| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
अभिधम्मपिटके
Abhidhammapiṭake
पञ्चपकरण-अनुटीका
Pañcapakaraṇa-anuṭīkā
धातुकथापकरण-अनुटीका
Dhātukathāpakaraṇa-anuṭīkā
गन्थारम्भवण्णना
Ganthārambhavaṇṇanā
धातुकथापकरणदेसनाय देसदेसकपरिसापदेसा वुत्तप्पकारा एवाति कालापदेसं दस्सेन्तो ‘‘धातुकथापकरणं देसेन्तो’’तिआदिमाह। ‘‘तस्सेव अनन्तरं अदेसयी’’ति हि इमिना विभङ्गानन्तरं धातुकथा देसिताति तस्सा देसनाकालो अपदिट्ठो होति। ये पन ‘‘विभङ्गानन्तरं कथावत्थुपकरणं देसित’’न्ति वदन्ति, तेसं वादं पटिक्खिपन्तो ‘‘विभङ्गानन्तरं…पे॰… दस्सेतु’’न्ति आह।
Dhātukathāpakaraṇadesanāya desadesakaparisāpadesā vuttappakārā evāti kālāpadesaṃ dassento ‘‘dhātukathāpakaraṇaṃ desento’’tiādimāha. ‘‘Tasseva anantaraṃ adesayī’’ti hi iminā vibhaṅgānantaraṃ dhātukathā desitāti tassā desanākālo apadiṭṭho hoti. Ye pana ‘‘vibhaṅgānantaraṃ kathāvatthupakaraṇaṃ desita’’nti vadanti, tesaṃ vādaṃ paṭikkhipanto ‘‘vibhaṅgānantaraṃ…pe… dassetu’’nti āha.
‘‘कामा ते पठमा सेना’’तिआदिवचनतो (सु॰ नि॰ ४३८; महानि॰ २८; चूळनि॰ नन्दमाणवपुच्छानिद्देस ४७) किलेसविद्धंसनम्पि देवपुत्तमारस्स बलविधमनन्ति सक्का वत्तुं, ‘‘अप्पवत्तिकरणवसेन किलेसाभिसङ्खारमारान’’न्ति पन वुच्चमानत्ता खन्तिबलसद्धाबलादिआनुभावेन उस्साहपरिसाबलभञ्जनमेव देवपुत्तमारस्स बलविद्धंसनं दट्ठब्बं। विसयातिक्कमनं कामधातुसमतिक्कमो। समुदयप्पहानपरिञ्ञावसेनाति पहानाभिसमयपरिञ्ञाभिसमयानं वसेन। ननु चेतं पञ्चन्नं मारानं भञ्जनं सावकेसुपि लब्भतेवाति चोदनं मनसि कत्वा आह ‘‘परूपनिस्सयरहित’’न्तिआदि। वीरस्स भावो वीरियन्ति कत्वा वुत्तं ‘‘महावीरियोति महावीरो’’ति। महावीरियता च परिपुण्णवीरियपारमिताय चतुरङ्गसमन्नागतवीरियाधिट्ठानेन अनञ्ञसाधारणचतुब्बिधसम्मप्पधानसम्पत्तिया च वेदितब्बा। ततो एव हिस्स वीरियाहानिसिद्धिपीति।
‘‘Kāmā te paṭhamā senā’’tiādivacanato (su. ni. 438; mahāni. 28; cūḷani. nandamāṇavapucchāniddesa 47) kilesaviddhaṃsanampi devaputtamārassa balavidhamananti sakkā vattuṃ, ‘‘appavattikaraṇavasena kilesābhisaṅkhāramārāna’’nti pana vuccamānattā khantibalasaddhābalādiānubhāvena ussāhaparisābalabhañjanameva devaputtamārassa balaviddhaṃsanaṃ daṭṭhabbaṃ. Visayātikkamanaṃ kāmadhātusamatikkamo. Samudayappahānapariññāvasenāti pahānābhisamayapariññābhisamayānaṃ vasena. Nanu cetaṃ pañcannaṃ mārānaṃ bhañjanaṃ sāvakesupi labbhatevāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘parūpanissayarahita’’ntiādi. Vīrassa bhāvo vīriyanti katvā vuttaṃ ‘‘mahāvīriyoti mahāvīro’’ti. Mahāvīriyatā ca paripuṇṇavīriyapāramitāya caturaṅgasamannāgatavīriyādhiṭṭhānena anaññasādhāraṇacatubbidhasammappadhānasampattiyā ca veditabbā. Tato eva hissa vīriyāhānisiddhipīti.
खन्धादिके धम्मे अधिट्ठाय निस्साय विसयं कत्वा अभिधम्मकथा पवत्ताति आह ‘‘अभिधम्मकथाधिट्ठानट्ठेन वा’’ति। तेसं कथनतोति तेसं खन्धादीनं कथाभावतो। एतेन अत्थविसेससन्निस्सयो ब्यञ्जनसमुदायो पकरणन्ति वुत्तं होति। अथ वा धातुयो कथीयन्ति एत्थ, एतेन वाति धातुकथा, तथापवत्तो ब्यञ्जनत्थसमुदायो। यदि एवं सत्तन्नम्पि पकरणानं धातुकथाभावो आपज्जतीति चोदनं सन्धायाह ‘‘यदिपी’’तिआदि। तत्थ सातिसयन्ति सविसेसं विचित्तातिरेकवसेन अनवसेसतो च देसनाय पवत्तत्ता। तथा हि वुत्तं ‘‘सब्बापि धम्मसङ्गणी धातुकथाय मातिका’’ति (धातु॰ ५)। तेनेवाह ‘‘एकदेसकथनमेव हि अञ्ञत्थ कत’’न्ति।
Khandhādike dhamme adhiṭṭhāya nissāya visayaṃ katvā abhidhammakathā pavattāti āha ‘‘abhidhammakathādhiṭṭhānaṭṭhena vā’’ti. Tesaṃ kathanatoti tesaṃ khandhādīnaṃ kathābhāvato. Etena atthavisesasannissayo byañjanasamudāyo pakaraṇanti vuttaṃ hoti. Atha vā dhātuyo kathīyanti ettha, etena vāti dhātukathā, tathāpavatto byañjanatthasamudāyo. Yadi evaṃ sattannampi pakaraṇānaṃ dhātukathābhāvo āpajjatīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘yadipī’’tiādi. Tattha sātisayanti savisesaṃ vicittātirekavasena anavasesato ca desanāya pavattattā. Tathā hi vuttaṃ ‘‘sabbāpi dhammasaṅgaṇī dhātukathāya mātikā’’ti (dhātu. 5). Tenevāha ‘‘ekadesakathanameva hi aññattha kata’’nti.
इदानि सासने येसु धातु-सद्दो निरुळ्हो, तेसं वसेन अञ्ञेहिपि असाधारणं इमस्स पकरणस्स धातुकथाभावं दस्सेन्तो ‘‘खन्धायतनधातूहि वा’’तिआदिमाह। तत्थ तत्थाति खन्धायतनधातूसु। महन्तो पभेदानुगतो विसयो एतासन्ति महाविसया, धातुयो, न खन्धायतनानि अप्पतरपदत्ता। येन वा सभावेन धम्मा सङ्गहासङ्गहसम्पयोगविप्पयोगेहि उद्देसनिद्देसे लभन्ति, सो सभावो धातु। सा धातु इध सातिसयं देसिताति सविसेसं धातुया कथनतो इदं पकरणं ‘‘धातुकथा’’ति वुत्तं। सभावत्थो हि अयं धातु-सद्दो ‘‘धातुसो, भिक्खवे , सत्ता संसन्दन्ती’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ २.९८) विय। धातुभेदन्ति धातुविभागं। पकरणन्ति वचनसेसो। कुतो पकरण-सद्दो लब्भतीति आह ‘‘सत्तन्नं पकरणानं कमेन वण्णनाय पवत्तत्ता’’ति। तेन योजनं कत्वाति तेन पकरण-सद्देन ‘‘धातुकथाव पकरणं धातुकथापकरण’’न्ति योजनं कत्वा। तं दीपनन्ति तं धातुकथापकरणस्स अत्थदीपनं, अत्थदीपनाकारेन पवत्तं वण्णनं। ‘‘अत्थं दीपयिस्सामी’’ति वत्वा ‘‘तं सुणाथा’’ति वदन्तो सोतद्वारानुसारेन तत्थ उपधारणे नियोजेतीति आह ‘‘तंदीपनवचनसवनेन उपधारेथाति अत्थो’’ति।
Idāni sāsane yesu dhātu-saddo niruḷho, tesaṃ vasena aññehipi asādhāraṇaṃ imassa pakaraṇassa dhātukathābhāvaṃ dassento ‘‘khandhāyatanadhātūhi vā’’tiādimāha. Tattha tatthāti khandhāyatanadhātūsu. Mahanto pabhedānugato visayo etāsanti mahāvisayā, dhātuyo, na khandhāyatanāni appatarapadattā. Yena vā sabhāvena dhammā saṅgahāsaṅgahasampayogavippayogehi uddesaniddese labhanti, so sabhāvo dhātu. Sā dhātu idha sātisayaṃ desitāti savisesaṃ dhātuyā kathanato idaṃ pakaraṇaṃ ‘‘dhātukathā’’ti vuttaṃ. Sabhāvattho hi ayaṃ dhātu-saddo ‘‘dhātuso, bhikkhave , sattā saṃsandantī’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.98) viya. Dhātubhedanti dhātuvibhāgaṃ. Pakaraṇanti vacanaseso. Kuto pakaraṇa-saddo labbhatīti āha ‘‘sattannaṃ pakaraṇānaṃ kamena vaṇṇanāya pavattattā’’ti. Tena yojanaṃ katvāti tena pakaraṇa-saddena ‘‘dhātukathāva pakaraṇaṃ dhātukathāpakaraṇa’’nti yojanaṃ katvā. Taṃ dīpananti taṃ dhātukathāpakaraṇassa atthadīpanaṃ, atthadīpanākārena pavattaṃ vaṇṇanaṃ. ‘‘Atthaṃ dīpayissāmī’’ti vatvā ‘‘taṃ suṇāthā’’ti vadanto sotadvārānusārena tattha upadhāraṇe niyojetīti āha ‘‘taṃdīpanavacanasavanena upadhārethāti attho’’ti.
गन्थारम्भवण्णना निट्ठिता।
Ganthārambhavaṇṇanā niṭṭhitā.
