| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පඤ්‌චපකරණ-අනුටීකා • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
නමො තස්‌ස භගවතො අරහතො සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධස්‌ස
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
අභිධම්‌මපිටකෙ
Abhidhammapiṭake
පඤ්‌චපකරණ-අනුටීකා
Pañcapakaraṇa-anuṭīkā
ධාතුකථාපකරණ-අනුටීකා
Dhātukathāpakaraṇa-anuṭīkā
ගන්‌ථාරම්‌භවණ්‌ණනා
Ganthārambhavaṇṇanā
ධාතුකථාපකරණදෙසනාය දෙසදෙසකපරිසාපදෙසා වුත්‌තප්‌පකාරා එවාති කාලාපදෙසං දස්‌සෙන්‌තො ‘‘ධාතුකථාපකරණං දෙසෙන්‌තො’’තිආදිමාහ. ‘‘තස්‌සෙව අනන්‌තරං අදෙසයී’’ති හි ඉමිනා විභඞ්‌ගානන්‌තරං ධාතුකථා දෙසිතාති තස්‌සා දෙසනාකාලො අපදිට්‌ඨො හොති. යෙ පන ‘‘විභඞ්‌ගානන්‌තරං කථාවත්‌ථුපකරණං දෙසිත’’න්‌ති වදන්‌ති, තෙසං වාදං පටික්‌ඛිපන්‌තො ‘‘විභඞ්‌ගානන්‌තරං…පෙ.… දස්‌සෙතු’’න්‌ති ආහ.
Dhātukathāpakaraṇadesanāya desadesakaparisāpadesā vuttappakārā evāti kālāpadesaṃ dassento ‘‘dhātukathāpakaraṇaṃ desento’’tiādimāha. ‘‘Tasseva anantaraṃ adesayī’’ti hi iminā vibhaṅgānantaraṃ dhātukathā desitāti tassā desanākālo apadiṭṭho hoti. Ye pana ‘‘vibhaṅgānantaraṃ kathāvatthupakaraṇaṃ desita’’nti vadanti, tesaṃ vādaṃ paṭikkhipanto ‘‘vibhaṅgānantaraṃ…pe… dassetu’’nti āha.
‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා’’තිආදිවචනතො (සු. නි. 438; මහානි. 28; චූළනි. නන්‌දමාණවපුච්‌ඡානිද්‌දෙස 47) කිලෙසවිද්‌ධංසනම්‌පි දෙවපුත්‌තමාරස්‌ස බලවිධමනන්‌ති සක්‌කා වත්‌තුං, ‘‘අප්‌පවත්‌තිකරණවසෙන කිලෙසාභිසඞ්‌ඛාරමාරාන’’න්‌ති පන වුච්‌චමානත්‌තා ඛන්‌තිබලසද්‌ධාබලාදිආනුභාවෙන උස්‌සාහපරිසාබලභඤ්‌ජනමෙව දෙවපුත්‌තමාරස්‌ස බලවිද්‌ධංසනං දට්‌ඨබ්‌බං. විසයාතික්‌කමනං කාමධාතුසමතික්‌කමො. සමුදයප්‌පහානපරිඤ්‌ඤාවසෙනාති පහානාභිසමයපරිඤ්‌ඤාභිසමයානං වසෙන. නනු චෙතං පඤ්‌චන්‌නං මාරානං භඤ්‌ජනං සාවකෙසුපි ලබ්‌භතෙවාති චොදනං මනසි කත්‌වා ආහ ‘‘පරූපනිස්‌සයරහිත’’න්‌තිආදි. වීරස්‌ස භාවො වීරියන්‌ති කත්‌වා වුත්‌තං ‘‘මහාවීරියොති මහාවීරො’’ති. මහාවීරියතා ච පරිපුණ්‌ණවීරියපාරමිතාය චතුරඞ්‌ගසමන්‌නාගතවීරියාධිට්‌ඨානෙන අනඤ්‌ඤසාධාරණචතුබ්‌බිධසම්‌මප්‌පධානසම්‌පත්‌තියා ච වෙදිතබ්‌බා. තතො එව හිස්‌ස වීරියාහානිසිද්‌ධිපීති.
‘‘Kāmā te paṭhamā senā’’tiādivacanato (su. ni. 438; mahāni. 28; cūḷani. nandamāṇavapucchāniddesa 47) kilesaviddhaṃsanampi devaputtamārassa balavidhamananti sakkā vattuṃ, ‘‘appavattikaraṇavasena kilesābhisaṅkhāramārāna’’nti pana vuccamānattā khantibalasaddhābalādiānubhāvena ussāhaparisābalabhañjanameva devaputtamārassa balaviddhaṃsanaṃ daṭṭhabbaṃ. Visayātikkamanaṃ kāmadhātusamatikkamo. Samudayappahānapariññāvasenāti pahānābhisamayapariññābhisamayānaṃ vasena. Nanu cetaṃ pañcannaṃ mārānaṃ bhañjanaṃ sāvakesupi labbhatevāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘parūpanissayarahita’’ntiādi. Vīrassa bhāvo vīriyanti katvā vuttaṃ ‘‘mahāvīriyoti mahāvīro’’ti. Mahāvīriyatā ca paripuṇṇavīriyapāramitāya caturaṅgasamannāgatavīriyādhiṭṭhānena anaññasādhāraṇacatubbidhasammappadhānasampattiyā ca veditabbā. Tato eva hissa vīriyāhānisiddhipīti.
ඛන්‌ධාදිකෙ ධම්‌මෙ අධිට්‌ඨාය නිස්‌සාය විසයං කත්‌වා අභිධම්‌මකථා පවත්‌තාති ආහ ‘‘අභිධම්‌මකථාධිට්‌ඨානට්‌ඨෙන වා’’ති. තෙසං කථනතොති තෙසං ඛන්‌ධාදීනං කථාභාවතො. එතෙන අත්‌ථවිසෙසසන්‌නිස්‌සයො බ්‍යඤ්‌ජනසමුදායො පකරණන්‌ති වුත්‌තං හොති. අථ වා ධාතුයො කථීයන්‌ති එත්‌ථ, එතෙන වාති ධාතුකථා, තථාපවත්‌තො බ්‍යඤ්‌ජනත්‌ථසමුදායො. යදි එවං සත්‌තන්‌නම්‌පි පකරණානං ධාතුකථාභාවො ආපජ්‌ජතීති චොදනං සන්‌ධායාහ ‘‘යදිපී’’තිආදි. තත්‌ථ සාතිසයන්‌ති සවිසෙසං විචිත්‌තාතිරෙකවසෙන අනවසෙසතො ච දෙසනාය පවත්‌තත්‌තා. තථා හි වුත්‌තං ‘‘සබ්‌බාපි ධම්‌මසඞ්‌ගණී ධාතුකථාය මාතිකා’’ති (ධාතු. 5). තෙනෙවාහ ‘‘එකදෙසකථනමෙව හි අඤ්‌ඤත්‌ථ කත’’න්‌ති.
Khandhādike dhamme adhiṭṭhāya nissāya visayaṃ katvā abhidhammakathā pavattāti āha ‘‘abhidhammakathādhiṭṭhānaṭṭhena vā’’ti. Tesaṃ kathanatoti tesaṃ khandhādīnaṃ kathābhāvato. Etena atthavisesasannissayo byañjanasamudāyo pakaraṇanti vuttaṃ hoti. Atha vā dhātuyo kathīyanti ettha, etena vāti dhātukathā, tathāpavatto byañjanatthasamudāyo. Yadi evaṃ sattannampi pakaraṇānaṃ dhātukathābhāvo āpajjatīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘yadipī’’tiādi. Tattha sātisayanti savisesaṃ vicittātirekavasena anavasesato ca desanāya pavattattā. Tathā hi vuttaṃ ‘‘sabbāpi dhammasaṅgaṇī dhātukathāya mātikā’’ti (dhātu. 5). Tenevāha ‘‘ekadesakathanameva hi aññattha kata’’nti.
ඉදානි සාසනෙ යෙසු ධාතු-සද්‌දො නිරුළ්‌හො, තෙසං වසෙන අඤ්‌ඤෙහිපි අසාධාරණං ඉමස්‌ස පකරණස්‌ස ධාතුකථාභාවං දස්‌සෙන්‌තො ‘‘ඛන්‌ධායතනධාතූහි වා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ තත්‌ථාති ඛන්‌ධායතනධාතූසු. මහන්‌තො පභෙදානුගතො විසයො එතාසන්‌ති මහාවිසයා, ධාතුයො, න ඛන්‌ධායතනානි අප්‌පතරපදත්‌තා. යෙන වා සභාවෙන ධම්‌මා සඞ්‌ගහාසඞ්‌ගහසම්‌පයොගවිප්‌පයොගෙහි උද්‌දෙසනිද්‌දෙසෙ ලභන්‌ති, සො සභාවො ධාතු. සා ධාතු ඉධ සාතිසයං දෙසිතාති සවිසෙසං ධාතුයා කථනතො ඉදං පකරණං ‘‘ධාතුකථා’’ති වුත්‌තං. සභාවත්‌ථො හි අයං ධාතු-සද්‌දො ‘‘ධාතුසො, භික්‌ඛවෙ , සත්‌තා සංසන්‌දන්‌තී’’තිආදීසු (සං. නි. 2.98) විය. ධාතුභෙදන්‌ති ධාතුවිභාගං. පකරණන්‌ති වචනසෙසො. කුතො පකරණ-සද්‌දො ලබ්‌භතීති ආහ ‘‘සත්‌තන්‌නං පකරණානං කමෙන වණ්‌ණනාය පවත්‌තත්‌තා’’ති. තෙන යොජනං කත්‌වාති තෙන පකරණ-සද්‌දෙන ‘‘ධාතුකථාව පකරණං ධාතුකථාපකරණ’’න්‌ති යොජනං කත්‌වා. තං දීපනන්‌ති තං ධාතුකථාපකරණස්‌ස අත්‌ථදීපනං, අත්‌ථදීපනාකාරෙන පවත්‌තං වණ්‌ණනං. ‘‘අත්‌ථං දීපයිස්‌සාමී’’ති වත්‌වා ‘‘තං සුණාථා’’ති වදන්‌තො සොතද්‌වාරානුසාරෙන තත්‌ථ උපධාරණෙ නියොජෙතීති ආහ ‘‘තංදීපනවචනසවනෙන උපධාරෙථාති අත්‌ථො’’ති.
Idāni sāsane yesu dhātu-saddo niruḷho, tesaṃ vasena aññehipi asādhāraṇaṃ imassa pakaraṇassa dhātukathābhāvaṃ dassento ‘‘khandhāyatanadhātūhi vā’’tiādimāha. Tattha tatthāti khandhāyatanadhātūsu. Mahanto pabhedānugato visayo etāsanti mahāvisayā, dhātuyo, na khandhāyatanāni appatarapadattā. Yena vā sabhāvena dhammā saṅgahāsaṅgahasampayogavippayogehi uddesaniddese labhanti, so sabhāvo dhātu. Sā dhātu idha sātisayaṃ desitāti savisesaṃ dhātuyā kathanato idaṃ pakaraṇaṃ ‘‘dhātukathā’’ti vuttaṃ. Sabhāvattho hi ayaṃ dhātu-saddo ‘‘dhātuso, bhikkhave , sattā saṃsandantī’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.98) viya. Dhātubhedanti dhātuvibhāgaṃ. Pakaraṇanti vacanaseso. Kuto pakaraṇa-saddo labbhatīti āha ‘‘sattannaṃ pakaraṇānaṃ kamena vaṇṇanāya pavattattā’’ti. Tena yojanaṃ katvāti tena pakaraṇa-saddena ‘‘dhātukathāva pakaraṇaṃ dhātukathāpakaraṇa’’nti yojanaṃ katvā. Taṃ dīpananti taṃ dhātukathāpakaraṇassa atthadīpanaṃ, atthadīpanākārena pavattaṃ vaṇṇanaṃ. ‘‘Atthaṃ dīpayissāmī’’ti vatvā ‘‘taṃ suṇāthā’’ti vadanto sotadvārānusārena tattha upadhāraṇe niyojetīti āha ‘‘taṃdīpanavacanasavanena upadhārethāti attho’’ti.
ගන්‌ථාරම්‌භවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Ganthārambhavaṇṇanā niṭṭhitā.
