| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปญฺจปกรณ-อนุฎีกา • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
ยมกปกรณ-อนุฎีกา
Yamakapakaraṇa-anuṭīkā
คนฺถารมฺภวณฺณนา
Ganthārambhavaṇṇanā
สเงฺขเปเนวาติ อุเทฺทเสเนวฯ ยํ ‘‘มาติกาฐปน’’นฺติ วุตฺตํฯ ธเมฺมสูติ ขนฺธาทิธเมฺมสุ กุสลาทิธเมฺมสุ จฯ อวิปรีตโต คหิเตสุ ธเมฺมสุ มูลยมกาทิวเสน ปวตฺติยมานา เทสนา เวเนยฺยานํ นานปฺปการโกสลฺลาวหา ปริญฺญากิจฺจสาธนี จ โหติ, น วิปรีตโตติ อาห ‘‘วิปรีตคฺคหณํ…เป.… อารทฺธ’’นฺติฯ เอเตน กถาวตฺถุปกรณเทสนานนฺตรํ ยมกปกรณเทสนาย การณมาหฯ ตตฺถ วิปรีตคฺคหณนฺติ ปุคฺคลปริคฺคหณาทิมิจฺฉาคาหํฯ ธมฺมปุคฺคโลกาสาทินิสฺสยานนฺติ ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สเพฺพ เต กุสลมูลา’’ติอาทินา (ยม. ๑.มูลยมก.๑) ธเมฺม, ‘‘ยสฺส รูปกฺขโนฺธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขโนฺธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา (ยม. ๑.ขนฺธยมก.๕๐) ปุคฺคลํ ‘‘ยตฺถ รูปกฺขโนฺธ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขโนฺธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา (ยม. ๑.ขนฺธยมก.๕๑) โอกาสํ นิสฺสาย อารพฺภ ปวตฺตานํฯ อาทิ-สเทฺทน ปุคฺคโลกาสอุปฺปาทนิโรธตทุภยปริญฺญาทีนํ สงฺคโห ทฎฺฐโพฺพฯ สนฺนิฎฺฐานสํสยานนฺติ ปาฬิคติปฎิวจนสรูปทสฺสนปฎิกฺขิปนปฎิเสธนนเยหิ ยถาปุจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส นิจฺฉยกรณํ สนฺนิฎฺฐานํ, ตทภาวโต สํสยนํ สํสโยฯ เตสํ สนฺนิฎฺฐานสํสยานํฯ
Saṅkhepenevāti uddeseneva. Yaṃ ‘‘mātikāṭhapana’’nti vuttaṃ. Dhammesūti khandhādidhammesu kusalādidhammesu ca. Aviparītato gahitesu dhammesu mūlayamakādivasena pavattiyamānā desanā veneyyānaṃ nānappakārakosallāvahā pariññākiccasādhanī ca hoti, na viparītatoti āha ‘‘viparītaggahaṇaṃ…pe… āraddha’’nti. Etena kathāvatthupakaraṇadesanānantaraṃ yamakapakaraṇadesanāya kāraṇamāha. Tattha viparītaggahaṇanti puggalapariggahaṇādimicchāgāhaṃ. Dhammapuggalokāsādinissayānanti ‘‘ye keci kusalā dhammā, sabbe te kusalamūlā’’tiādinā (yama. 1.mūlayamaka.1) dhamme, ‘‘yassa rūpakkhandho uppajjati, tassa vedanākkhandho uppajjatī’’tiādinā (yama. 1.khandhayamaka.50) puggalaṃ ‘‘yattha rūpakkhandho uppajjati, tattha vedanākkhandho uppajjatī’’tiādinā (yama. 1.khandhayamaka.51) okāsaṃ nissāya ārabbha pavattānaṃ. Ādi-saddena puggalokāsauppādanirodhatadubhayapariññādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Sanniṭṭhānasaṃsayānanti pāḷigatipaṭivacanasarūpadassanapaṭikkhipanapaṭisedhananayehi yathāpucchitassa atthassa nicchayakaraṇaṃ sanniṭṭhānaṃ, tadabhāvato saṃsayanaṃ saṃsayo. Tesaṃ sanniṭṭhānasaṃsayānaṃ.
กามเญฺจตฺถ ธมฺมปฎิคฺคาหกานํ สํสยปุพฺพกํ สนฺนิฎฺฐานนฺติ ปฐมํ สํสโย วตฺตโพฺพ, เทเสนฺตสฺส ปน ภควโต สนฺนิฎฺฐานปุพฺพโก สํสโยติ ทสฺสนตฺถํ อยํ ปทานุกฺกโม กโตฯ สพฺพญฺหิ ปริเญฺญยฺยํ หตฺถามลกํ วิย ปจฺจกฺขํ กตฺวา ฐิตสฺส ธมฺมสามิโน น กตฺถจิ สํสโย, วิสฺสเชฺชตุกามตาย ปน วิเนยฺยชฺฌาสยคตํ สํสยํ ทเสฺสโนฺต สํสยิตวเสน ปุจฺฉํ กโรตีติ เอวํ วิสฺสชฺชนปุจฺฉนวเสน น สนฺนิฎฺฐานสํสยา ลพฺภนฺตีติ อยมโตฺถ ทสฺสิโต, นิจฺฉิตสํสยธมฺมวเสเนว ปเนตฺถ สนฺนิฎฺฐานสํสยา เวทิตพฺพาฯ เตนาห อฎฺฐกถายํ ‘‘กุสเลสุ กุสลา นุ โข, น นุ โข กุสลาติ สเนฺทหาภาวโต’’ติอาทิฯ เตเนว จ ‘‘สนฺนิฎฺฐานสํสยาน’’นฺติ, ‘‘สนฺนิฎฺฐานสํสยวเสนา’’ติ จ ปฐมํ สนฺนิฎฺฐานคฺคหณํ กตํฯ
Kāmañcettha dhammapaṭiggāhakānaṃ saṃsayapubbakaṃ sanniṭṭhānanti paṭhamaṃ saṃsayo vattabbo, desentassa pana bhagavato sanniṭṭhānapubbako saṃsayoti dassanatthaṃ ayaṃ padānukkamo kato. Sabbañhi pariññeyyaṃ hatthāmalakaṃ viya paccakkhaṃ katvā ṭhitassa dhammasāmino na katthaci saṃsayo, vissajjetukāmatāya pana vineyyajjhāsayagataṃ saṃsayaṃ dassento saṃsayitavasena pucchaṃ karotīti evaṃ vissajjanapucchanavasena na sanniṭṭhānasaṃsayā labbhantīti ayamattho dassito, nicchitasaṃsayadhammavaseneva panettha sanniṭṭhānasaṃsayā veditabbā. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘kusalesu kusalā nu kho, na nu kho kusalāti sandehābhāvato’’tiādi. Teneva ca ‘‘sanniṭṭhānasaṃsayāna’’nti, ‘‘sanniṭṭhānasaṃsayavasenā’’ti ca paṭhamaṃ sanniṭṭhānaggahaṇaṃ kataṃ.
ตนฺติ ยมกปกรณํฯ ตสฺส เย สมยาทโย วตฺตพฺพา, เต กถาวตฺถุปกรณเทสนานนฺตโร เทสนาสมโย, ตาวติํสภวนเมว เทสนาเทโส, กุสลากุสลมูลาทิยมกากาเรน เทสนาติ วิภาคโต ‘‘สเงฺขเปเนวา’’ติอาทิคาถาหิ วิภาวิตา นิมิเตฺตน สทฺธิํ สํวณฺณนปฎิญฺญา จาติ อิมมตฺถํ ทเสฺสโนฺต ‘‘สมยเทสเทสนาวเสนา’’ติอาทิมาหฯ นิมิตฺตเญฺหตํ อิธ สํวณฺณนาย, ยทิทํ กมานุปฺปตฺติ อาคตภารวาหิตา จ ปณฺฑิตานํ ปณฺฑิตกิจฺจภาวโตฯ ตตฺถ อนุปฺปตฺตํ ทเสฺสตฺวาติ สมฺพโนฺธฯ
Tanti yamakapakaraṇaṃ. Tassa ye samayādayo vattabbā, te kathāvatthupakaraṇadesanānantaro desanāsamayo, tāvatiṃsabhavanameva desanādeso, kusalākusalamūlādiyamakākārena desanāti vibhāgato ‘‘saṅkhepenevā’’tiādigāthāhi vibhāvitā nimittena saddhiṃ saṃvaṇṇanapaṭiññā cāti imamatthaṃ dassento ‘‘samayadesadesanāvasenā’’tiādimāha. Nimittañhetaṃ idha saṃvaṇṇanāya, yadidaṃ kamānuppatti āgatabhāravāhitā ca paṇḍitānaṃ paṇḍitakiccabhāvato. Tattha anuppattaṃ dassetvāti sambandho.
ตตฺถาติ ตสฺมิํ สมยาทิทสฺสเนฯ ยมนํ อุปรมนนฺติ ยโม มรณนฺติ อาห ‘‘ชาติยา สติ มรณํ โหตีติ…เป.… วิสโย’’ติฯ ตตฺถ ยถา ‘‘ชาติยา สติ มรณํ โหตี’’ติ ชาติ ยมสฺส วิสโย, เอวํ ‘‘อุปาทานกฺขเนฺธสุ สเนฺตสุ มรณํ โหตี’’ติ อุปาทานกฺขนฺธา ยมสฺส วิสโยติ โยเชตพฺพํฯ เต หิ มรณธมฺมิโนติฯ อนุปฺปตฺตมรณํเยว กิพฺพิสการินํ ปุคฺคลํ ยมปุริสา วิวิธา กมฺมการณา กโรนฺติ, น อปฺปตฺตมรณนฺติ มรณํ ยมสฺส วิสโย วุโตฺตฯ อาณาปวตฺติฎฺฐานนฺติ อิทํ วิสย-สทฺทสฺส อตฺถวจนํฯ เทสํ วาติ กามาทิธาตุตฺตยเทสํ สนฺธายาหฯ ธาตุตฺตยิสฺสโร หิ มจฺจุราชาฯ ปญฺจานนฺตริยานิ อญฺญสตฺถารุเทฺทโส จ, เตน วา สทฺธิํ ปญฺจ เวรานิ ฉ อภพฺพฎฺฐานานิฯ อาวตฺตาติ ปทกฺขิณาวตฺตาฯ ตนุรุหาติ โลมาฯ
Tatthāti tasmiṃ samayādidassane. Yamanaṃ uparamananti yamo maraṇanti āha ‘‘jātiyā sati maraṇaṃ hotīti…pe… visayo’’ti. Tattha yathā ‘‘jātiyā sati maraṇaṃ hotī’’ti jāti yamassa visayo, evaṃ ‘‘upādānakkhandhesu santesu maraṇaṃ hotī’’ti upādānakkhandhā yamassa visayoti yojetabbaṃ. Te hi maraṇadhamminoti. Anuppattamaraṇaṃyeva kibbisakārinaṃ puggalaṃ yamapurisā vividhā kammakāraṇā karonti, na appattamaraṇanti maraṇaṃ yamassa visayo vutto. Āṇāpavattiṭṭhānanti idaṃ visaya-saddassa atthavacanaṃ. Desaṃ vāti kāmādidhātuttayadesaṃ sandhāyāha. Dhātuttayissaro hi maccurājā. Pañcānantariyāni aññasatthāruddeso ca, tena vā saddhiṃ pañca verāni cha abhabbaṭṭhānāni. Āvattāti padakkhiṇāvattā. Tanuruhāti lomā.
คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Ganthārambhavaṇṇanā niṭṭhitā.
