| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
यमकपकरण-अनुटीका
Yamakapakaraṇa-anuṭīkā
गन्थारम्भवण्णना
Ganthārambhavaṇṇanā
सङ्खेपेनेवाति उद्देसेनेव। यं ‘‘मातिकाठपन’’न्ति वुत्तं। धम्मेसूति खन्धादिधम्मेसु कुसलादिधम्मेसु च। अविपरीततो गहितेसु धम्मेसु मूलयमकादिवसेन पवत्तियमाना देसना वेनेय्यानं नानप्पकारकोसल्लावहा परिञ्ञाकिच्चसाधनी च होति, न विपरीततोति आह ‘‘विपरीतग्गहणं…पे॰… आरद्ध’’न्ति। एतेन कथावत्थुपकरणदेसनानन्तरं यमकपकरणदेसनाय कारणमाह। तत्थ विपरीतग्गहणन्ति पुग्गलपरिग्गहणादिमिच्छागाहं। धम्मपुग्गलोकासादिनिस्सयानन्ति ‘‘ये केचि कुसला धम्मा, सब्बे ते कुसलमूला’’तिआदिना (यम॰ १.मूलयमक.१) धम्मे, ‘‘यस्स रूपक्खन्धो उप्पज्जति, तस्स वेदनाक्खन्धो उप्पज्जती’’तिआदिना (यम॰ १.खन्धयमक.५०) पुग्गलं ‘‘यत्थ रूपक्खन्धो उप्पज्जति, तत्थ वेदनाक्खन्धो उप्पज्जती’’तिआदिना (यम॰ १.खन्धयमक.५१) ओकासं निस्साय आरब्भ पवत्तानं। आदि-सद्देन पुग्गलोकासउप्पादनिरोधतदुभयपरिञ्ञादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो। सन्निट्ठानसंसयानन्ति पाळिगतिपटिवचनसरूपदस्सनपटिक्खिपनपटिसेधननयेहि यथापुच्छितस्स अत्थस्स निच्छयकरणं सन्निट्ठानं, तदभावतो संसयनं संसयो। तेसं सन्निट्ठानसंसयानं।
Saṅkhepenevāti uddeseneva. Yaṃ ‘‘mātikāṭhapana’’nti vuttaṃ. Dhammesūti khandhādidhammesu kusalādidhammesu ca. Aviparītato gahitesu dhammesu mūlayamakādivasena pavattiyamānā desanā veneyyānaṃ nānappakārakosallāvahā pariññākiccasādhanī ca hoti, na viparītatoti āha ‘‘viparītaggahaṇaṃ…pe… āraddha’’nti. Etena kathāvatthupakaraṇadesanānantaraṃ yamakapakaraṇadesanāya kāraṇamāha. Tattha viparītaggahaṇanti puggalapariggahaṇādimicchāgāhaṃ. Dhammapuggalokāsādinissayānanti ‘‘ye keci kusalā dhammā, sabbe te kusalamūlā’’tiādinā (yama. 1.mūlayamaka.1) dhamme, ‘‘yassa rūpakkhandho uppajjati, tassa vedanākkhandho uppajjatī’’tiādinā (yama. 1.khandhayamaka.50) puggalaṃ ‘‘yattha rūpakkhandho uppajjati, tattha vedanākkhandho uppajjatī’’tiādinā (yama. 1.khandhayamaka.51) okāsaṃ nissāya ārabbha pavattānaṃ. Ādi-saddena puggalokāsauppādanirodhatadubhayapariññādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Sanniṭṭhānasaṃsayānanti pāḷigatipaṭivacanasarūpadassanapaṭikkhipanapaṭisedhananayehi yathāpucchitassa atthassa nicchayakaraṇaṃ sanniṭṭhānaṃ, tadabhāvato saṃsayanaṃ saṃsayo. Tesaṃ sanniṭṭhānasaṃsayānaṃ.
कामञ्चेत्थ धम्मपटिग्गाहकानं संसयपुब्बकं सन्निट्ठानन्ति पठमं संसयो वत्तब्बो, देसेन्तस्स पन भगवतो सन्निट्ठानपुब्बको संसयोति दस्सनत्थं अयं पदानुक्कमो कतो। सब्बञ्हि परिञ्ञेय्यं हत्थामलकं विय पच्चक्खं कत्वा ठितस्स धम्मसामिनो न कत्थचि संसयो, विस्सज्जेतुकामताय पन विनेय्यज्झासयगतं संसयं दस्सेन्तो संसयितवसेन पुच्छं करोतीति एवं विस्सज्जनपुच्छनवसेन न सन्निट्ठानसंसया लब्भन्तीति अयमत्थो दस्सितो, निच्छितसंसयधम्मवसेनेव पनेत्थ सन्निट्ठानसंसया वेदितब्बा। तेनाह अट्ठकथायं ‘‘कुसलेसु कुसला नु खो, न नु खो कुसलाति सन्देहाभावतो’’तिआदि। तेनेव च ‘‘सन्निट्ठानसंसयान’’न्ति, ‘‘सन्निट्ठानसंसयवसेना’’ति च पठमं सन्निट्ठानग्गहणं कतं।
Kāmañcettha dhammapaṭiggāhakānaṃ saṃsayapubbakaṃ sanniṭṭhānanti paṭhamaṃ saṃsayo vattabbo, desentassa pana bhagavato sanniṭṭhānapubbako saṃsayoti dassanatthaṃ ayaṃ padānukkamo kato. Sabbañhi pariññeyyaṃ hatthāmalakaṃ viya paccakkhaṃ katvā ṭhitassa dhammasāmino na katthaci saṃsayo, vissajjetukāmatāya pana vineyyajjhāsayagataṃ saṃsayaṃ dassento saṃsayitavasena pucchaṃ karotīti evaṃ vissajjanapucchanavasena na sanniṭṭhānasaṃsayā labbhantīti ayamattho dassito, nicchitasaṃsayadhammavaseneva panettha sanniṭṭhānasaṃsayā veditabbā. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘kusalesu kusalā nu kho, na nu kho kusalāti sandehābhāvato’’tiādi. Teneva ca ‘‘sanniṭṭhānasaṃsayāna’’nti, ‘‘sanniṭṭhānasaṃsayavasenā’’ti ca paṭhamaṃ sanniṭṭhānaggahaṇaṃ kataṃ.
तन्ति यमकपकरणं। तस्स ये समयादयो वत्तब्बा, ते कथावत्थुपकरणदेसनानन्तरो देसनासमयो, तावतिंसभवनमेव देसनादेसो, कुसलाकुसलमूलादियमकाकारेन देसनाति विभागतो ‘‘सङ्खेपेनेवा’’तिआदिगाथाहि विभाविता निमित्तेन सद्धिं संवण्णनपटिञ्ञा चाति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘समयदेसदेसनावसेना’’तिआदिमाह। निमित्तञ्हेतं इध संवण्णनाय, यदिदं कमानुप्पत्ति आगतभारवाहिता च पण्डितानं पण्डितकिच्चभावतो। तत्थ अनुप्पत्तं दस्सेत्वाति सम्बन्धो।
Tanti yamakapakaraṇaṃ. Tassa ye samayādayo vattabbā, te kathāvatthupakaraṇadesanānantaro desanāsamayo, tāvatiṃsabhavanameva desanādeso, kusalākusalamūlādiyamakākārena desanāti vibhāgato ‘‘saṅkhepenevā’’tiādigāthāhi vibhāvitā nimittena saddhiṃ saṃvaṇṇanapaṭiññā cāti imamatthaṃ dassento ‘‘samayadesadesanāvasenā’’tiādimāha. Nimittañhetaṃ idha saṃvaṇṇanāya, yadidaṃ kamānuppatti āgatabhāravāhitā ca paṇḍitānaṃ paṇḍitakiccabhāvato. Tattha anuppattaṃ dassetvāti sambandho.
तत्थाति तस्मिं समयादिदस्सने। यमनं उपरमनन्ति यमो मरणन्ति आह ‘‘जातिया सति मरणं होतीति…पे॰… विसयो’’ति। तत्थ यथा ‘‘जातिया सति मरणं होती’’ति जाति यमस्स विसयो, एवं ‘‘उपादानक्खन्धेसु सन्तेसु मरणं होती’’ति उपादानक्खन्धा यमस्स विसयोति योजेतब्बं। ते हि मरणधम्मिनोति। अनुप्पत्तमरणंयेव किब्बिसकारिनं पुग्गलं यमपुरिसा विविधा कम्मकारणा करोन्ति, न अप्पत्तमरणन्ति मरणं यमस्स विसयो वुत्तो। आणापवत्तिट्ठानन्ति इदं विसय-सद्दस्स अत्थवचनं। देसं वाति कामादिधातुत्तयदेसं सन्धायाह। धातुत्तयिस्सरो हि मच्चुराजा। पञ्चानन्तरियानि अञ्ञसत्थारुद्देसो च, तेन वा सद्धिं पञ्च वेरानि छ अभब्बट्ठानानि। आवत्ताति पदक्खिणावत्ता। तनुरुहाति लोमा।
Tatthāti tasmiṃ samayādidassane. Yamanaṃ uparamananti yamo maraṇanti āha ‘‘jātiyā sati maraṇaṃ hotīti…pe… visayo’’ti. Tattha yathā ‘‘jātiyā sati maraṇaṃ hotī’’ti jāti yamassa visayo, evaṃ ‘‘upādānakkhandhesu santesu maraṇaṃ hotī’’ti upādānakkhandhā yamassa visayoti yojetabbaṃ. Te hi maraṇadhamminoti. Anuppattamaraṇaṃyeva kibbisakārinaṃ puggalaṃ yamapurisā vividhā kammakāraṇā karonti, na appattamaraṇanti maraṇaṃ yamassa visayo vutto. Āṇāpavattiṭṭhānanti idaṃ visaya-saddassa atthavacanaṃ. Desaṃ vāti kāmādidhātuttayadesaṃ sandhāyāha. Dhātuttayissaro hi maccurājā. Pañcānantariyāni aññasatthāruddeso ca, tena vā saddhiṃ pañca verāni cha abhabbaṭṭhānāni. Āvattāti padakkhiṇāvattā. Tanuruhāti lomā.
गन्थारम्भवण्णना निट्ठिता।
Ganthārambhavaṇṇanā niṭṭhitā.
