්‌ඨකථං සරීරං කත්‌වා සමාරභිස්‌සං, මහාපච්‌චරියම්‌පි යො වුත්‌තො විනිච්‌ඡයො, තථෙව කුරුන්‌දීනාමාදීසු ලොකෙ විස්‌සුතාසු අට්‌ඨකථාසු ච යො වුත්‌තො විනිච්‌ඡයො, තතොපි විනිච්‌ඡයතො මහාඅට්‌ඨකථානයෙන, විනයයුත්‌තියා වා යුත්‌තමත්‌ථං තස්‌ස සරීරස්‌ස අලඞ්‌කාරං විය ගණ්‌හන්‌තො සමාරභිස්‌සං. කිං සංවණ්‌ණනමෙව, න අඤ්‌ඤන්‌ති දස්‌සනත්‌ථං පුන සංවණ්‌ණනාග්‌ගහණං. අථ වා අන්‌තොගධත්‌ථෙරවාදං සංවණ්‌ණනං කත්‌වා සමාරභිස්‌සන්‌ති යොජනා වෙදිතබ්‌බා. ථෙරවාදා හි බහිඅට්‌ඨකථාය විචරන්‌ති. එත්‌ථ ආදි-සද්‌දෙන චූළපච්‌චරිඅන්‌ධකඅරියට්‌ඨකථාපන්‌නවාරාදයොපි සඞ්‌ගහිතා . තත්‌ථ පච්‌චරී නාම සීහළභාසාය උළුම්‌පං කිර, තස්‌මිං නිසීදිත්‌වා කතත්‌තා තමෙව නාමං ජාතං. කුරුන්‌දීවල්‌ලිවිහාරො නාම අත්‌ථි, තත්‌ථ කතත්‌තා කුරුන්‌දී නාම ජාතා.

    Tato paraṃ dve gāthāyo kattabbavidhidassanatthaṃ vuttā. Tena tāsu aṭṭhakathāsu vuttavinicchayapaccayavimatiṃ vinodeti, ekaṭṭhakathāya kusalassa vā ‘‘ayaṃ nayo aṭṭhakathāyaṃ natthī’’ti paṭikkhepaṃ nivāreti, ayuttatthapariccāgena tattha abhiniviṭṭhānaṃ abhinivesaṃ pariccajāpeti, theravādadassanena vinayavinicchayaṃ pati vinayadharānaṃ kāraṇopapattito uhāpohakkamaṃ dasseti, ayuttattheravādapaṭikkhepena puggalappamāṇataṃ paṭikkhipatīti ime cānisaṃsā kattabbavidhidassanena dassitā honti. Saṃvaṇṇanaṃ tañca samārabhanto tassā saṃvaṇṇanāya mahāaṭṭhakathaṃ sarīraṃ katvā samārabhissaṃ, mahāpaccariyampi yo vutto vinicchayo, tatheva kurundīnāmādīsu loke vissutāsu aṭṭhakathāsu ca yo vutto vinicchayo, tatopi vinicchayato mahāaṭṭhakathānayena, vinayayuttiyā vā yuttamatthaṃ tassa sarīrassa alaṅkāraṃ viya gaṇhanto samārabhissaṃ. Kiṃ saṃvaṇṇanameva, na aññanti dassanatthaṃ puna saṃvaṇṇanāggahaṇaṃ. Atha vā antogadhattheravādaṃ saṃvaṇṇanaṃ katvā samārabhissanti yojanā veditabbā. Theravādā hi bahiaṭṭhakathāya vicaranti. Ettha ādi-saddena cūḷapaccariandhakaariyaṭṭhakathāpannavārādayopi saṅgahitā . Tattha paccarī nāma sīhaḷabhāsāya uḷumpaṃ kira, tasmiṃ nisīditvā katattā tameva nāmaṃ jātaṃ. Kurundīvallivihāro nāma atthi, tattha katattā kurundī nāma jātā.

    සම්‌ම සමාරභිස්‌සන්‌ති කත්‌තබ්‌බවිධානං සජ්‌ජෙත්‌වා අහං ඨිතො, තස්‌මා තං මෙ නිසාමෙන්‌තූති ගාථාය තං සංවණ්‌ණනං මෙ මම, මයා වා වුච්‌චමානන්‌ති පාඨසෙසො . නිසාමෙන්‌තු පස්‌සන්‌තු පඤ්‌ඤාචක්‌ඛුනා සුණන්‌තු වා සද්‌ධාවීරියපීතිපාමොජ්‌ජාභිසඞ්‌ඛාරෙන සඞ්‌ඛරිත්‌වා පූජයන්‌තා සක්‌කච්‌චං ධම්‌මං. කස්‌ස ධම්‌මං? ධම්‌මප්‌පදීපස්‌ස තථාගතස්‌ස. කිං දස්‌සෙති? පදීපට්‌ඨානියො හි ධම්‌මො හිතාහිතප්‌පකාසනතො, පදීපධරට්‌ඨානියො ධම්‌මධරො තථාගතො, තස්‌මා පරිනිබ්‌බුතෙපි තස්‌මිං තථාගතෙ තත්‌ථ සොකං අකත්‌වා සක්‌කච්‌ච ධම්‌මං පටිමානයන්‌තා නිසාමෙන්‌තූති දස්‌සෙති. අථ වා ‘‘ධම්‌මකායා තථාගතා’’ති (දී. නි. 3.118) වචනතො ධම්‌මො ච සො පදීපො චාති ධම්‌මප්‌පදීපො, භගවා.

    Samma samārabhissanti kattabbavidhānaṃ sajjetvā ahaṃ ṭhito, tasmā taṃ me nisāmentūti gāthāya taṃ saṃvaṇṇanaṃ me mama, mayā vā vuccamānanti pāṭhaseso . Nisāmentu passantu paññācakkhunā suṇantu vā saddhāvīriyapītipāmojjābhisaṅkhārena saṅkharitvā pūjayantā sakkaccaṃ dhammaṃ. Kassa dhammaṃ? Dhammappadīpassa tathāgatassa. Kiṃ dasseti? Padīpaṭṭhāniyo hi dhammo hitāhitappakāsanato, padīpadharaṭṭhāniyo dhammadharo tathāgato, tasmā parinibbutepi tasmiṃ tathāgate tattha sokaṃ akatvā sakkacca dhammaṃ paṭimānayantā nisāmentūti dasseti. Atha vā ‘‘dhammakāyā tathāgatā’’ti (dī. ni. 3.118) vacanato dhammo ca so padīpo cāti dhammappadīpo, bhagavā.

    යො ධම්‌මවිනයො යථා බුද්‌ධෙන වුත්‌තො, සො තථෙව බුද්‌ධපුත්‌තෙහි සාවකෙහි ඤාතො අවබුද්‌ධො, යෙහි තෙසං බුද්‌ධපුත්‌තානං මතිං අධිප්‌පායං අච්‌චජන්‌තා නිරවසෙසං ගණ්‌හන්‌තා. පුරෙති පුරා, පොරාණත්‌ථෙරා වා. අට්‌ඨකථාති අට්‌ඨකථායො, උපයොගබහුවචනං.

    Yo dhammavinayo yathā buddhena vutto, so tatheva buddhaputtehi sāvakehi ñāto avabuddho, yehi tesaṃ buddhaputtānaṃ matiṃ adhippāyaṃ accajantā niravasesaṃ gaṇhantā. Pureti purā, porāṇattherā vā. Aṭṭhakathāti aṭṭhakathāyo, upayogabahuvacanaṃ.

    යං අත්‌ථජාතං අට්‌ඨකථාසු වුත්‌තං, තං සබ්‌බම්‌පි පමාදලෙඛකානං පමාදලෙඛමත්‌තං වජ්‌ජයිත්‌වා. කිං සබ්‌බෙසම්‌පි පමාණං? න, කින්‌තු සික්‌ඛාසු සගාරවානං ඉධ විනයම්‌හි පණ්‌ඩිතානං, මහාඅට්‌ඨකථායං පන සච්‌චෙපි අලිකෙපි දුක්‌කටමෙව වුත්‌තං, තං පමාදලෙඛන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. පමාදලෙඛං වජ්‌ජයිත්‌වා පමාණං හෙස්‌සතීති සම්‌බන්‌ධො.

    Yaṃ atthajātaṃ aṭṭhakathāsu vuttaṃ, taṃ sabbampi pamādalekhakānaṃ pamādalekhamattaṃ vajjayitvā. Kiṃ sabbesampi pamāṇaṃ? Na, kintu sikkhāsu sagāravānaṃ idha vinayamhi paṇḍitānaṃ, mahāaṭṭhakathāyaṃ pana saccepi alikepi dukkaṭameva vuttaṃ, taṃ pamādalekhanti veditabbaṃ. Pamādalekhaṃ vajjayitvā pamāṇaṃ hessatīti sambandho.

    තතො චාති අට්‌ඨකථාසු වුත්‌තඅත්‌ථජාතතො තන්‌තික්‌කමං පාළික්‌කමං. සුත්‌තන්‌තා සුත්‌තාවයවා. අන්‌තොති හිදං අබ්‌භන්‌තරාවයවසම්‌භාවනාදීසු දිස්‌සති. සුත්‌තන්‌තෙසු භවා සුත්‌තන්‌තිකා, තෙසං සුත්‌තන්‌තිකානං, සුත්‌තන්‌තගන්‌ථෙසු ආගතවචනානන්‌ති අත්‌ථො. අථ වා අමීයතීති අන්‌තො, සාධීයතීති අධිප්‌පායො. කෙන සාධීයති? සුත්‌තෙන, සුත්‌තස්‌ස අන්‌තො සුත්‌තන්‌තො, කො සො? සො සො අත්‌ථවිකප්‌පො, තස්‌මිං සුත්‌තන්‌තෙ නියුත්‌තානි වචනානි සුත්‌තන්‌තිකානි. තෙසං සුත්‌තන්‌තිකානං වචනානමත්‌ථං. තස්‌ස තස්‌ස ආගමසුත්‌තස්‌ස අභිධම්‌මවිනයසුත්‌තස්‌ස චානුරූපං පරිදීපයන්‌තී, අයං තාවෙත්‌ථ සමාසතො අත්‌ථවිභාවනා – ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදීනං (සං. නි. 2.41; 5.479; අ. නි. 6.10; පාරා. 1) සුත්‌තන්‌තිකානං වචනානමත්‌ථං ආගමසුත්‌තන්‌තානුරූපං. ‘‘විවාදාධිකරණං සියා කුසලං සියා අකුසලං සියා අබ්‍යාකත’’න්‌ති (චූළව. 220) එවමාදීනං අභිධම්‌මසුත්‌තන්‌තිකානං වචනානමත්‌ථං අභිධම්‌මසුත්‌තන්‌තානුරූපන්‌ති එවමාදි. හෙස්‌සතීති භවිස්‌සති, කරීයිස්‌සතීති අධිප්‌පායො. වණ්‌ණනාපීති එත්‌ථ අපි-සද්‌දො සම්‌පිණ්‌ඩනත්‌ථො, සො තස්‌මාති පදෙන යොජෙතබ්‌බො. කථං? පණ්‌ඩිතානං පමාණත්‌තාපි විත්‌ථාරමග්‌ගස්‌ස සමාසිතත්‌තාපි විනිච්‌ඡයස්‌ස අසෙසිතත්‌තාපි තන්‌තික්‌කමස්‌ස අවොක්‌කමිතත්‌තාපි සුත්‌තන්‌තිකවචනානං සුත්‌තන්‌තට්‌ඨකථානුරූපං දීපනතොපි තස්‌මාපි සක්‌කච්‌චං අනුසික්‌ඛිතබ්‌බාති. එත්‌ථ ‘‘තන්‌තික්‌කමං අවොක්‌කමිත්‌වා’’ති වචනෙන සිද්‌ධෙපි ‘‘අට්‌ඨකථාචරියා වෙරඤ්‌ජකණ්‌ඩාදීසු ‘සුත්‌තන්‌තිකානං භාරො’ති ගතා, මයං පන වත්‌වාව ගමිස්‌සාමා’’ති දස්‌සෙතුං ‘‘සුත්‌තන්‌තිකාන’’න්‌ති වුත්‌තං කිර.

    Tato cāti aṭṭhakathāsu vuttaatthajātato tantikkamaṃ pāḷikkamaṃ. Suttantā suttāvayavā. Antoti hidaṃ abbhantarāvayavasambhāvanādīsu dissati. Suttantesu bhavā suttantikā, tesaṃ suttantikānaṃ, suttantaganthesu āgatavacanānanti attho. Atha vā amīyatīti anto, sādhīyatīti adhippāyo. Kena sādhīyati? Suttena, suttassa anto suttanto, ko so? So so atthavikappo, tasmiṃ suttante niyuttāni vacanāni suttantikāni. Tesaṃ suttantikānaṃ vacanānamatthaṃ. Tassa tassa āgamasuttassa abhidhammavinayasuttassa cānurūpaṃ paridīpayantī, ayaṃ tāvettha samāsato atthavibhāvanā – ‘‘itipi so bhagavā’’tiādīnaṃ (saṃ. ni. 2.41; 5.479; a. ni. 6.10; pārā. 1) suttantikānaṃ vacanānamatthaṃ āgamasuttantānurūpaṃ. ‘‘Vivādādhikaraṇaṃ siyā kusalaṃ siyā akusalaṃ siyā abyākata’’nti (cūḷava. 220) evamādīnaṃ abhidhammasuttantikānaṃ vacanānamatthaṃ abhidhammasuttantānurūpanti evamādi. Hessatīti bhavissati, karīyissatīti adhippāyo. Vaṇṇanāpīti ettha api-saddo sampiṇḍanattho, so tasmāti padena yojetabbo. Kathaṃ? Paṇḍitānaṃ pamāṇattāpi vitthāramaggassa samāsitattāpi vinicchayassa asesitattāpi tantikkamassa avokkamitattāpi suttantikavacanānaṃ suttantaṭṭhakathānurūpaṃ dīpanatopi tasmāpi sakkaccaṃ anusikkhitabbāti. Ettha ‘‘tantikkamaṃ avokkamitvā’’ti vacanena siddhepi ‘‘aṭṭhakathācariyā verañjakaṇḍādīsu ‘suttantikānaṃ bhāro’ti gatā, mayaṃ pana vatvāva gamissāmā’’ti dassetuṃ ‘‘suttantikāna’’nti vuttaṃ kira.

    ගන්‌ථාරම්‌භකථාවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.

    Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.





    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact