| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विनयालङ्कार-टीका • Vinayālaṅkāra-ṭīkā |
३०. गरुभण्डविनिच्छयकथा
30. Garubhaṇḍavinicchayakathā
२२७. एवं कथिनविनिच्छयं कथेत्वा इदानि गरुभण्डादिविनिच्छयं दस्सेतुं ‘‘गरुभण्डानीति एत्था’’तिआदिमाह। तत्थ गरूति –
227. Evaṃ kathinavinicchayaṃ kathetvā idāni garubhaṇḍādivinicchayaṃ dassetuṃ ‘‘garubhaṇḍānīti etthā’’tiādimāha. Tattha garūti –
‘‘पुमे आचरियादिम्हि, गरु मातापितूसुपि।
‘‘Pume ācariyādimhi, garu mātāpitūsupi;
गरु तीसु महन्ते च, दुज्जरालहुकेसु चा’’ति॥ –
Garu tīsu mahante ca, dujjarālahukesu cā’’ti. –
वुत्तेसु अनेकत्थेसु अलहुकवाचको। भण्ड-सद्दो ‘‘भाजनादिपरिक्खारे, भण्डं मूलधनेपि चा’’ति एत्थ भाजनादिपरिक्खारत्थो होति। वचनत्थो पन गरन्ति उग्गच्छन्ति उग्गता पाकटा होन्तीति गरूनि, भडितब्बानि इच्छितब्बानीति भण्डानि, गरूनि च तानि भण्डानि चाति गरुभण्डानि, आरामादीनि वत्थूनि। इति आदिना नयेन सेनासनक्खन्धके भगवता दस्सितानि इमानि पञ्च वत्थूनि गरुभण्डानि नामाति योजेतब्बं।
Vuttesu anekatthesu alahukavācako. Bhaṇḍa-saddo ‘‘bhājanādiparikkhāre, bhaṇḍaṃ mūladhanepi cā’’ti ettha bhājanādiparikkhārattho hoti. Vacanattho pana garanti uggacchanti uggatā pākaṭā hontīti garūni, bhaḍitabbāni icchitabbānīti bhaṇḍāni, garūni ca tāni bhaṇḍāni cāti garubhaṇḍāni, ārāmādīni vatthūni. Iti ādinā nayena senāsanakkhandhake bhagavatā dassitāni imāni pañca vatthūni garubhaṇḍāni nāmāti yojetabbaṃ.
मञ्चेसु मसारकोति मञ्चपादे विज्झित्वा तत्थ अटनियो पवेसेत्वा कतो। बुन्दिकाबद्धोति अटनीहि मञ्चपादे डंसापेत्वा पल्लङ्कसङ्खेपेन कतो। कुळीरपादकोति अस्समेण्डकादीनं पादसदिसेहि पादेहि कतो। यो वा पन कोचि वङ्कपादको, अयं वुच्चति ‘‘कुळीरपादको’’ति। आहच्चपादकोति अयं पन ‘‘आहच्चपादको नाम मञ्चो अङ्गे विज्झित्वा कतो होती’’ति एवं परतो पाळियंयेव (पाचि॰ १३१) वुत्तो, तस्मा अटनियो विज्झित्वा तत्थ पादसिखं पवेसेत्वा उपरि आणिं दत्वा कतमञ्चो आहच्चपादकोति वेदितब्बो। पीठेपि एसेव नयो।
Mañcesu masārakoti mañcapāde vijjhitvā tattha aṭaniyo pavesetvā kato. Bundikābaddhoti aṭanīhi mañcapāde ḍaṃsāpetvā pallaṅkasaṅkhepena kato. Kuḷīrapādakoti assameṇḍakādīnaṃ pādasadisehi pādehi kato. Yo vā pana koci vaṅkapādako, ayaṃ vuccati ‘‘kuḷīrapādako’’ti. Āhaccapādakoti ayaṃ pana ‘‘āhaccapādako nāma mañco aṅge vijjhitvā kato hotī’’ti evaṃ parato pāḷiyaṃyeva (pāci. 131) vutto, tasmā aṭaniyo vijjhitvā tattha pādasikhaṃ pavesetvā upari āṇiṃ datvā katamañco āhaccapādakoti veditabbo. Pīṭhepi eseva nayo.
उण्णभिसिआदीनं पञ्चन्नं अञ्ञतराति उण्णभिसि चोळभिसि वाकभिसि तिणभिसि पण्णभिसीति इमेसं पञ्चन्नं भिसीनं अञ्ञतरा । पञ्च भिसियोति पञ्चहि उण्णादीहि पूरितभिसियो। तूलगणनाय हि एतासं गणना। तत्थ उण्णग्गहणेन न केवलं एळकलोममेव गहितं, ठपेत्वा पन मनुस्सलोमं यं किञ्चि कप्पियाकप्पियमंसजातीनं पक्खिचतुप्पदानं लोमं, सब्बं इध उण्णग्गहणेनेव गहितं, तस्मा छन्नं चीवरानं, छन्नं अनुलोमचीवरानञ्च अञ्ञतरेन भिसिच्छविं कत्वा तं सब्बं पक्खिपित्वा भिसिं कातुं वट्टति। एळकलोमानि पन अपक्खिपित्वा कम्बलमेव चतुग्गुणं वा पञ्चगुणं वा पक्खिपित्वा कतापि उण्णभिसिसङ्खमेव गच्छति। चोळभिसिआदीसु यं किञ्चि नवचोळं वा पुराणचोळं वा संहरित्वा वा अन्तो पक्खिपित्वा वा कता चोळभिसि, यं किञ्चि वाकं पक्खिपित्वा कता वाकभिसि, यं किञ्चि तिणं पक्खिपित्वा कता तिणभिसि, अञ्ञत्र सुद्धतमालपत्तं यं किञ्चि पण्णं पक्खिपित्वा कता पण्णभिसीति वेदितब्बा। तमालपत्तं पन अञ्ञेन मिस्समेव वट्टति, सुद्धं न वट्टति। भिसिया पमाणनियमो नत्थि, मञ्चभिसि पीठभिसि भूमत्थरणभिसि चङ्कमनभिसि पादपुञ्छनभिसीति एतासं अनुरूपतो सल्लक्खेत्वा अत्तनो रुचिवसेन पमाणं कातब्बं। यं पनेतं उण्णादिपञ्चविधतूलम्पि भिसियं वट्टति, तं मसूरकेपि वट्टतीति कुरुन्दियं वुत्तं। तत्थ मसूरकेति चम्ममयभिसियं। एतेन मसूरकं परिभुञ्जितुं वट्टतीति सिद्धं होति।
Uṇṇabhisiādīnaṃ pañcannaṃ aññatarāti uṇṇabhisi coḷabhisi vākabhisi tiṇabhisi paṇṇabhisīti imesaṃ pañcannaṃ bhisīnaṃ aññatarā . Pañca bhisiyoti pañcahi uṇṇādīhi pūritabhisiyo. Tūlagaṇanāya hi etāsaṃ gaṇanā. Tattha uṇṇaggahaṇena na kevalaṃ eḷakalomameva gahitaṃ, ṭhapetvā pana manussalomaṃ yaṃ kiñci kappiyākappiyamaṃsajātīnaṃ pakkhicatuppadānaṃ lomaṃ, sabbaṃ idha uṇṇaggahaṇeneva gahitaṃ, tasmā channaṃ cīvarānaṃ, channaṃ anulomacīvarānañca aññatarena bhisicchaviṃ katvā taṃ sabbaṃ pakkhipitvā bhisiṃ kātuṃ vaṭṭati. Eḷakalomāni pana apakkhipitvā kambalameva catugguṇaṃ vā pañcaguṇaṃ vā pakkhipitvā katāpi uṇṇabhisisaṅkhameva gacchati. Coḷabhisiādīsu yaṃ kiñci navacoḷaṃ vā purāṇacoḷaṃ vā saṃharitvā vā anto pakkhipitvā vā katā coḷabhisi, yaṃ kiñci vākaṃ pakkhipitvā katā vākabhisi, yaṃ kiñci tiṇaṃ pakkhipitvā katā tiṇabhisi, aññatra suddhatamālapattaṃ yaṃ kiñci paṇṇaṃ pakkhipitvā katā paṇṇabhisīti veditabbā. Tamālapattaṃ pana aññena missameva vaṭṭati, suddhaṃ na vaṭṭati. Bhisiyā pamāṇaniyamo natthi, mañcabhisi pīṭhabhisi bhūmattharaṇabhisi caṅkamanabhisi pādapuñchanabhisīti etāsaṃ anurūpato sallakkhetvā attano rucivasena pamāṇaṃ kātabbaṃ. Yaṃ panetaṃ uṇṇādipañcavidhatūlampi bhisiyaṃ vaṭṭati, taṃ masūrakepi vaṭṭatīti kurundiyaṃ vuttaṃ. Tattha masūraketi cammamayabhisiyaṃ. Etena masūrakaṃ paribhuñjituṃ vaṭṭatīti siddhaṃ hoti.
बिम्बोहने तीणि तूलानि रुक्खतूलं लतातूलं पोटकीतूलन्ति। तत्थ रुक्खतूलन्ति सिम्बलिरुक्खादीनं येसं केसञ्चि रुक्खानं तूलं। लतातूलन्ति खीरवल्लिआदीनं यासं कासञ्चि लतानं तूलं। पोटकीतूलन्ति पोटकीतिणादीनं येसं केसञ्चि तिणजातिकानं अन्तमसो उच्छुनळादीनम्पि तूलं। सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ चूळवग्ग ३.२९७) पन ‘‘पोटकीतूलन्ति एरकतिणतूल’’न्ति वुत्तं, एतेहि तीहि सब्बभूतगामा सङ्गहिता होन्ति। रुक्खवल्लितिणजातियो हि मुञ्चित्वा अञ्ञो भूतगामो नाम नत्थि, तस्मा यस्स कस्सचि भूतगामस्स तूलं बिम्बोहने वट्टति, भिसिं पन पापुणित्वा सब्बम्पेतं ‘‘अकप्पियतूल’’न्ति वुच्चति न केवलञ्च बिम्बोहने एतं तूलमेव, हंसमोरादीनं सब्बसकुणानं, सीहादीनं सब्बचतुप्पदानञ्च लोमम्पि वट्टति। पियङ्गुपुप्फबकुळपुप्फादि पन यं किञ्चि पुप्फं न वट्टति। तमालपत्तं सुद्धमेव न वट्टति, मिस्सकं पन वट्टति, भिसीनं अनुञ्ञातं पञ्चविधं उण्णादितूलम्पि वट्टति। अद्धकायिकानि पन बिम्बोहनानि न वट्टन्ति। अद्धकायिकानीति उपड्ढकायप्पमाणानि, येसु कटितो पट्ठाय याव सीसं उपदहन्ति ठपेन्ति। सीसप्पमाणं पन वट्टति, सीसप्पमाणं नाम यस्स वित्थारतो तीसु कण्णेसु द्विन्नं कण्णानं अन्तरं मिनियमानं विदत्थि चेव चतुरङ्गुलञ्च होति, मज्झट्ठानं मुट्ठिरतनं होति, दीघतो पन दियड्ढरतनं वा द्विरतनं वाति कुरुन्दियं वुत्तं, अयं सीसप्पमाणस्स उक्कट्ठपरिच्छेदो, इतो उद्धं न वट्टति, हेट्ठा पन वट्टतीति अट्ठकथायं (चूळव॰ अट्ठ॰ २९७) वुत्तं। तत्थ ‘‘तीसु कण्णेसु द्विन्नं कण्णान’’न्ति पाठं उपनिधाय बिम्बोहनस्स उभोसु अन्तेसु ठपेतब्बचोळकं तिकोणमेव करोन्ति एकच्चे। ‘‘इदञ्च ठानं गण्ठिट्ठान’’न्ति वदन्ति।
Bimbohane tīṇi tūlāni rukkhatūlaṃ latātūlaṃ poṭakītūlanti. Tattha rukkhatūlanti simbalirukkhādīnaṃ yesaṃ kesañci rukkhānaṃ tūlaṃ. Latātūlanti khīravalliādīnaṃ yāsaṃ kāsañci latānaṃ tūlaṃ. Poṭakītūlanti poṭakītiṇādīnaṃ yesaṃ kesañci tiṇajātikānaṃ antamaso ucchunaḷādīnampi tūlaṃ. Sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. cūḷavagga 3.297) pana ‘‘poṭakītūlanti erakatiṇatūla’’nti vuttaṃ, etehi tīhi sabbabhūtagāmā saṅgahitā honti. Rukkhavallitiṇajātiyo hi muñcitvā añño bhūtagāmo nāma natthi, tasmā yassa kassaci bhūtagāmassa tūlaṃ bimbohane vaṭṭati, bhisiṃ pana pāpuṇitvā sabbampetaṃ ‘‘akappiyatūla’’nti vuccati na kevalañca bimbohane etaṃ tūlameva, haṃsamorādīnaṃ sabbasakuṇānaṃ, sīhādīnaṃ sabbacatuppadānañca lomampi vaṭṭati. Piyaṅgupupphabakuḷapupphādi pana yaṃ kiñci pupphaṃ na vaṭṭati. Tamālapattaṃ suddhameva na vaṭṭati, missakaṃ pana vaṭṭati, bhisīnaṃ anuññātaṃ pañcavidhaṃ uṇṇāditūlampi vaṭṭati. Addhakāyikāni pana bimbohanāni na vaṭṭanti. Addhakāyikānīti upaḍḍhakāyappamāṇāni, yesu kaṭito paṭṭhāya yāva sīsaṃ upadahanti ṭhapenti. Sīsappamāṇaṃ pana vaṭṭati, sīsappamāṇaṃ nāma yassa vitthārato tīsu kaṇṇesu dvinnaṃ kaṇṇānaṃ antaraṃ miniyamānaṃ vidatthi ceva caturaṅgulañca hoti, majjhaṭṭhānaṃ muṭṭhiratanaṃ hoti, dīghato pana diyaḍḍharatanaṃ vā dviratanaṃ vāti kurundiyaṃ vuttaṃ, ayaṃ sīsappamāṇassa ukkaṭṭhaparicchedo, ito uddhaṃ na vaṭṭati, heṭṭhā pana vaṭṭatīti aṭṭhakathāyaṃ (cūḷava. aṭṭha. 297) vuttaṃ. Tattha ‘‘tīsu kaṇṇesu dvinnaṃ kaṇṇāna’’nti pāṭhaṃ upanidhāya bimbohanassa ubhosu antesu ṭhapetabbacoḷakaṃ tikoṇameva karonti ekacce. ‘‘Idañca ṭhānaṃ gaṇṭhiṭṭhāna’’nti vadanti.
विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ चूळवग्ग २.२९७) पन ‘‘सीसप्पमाणं नाम यत्थ गीवाय सह सकलं सीसं ठपेतुं सक्का, तस्स च मुट्ठिरतनं वित्थारप्पमाणन्ति दस्सेन्तो ‘वित्थारतो’तिआदिमाह। इदञ्च बिम्बोहनस्स उभोसु अन्तेसु ठपेतब्बचोळप्पमाणदस्सनं, तस्स वसेन बिम्बोहनस्स वित्थारप्पमाणं परिच्छिज्जति, तं वट्टं वा चतुरस्सं वा कत्वा सिब्बितं यथा कोटितो कोटि वित्थारतो पुथुलट्ठानं मुट्ठिरतनप्पमाणं होति, एवं सिब्बितब्बं, इतो अधिकं न वट्टति। तं पन अन्तेसु ठपितचोळं कोटिया कोटिं आहच्च दिगुणं कतं तिकण्णं होति, तेसु तीसु कण्णेसु द्विन्नं कण्णानं अन्तरं विदत्थिचतुरङ्गुलं होति, मज्झट्ठानं कोटितो कोटिं आहच्च मुट्ठिरतनं होति, इदमस्स उक्कट्ठप्पमाण’’न्ति वुत्तत्ता बिम्बोहनस्स उभोसु अन्तेसु ठपेतब्बचोळकं पकतियायेव तिकण्णं न होति, अथ खो कोटिया कोटिं आहच्च दिगुणकतकालेयेव होति, तस्मा तं चोळकं वट्टं वा होतु चतुरस्सं वा, दिगुणं कत्वा मिनियमानं तिकण्णमेव होति, द्विन्नञ्च कण्णानं अन्तरं चतुरङ्गुलाधिकविदत्थिमत्तं होति, तस्स च चोळकस्स मज्झट्ठानं मुट्ठिरतनं होति, तस्सेव चोळकस्स पमाणेन बिम्बोहनस्स मज्झट्ठानम्पि मुट्ठिरतनं होतीति विञ्ञायतीति।
Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. cūḷavagga 2.297) pana ‘‘sīsappamāṇaṃ nāma yattha gīvāya saha sakalaṃ sīsaṃ ṭhapetuṃ sakkā, tassa ca muṭṭhiratanaṃ vitthārappamāṇanti dassento ‘vitthārato’tiādimāha. Idañca bimbohanassa ubhosu antesu ṭhapetabbacoḷappamāṇadassanaṃ, tassa vasena bimbohanassa vitthārappamāṇaṃ paricchijjati, taṃ vaṭṭaṃ vā caturassaṃ vā katvā sibbitaṃ yathā koṭito koṭi vitthārato puthulaṭṭhānaṃ muṭṭhiratanappamāṇaṃ hoti, evaṃ sibbitabbaṃ, ito adhikaṃ na vaṭṭati. Taṃ pana antesu ṭhapitacoḷaṃ koṭiyā koṭiṃ āhacca diguṇaṃ kataṃ tikaṇṇaṃ hoti, tesu tīsu kaṇṇesu dvinnaṃ kaṇṇānaṃ antaraṃ vidatthicaturaṅgulaṃ hoti, majjhaṭṭhānaṃ koṭito koṭiṃ āhacca muṭṭhiratanaṃ hoti, idamassa ukkaṭṭhappamāṇa’’nti vuttattā bimbohanassa ubhosu antesu ṭhapetabbacoḷakaṃ pakatiyāyeva tikaṇṇaṃ na hoti, atha kho koṭiyā koṭiṃ āhacca diguṇakatakāleyeva hoti, tasmā taṃ coḷakaṃ vaṭṭaṃ vā hotu caturassaṃ vā, diguṇaṃ katvā miniyamānaṃ tikaṇṇameva hoti, dvinnañca kaṇṇānaṃ antaraṃ caturaṅgulādhikavidatthimattaṃ hoti, tassa ca coḷakassa majjhaṭṭhānaṃ muṭṭhiratanaṃ hoti, tasseva coḷakassa pamāṇena bimbohanassa majjhaṭṭhānampi muṭṭhiratanaṃ hotīti viññāyatīti.
‘‘कम्बलमेव…पे॰… उण्णभिसिसङ्खमेव गच्छतीति सामञ्ञतो वुत्तत्ता गोनकादिअकप्पियम्पि उण्णमयत्थरणं भिसियं पक्खिपित्वा सयितुं वट्टतीति दट्ठब्बं। मसूरकेति चम्ममयभिसियं, चम्ममयं पन बिम्बोहनं तूलपुण्णम्पि न वट्टती’’ति च विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ चूळवग्ग २.२९७) वुत्तं। सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ चूळवग्ग ३.२९७) पन ‘‘सीसप्पमाणन्ति यत्थ गलवाटकतो पट्ठाय सब्बसीसं उपदहन्ति, तं सीसप्पमाणं होति, तञ्च उक्कट्ठपरिच्छेदतो तिरियं मुट्ठिरतनं होतीति दस्सेतुं ‘यत्थ वित्थारतो तीसु कण्णेसू’तिआदिमाह। मज्झट्ठानं मुट्ठिरतनं होतीति बिम्बोहनस्स मज्झट्ठानं तिरियतो मुट्ठिरतनप्पमाणं होती’’ति वुत्तं। अरञ्जरोति बहुउदकगण्हनका महाचाटि। जलं गण्हितुं अलन्ति अरञ्जरो, वट्टचाटि विय हुत्वा थोकं दीघमुखो मज्झे परिच्छेदं दस्सेत्वा कतोति गण्ठिपदेसु वुत्तं। वुत्तञ्हेतं अट्ठकथायन्ति अज्झाहारसम्बन्धो।
‘‘Kambalameva…pe… uṇṇabhisisaṅkhameva gacchatīti sāmaññato vuttattā gonakādiakappiyampi uṇṇamayattharaṇaṃ bhisiyaṃ pakkhipitvā sayituṃ vaṭṭatīti daṭṭhabbaṃ. Masūraketi cammamayabhisiyaṃ, cammamayaṃ pana bimbohanaṃ tūlapuṇṇampi na vaṭṭatī’’ti ca vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. cūḷavagga 2.297) vuttaṃ. Sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. cūḷavagga 3.297) pana ‘‘sīsappamāṇanti yattha galavāṭakato paṭṭhāya sabbasīsaṃ upadahanti, taṃ sīsappamāṇaṃ hoti, tañca ukkaṭṭhaparicchedato tiriyaṃ muṭṭhiratanaṃ hotīti dassetuṃ ‘yattha vitthārato tīsu kaṇṇesū’tiādimāha. Majjhaṭṭhānaṃ muṭṭhiratanaṃ hotīti bimbohanassa majjhaṭṭhānaṃ tiriyato muṭṭhiratanappamāṇaṃ hotī’’ti vuttaṃ. Arañjaroti bahuudakagaṇhanakā mahācāṭi. Jalaṃ gaṇhituṃ alanti arañjaro, vaṭṭacāṭi viya hutvā thokaṃ dīghamukho majjhe paricchedaṃ dassetvā katoti gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyanti ajjhāhārasambandho.
द्विसङ्गहानि द्वे होन्तीति द्वे पठमदुतियअविस्सज्जियानि ‘‘आरामो आरामवत्थू’’ति च ‘‘विहारो विहारवत्थू’’ति च वुत्तद्वेद्वेवत्थुसङ्गहानि होन्ति। ततियं अविस्सज्जियं ‘‘मञ्चो पीठं भिसि बिम्बोहन’’न्ति वुत्तचतुवत्थुसङ्गहं होति। चतुत्थं अविस्सज्जियं ‘‘लोहकुम्भी लोहभाणकं लोहवारको लोहकटाहं वासि फरसु कुठारी कुदालो निखादन’’न्ति वुत्तनवकोट्ठासवन्तं होति। पञ्चमं अविस्सज्जियं ‘‘वल्लि वेळु मुञ्जं पब्बजं तिणं मत्तिका दारुभण्डं मत्तिकाभण्ड’’न्ति वुत्तअट्ठभेदनं अट्ठपभेदवन्तं होतीति योजना। पञ्चनिम्मललोचनोति मंसचक्खुदिब्बचक्खुधम्मचक्खुबुद्धचक्खुसमन्तचक्खूनं वसेन निम्मलपञ्चलोचनो।
Dvisaṅgahānidve hontīti dve paṭhamadutiyaavissajjiyāni ‘‘ārāmo ārāmavatthū’’ti ca ‘‘vihāro vihāravatthū’’ti ca vuttadvedvevatthusaṅgahāni honti. Tatiyaṃ avissajjiyaṃ ‘‘mañco pīṭhaṃ bhisi bimbohana’’nti vuttacatuvatthusaṅgahaṃ hoti. Catutthaṃ avissajjiyaṃ ‘‘lohakumbhī lohabhāṇakaṃ lohavārako lohakaṭāhaṃ vāsi pharasu kuṭhārī kudālo nikhādana’’nti vuttanavakoṭṭhāsavantaṃ hoti. Pañcamaṃ avissajjiyaṃ ‘‘valli veḷu muñjaṃ pabbajaṃ tiṇaṃ mattikā dārubhaṇḍaṃ mattikābhaṇḍa’’nti vuttaaṭṭhabhedanaṃ aṭṭhapabhedavantaṃ hotīti yojanā. Pañcanimmalalocanoti maṃsacakkhudibbacakkhudhammacakkhubuddhacakkhusamantacakkhūnaṃ vasena nimmalapañcalocano.
सेनासनक्खन्धके अविस्सज्जियं कीटागिरिवत्थुस्मिं अवेभङ्गियन्ति एत्थ ‘‘सेनासनक्खन्धके गामकावासवत्थुस्मिं अविस्सज्जियं कीटागिरिवत्थुस्मिं अवेभङ्गिय’’न्ति वत्तब्बं। कस्मा? द्विन्नम्पि वत्थूनं सेनासनक्खन्धके आगतत्ता। सेनासनक्खन्धकेति अयं सामञ्ञाधारो। गामकावासवत्थुस्मिं कीटागिरिवत्थुस्मिन्ति विसेसाधारो। अयमत्थो पाळिं ओलोकेत्वा पच्चेतब्बो। तेनेव हि समन्तपासादिकायं (चूळव॰ अट्ठ॰ ३२१) ‘‘सेनासनक्खन्धके’’ति अवत्वा ‘‘इध’’इच्चेव वुत्तं, इधाति इमिना गामकावासवत्थुं दस्सेति, कीटागिरिवत्थु पन सरूपतो दस्सितमेव। सामञ्ञाधारो पन तंसंवण्णनाभावतो अवुत्तोपि सिज्झतीति न वुत्तोति विञ्ञायति।
Senāsanakkhandhake avissajjiyaṃ kīṭāgirivatthusmiṃ avebhaṅgiyanti ettha ‘‘senāsanakkhandhake gāmakāvāsavatthusmiṃ avissajjiyaṃ kīṭāgirivatthusmiṃ avebhaṅgiya’’nti vattabbaṃ. Kasmā? Dvinnampi vatthūnaṃ senāsanakkhandhake āgatattā. Senāsanakkhandhaketi ayaṃ sāmaññādhāro. Gāmakāvāsavatthusmiṃ kīṭāgirivatthusminti visesādhāro. Ayamattho pāḷiṃ oloketvā paccetabbo. Teneva hi samantapāsādikāyaṃ (cūḷava. aṭṭha. 321) ‘‘senāsanakkhandhake’’ti avatvā ‘‘idha’’icceva vuttaṃ, idhāti iminā gāmakāvāsavatthuṃ dasseti, kīṭāgirivatthu pana sarūpato dassitameva. Sāmaññādhāro pana taṃsaṃvaṇṇanābhāvato avuttopi sijjhatīti na vuttoti viññāyati.
२२८. थावरेन च थावरं, गरुभण्डेन च गरुभण्डन्ति एत्थ पञ्चसु कोट्ठासेसु पुरिमद्वयं थावरं, पच्छिमत्तयं गरुभण्डन्ति वेदितब्बं। समकमेव देतीति एत्थ ऊनकं देन्तम्पि विहारवत्थुसामन्तं गहेत्वा दूरतरं दुक्खगोपं विस्सज्जेतुं वट्टतीति दट्ठब्बं। वक्खति हि ‘‘भिक्खूनञ्चे महग्घतरं…पे॰… सम्पटिच्छितुं वट्टती’’ति। जानापेत्वाति भिक्खुसङ्घस्स जानापेत्वा, अपलोकेत्वाति अत्थो। ननु तुम्हाकं बहुतरं रुक्खाति वत्तब्बन्ति इदं सामिकेसु अत्तनो भण्डस्स महग्घतं अजानित्वा देन्तेसु तं ञत्वा थेय्यचित्तेन गण्हतो अवहारो होतीति वुत्तं। विहारेन विहारो परिवत्तेतब्बोति सवत्थुकेन अञ्ञेसं भूमियं कतपासादादिना, अवत्थुकेन वा सवत्थुकं परिवत्तेतब्बं, अवत्थुकं पन अवत्थुकेनेव परिवत्तेतब्बं केवलं पासादस्स भूमितो अथावरत्ता। एवं थावरेसुपि थावरविभागं ञत्वाव परिवत्तेतब्बं।
228.Thāvarena ca thāvaraṃ, garubhaṇḍena ca garubhaṇḍanti ettha pañcasu koṭṭhāsesu purimadvayaṃ thāvaraṃ, pacchimattayaṃ garubhaṇḍanti veditabbaṃ. Samakameva detīti ettha ūnakaṃ dentampi vihāravatthusāmantaṃ gahetvā dūrataraṃ dukkhagopaṃ vissajjetuṃ vaṭṭatīti daṭṭhabbaṃ. Vakkhati hi ‘‘bhikkhūnañce mahagghataraṃ…pe… sampaṭicchituṃ vaṭṭatī’’ti. Jānāpetvāti bhikkhusaṅghassa jānāpetvā, apaloketvāti attho. Nanu tumhākaṃ bahutaraṃ rukkhāti vattabbanti idaṃ sāmikesu attano bhaṇḍassa mahagghataṃ ajānitvā dentesu taṃ ñatvā theyyacittena gaṇhato avahāro hotīti vuttaṃ. Vihārena vihāro parivattetabboti savatthukena aññesaṃ bhūmiyaṃ katapāsādādinā, avatthukena vā savatthukaṃ parivattetabbaṃ, avatthukaṃ pana avatthukeneva parivattetabbaṃ kevalaṃ pāsādassa bhūmito athāvarattā. Evaṃ thāvaresupi thāvaravibhāgaṃ ñatvāva parivattetabbaṃ.
‘‘कप्पियमञ्चा सम्पटिच्छितब्बाति इमिना सुवण्णादिविचित्तं अकप्पियमञ्चं ‘सङ्घस्सा’ति वुत्तेपि सम्पटिच्छितुं न वट्टतीति दस्सेति। ‘विहारस्स देमा’ति वुत्ते सङ्घस्स वट्टति, न पुग्गलस्स खेत्तादि वियाति दट्ठब्ब’’न्ति विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ चूळवग्ग २.३२१) वुत्तं। सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ चूळ्वग्ग ३.३२१) पन ‘‘कप्पियमञ्चा सम्पटिच्छितब्बाति ‘सङ्घस्स देमा’ति दिन्नं सन्धाय वुत्तं। सचे पन ‘विहारस्स देमा’ति वदन्ति, सुवण्णरजतमयादिअकप्पियमञ्चेपि सम्पटिच्छितुं वट्टती’’ति वुत्तं। न केवलं…पे॰… परिवत्तेतुं वट्टन्तीति इमिना अथावरेन थावरम्पि अथावरम्पि परिवत्तेतुं वट्टतीति दस्सेति। थावरेन अथावरमेव हि परिवत्तेतुं न वट्टति। ‘‘अकप्पियं वा महग्घं कप्पियं वाति एत्थ अकप्पियं नाम सुवण्णमयमञ्चादि अकप्पियभिसिबिम्बोहनानि च। महग्घं कप्पियं नाम दन्तमयमञ्चादि, पावारादिकप्पियअत्थरणादीनि चा’’ति सारत्थदीपनियं वुत्तं, विमतिविनोदनियं पन ‘‘अकप्पियं वाति आसन्दिआदि, पमाणातिक्कन्तं बिम्बोहनादि च। महग्घं कप्पियं वाति सुवण्णादिविचित्तं कप्पियवोहारेन दिन्न’’न्ति वुत्तं।
‘‘Kappiyamañcā sampaṭicchitabbāti iminā suvaṇṇādivicittaṃ akappiyamañcaṃ ‘saṅghassā’ti vuttepi sampaṭicchituṃ na vaṭṭatīti dasseti. ‘Vihārassa demā’ti vutte saṅghassa vaṭṭati, na puggalassa khettādi viyāti daṭṭhabba’’nti vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. cūḷavagga 2.321) vuttaṃ. Sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. cūḷvagga 3.321) pana ‘‘kappiyamañcā sampaṭicchitabbāti ‘saṅghassa demā’ti dinnaṃ sandhāya vuttaṃ. Sace pana ‘vihārassa demā’ti vadanti, suvaṇṇarajatamayādiakappiyamañcepi sampaṭicchituṃ vaṭṭatī’’ti vuttaṃ. Na kevalaṃ…pe… parivattetuṃ vaṭṭantīti iminā athāvarena thāvarampi athāvarampi parivattetuṃ vaṭṭatīti dasseti. Thāvarena athāvarameva hi parivattetuṃ na vaṭṭati. ‘‘Akappiyaṃ vā mahagghaṃ kappiyaṃ vāti ettha akappiyaṃ nāma suvaṇṇamayamañcādi akappiyabhisibimbohanāni ca. Mahagghaṃ kappiyaṃ nāma dantamayamañcādi, pāvārādikappiyaattharaṇādīni cā’’ti sāratthadīpaniyaṃ vuttaṃ, vimativinodaniyaṃ pana ‘‘akappiyaṃ vāti āsandiādi, pamāṇātikkantaṃ bimbohanādi ca. Mahagghaṃ kappiyaṃ vāti suvaṇṇādivicittaṃ kappiyavohārena dinna’’nti vuttaṃ.
२२९. ‘‘काळलोह …पे॰… भाजेतब्बो’’ति वुत्तत्ता वट्टकंसलोहमयम्पि भाजनं पुग्गलिकम्पि सम्पटिच्छितुम्पि परिहरितुम्पि वट्टति पुग्गलानं परिहरितब्बस्सेव भाजेतब्बत्ताति वदन्ति, तं उपरि ‘‘कंसलोहवट्टलोहभाजनविकति सङ्घिकपरिभोगेन वा गिहिविकटा वा वट्टती’’तिआदिकेन महापच्चरिवचनेन विरुज्झति। इमस्स हि ‘‘वट्टलोहकंसलोहानं येन केनचि कतो सीहळदीपे पादग्गण्हनको भाजेतब्बो’’ति वुत्तस्स महाअट्ठकथावचनस्स पटिक्खेपाय तं महापच्चरिवचनं पच्छा दस्सितं, तस्मा वट्टलोहकंसलोहमयं यं किञ्चि पादग्गण्हनकवारकम्पि उपादाय अभाजनीयमेव, गिहीहि दीयमानम्पि पुग्गलस्स सम्पटिच्छितुम्पि न वट्टति। पारिहारियं न वट्टतीति पत्तादिपरिक्खारं विय सयमेव पटिसामेत्वा परिभुञ्जितुं न वट्टति। गिहिसन्तकं विय आरामिकादयो चे सयमेव गोपेत्वा विनियोगकाले आनेत्वा पटिदेन्ति, परिभुञ्जितुं वट्टति, ‘‘पटिसामेत्वा भिक्खूनं देथा’’ति वत्तुम्पि वट्टतीति।
229.‘‘Kāḷaloha…pe… bhājetabbo’’ti vuttattā vaṭṭakaṃsalohamayampi bhājanaṃ puggalikampi sampaṭicchitumpi pariharitumpi vaṭṭati puggalānaṃ pariharitabbasseva bhājetabbattāti vadanti, taṃ upari ‘‘kaṃsalohavaṭṭalohabhājanavikati saṅghikaparibhogena vā gihivikaṭā vā vaṭṭatī’’tiādikena mahāpaccarivacanena virujjhati. Imassa hi ‘‘vaṭṭalohakaṃsalohānaṃ yena kenaci kato sīhaḷadīpe pādaggaṇhanako bhājetabbo’’ti vuttassa mahāaṭṭhakathāvacanassa paṭikkhepāya taṃ mahāpaccarivacanaṃ pacchā dassitaṃ, tasmā vaṭṭalohakaṃsalohamayaṃ yaṃ kiñci pādaggaṇhanakavārakampi upādāya abhājanīyameva, gihīhi dīyamānampi puggalassa sampaṭicchitumpi na vaṭṭati. Pārihāriyaṃ na vaṭṭatīti pattādiparikkhāraṃ viya sayameva paṭisāmetvā paribhuñjituṃ na vaṭṭati. Gihisantakaṃ viya ārāmikādayo ce sayameva gopetvā viniyogakāle ānetvā paṭidenti, paribhuñjituṃ vaṭṭati, ‘‘paṭisāmetvā bhikkhūnaṃ dethā’’ti vattumpi vaṭṭatīti.
पण्णसूचि नाम लेखनीति वदन्ति। अत्तना लद्धानिपीतिआदिना पटिग्गहणे दोसो नत्थि, परिहरित्वा परिभोगोव आपत्तिकरोति दस्सेति। यथा चेत्थ, एवं उपरि भाजनीयवासिआदीसु अत्तनो सन्तकेसुपि।
Paṇṇasūci nāma lekhanīti vadanti. Attanā laddhānipītiādinā paṭiggahaṇe doso natthi, pariharitvā paribhogova āpattikaroti dasseti. Yathā cettha, evaṃ upari bhājanīyavāsiādīsu attano santakesupi.
अनामासम्पीति सुवण्णादिमयम्पि, सब्बं तं आमसित्वा परिभुञ्जितुं वट्टति।
Anāmāsampīti suvaṇṇādimayampi, sabbaṃ taṃ āmasitvā paribhuñjituṃ vaṭṭati.
उपक्खरेति उपकरणे। सिखरं नाम येन परिब्भमन्ता छिन्दन्ति। पत्तबन्धको नाम पत्तस्स गण्ठिआदिकारको। ‘‘पटिमानं सुवण्णादिपत्तकारको’’तिपि वदन्ति।
Upakkhareti upakaraṇe. Sikharaṃ nāma yena paribbhamantā chindanti. Pattabandhako nāma pattassa gaṇṭhiādikārako. ‘‘Paṭimānaṃ suvaṇṇādipattakārako’’tipi vadanti.
‘‘अड्ढबाहूति कप्परतो पट्ठाय याव अंसकूट’’न्ति गण्ठिपदेसु वुत्तं। ‘‘अड्ढबाहु नाम विदत्थिचतुरङ्गुलन्तिपि वदन्ती’’ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ चूळवग्ग २.३२१) वुत्तं। वजिरबुद्धिटीकायम्पि (वजिर॰ टी॰ चूळवग्ग ३२१) ‘‘अड्ढबाहूति कप्परतो पट्ठाय याव अंसकूटन्ति लिखित’’न्ति वुत्तं। विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ चूळवग्ग २.३२१) पन ‘‘अड्ढबाहुप्पमाणा नाम अड्ढबाहुमत्ता, अड्ढब्याममत्तातिपि वदन्ती’’ति वुत्तं। योत्तानीति चम्मरज्जुका। तत्थजातकाति सङ्घिकभूमियं जाता।
‘‘Aḍḍhabāhūti kapparato paṭṭhāya yāva aṃsakūṭa’’nti gaṇṭhipadesu vuttaṃ. ‘‘Aḍḍhabāhu nāma vidatthicaturaṅgulantipi vadantī’’ti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. cūḷavagga 2.321) vuttaṃ. Vajirabuddhiṭīkāyampi (vajira. ṭī. cūḷavagga 321) ‘‘aḍḍhabāhūti kapparato paṭṭhāya yāva aṃsakūṭanti likhita’’nti vuttaṃ. Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. cūḷavagga 2.321) pana ‘‘aḍḍhabāhuppamāṇā nāma aḍḍhabāhumattā, aḍḍhabyāmamattātipi vadantī’’ti vuttaṃ. Yottānīti cammarajjukā. Tatthajātakāti saṅghikabhūmiyaṃ jātā.
‘‘अट्ठङ्गुलसूचिदण्डमत्तोति दीघसो अट्ठङ्गुलमत्तो परिणाहतो पण्णसूचिदण्डमत्तो’’ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰। चूळवग्ग ३.३२१) विमतिविनोदनियं पन (वि॰ वि॰ टी॰ चूळवग्ग २.३२१) ‘‘अट्ठङ्गुलसूचिदण्डमत्तोति सरदण्डादिसूचिआकारतनुदण्डकमत्तोपी’’ति वुत्तं। अट्ठङ्गुलप्पमाणोति दीघतो अट्ठङ्गुलप्पमाणो। रित्तपोत्थकोपीति अलिखितपोत्थकोपि, इदञ्च पण्णप्पसङ्गेन वुत्तं।
‘‘Aṭṭhaṅgulasūcidaṇḍamattoti dīghaso aṭṭhaṅgulamatto pariṇāhato paṇṇasūcidaṇḍamatto’’ti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī.. Cūḷavagga 3.321) vimativinodaniyaṃ pana (vi. vi. ṭī. cūḷavagga 2.321) ‘‘aṭṭhaṅgulasūcidaṇḍamattoti saradaṇḍādisūciākāratanudaṇḍakamattopī’’ti vuttaṃ. Aṭṭhaṅgulappamāṇoti dīghato aṭṭhaṅgulappamāṇo. Rittapotthakopīti alikhitapotthakopi, idañca paṇṇappasaṅgena vuttaṃ.
आसन्दिकोति चतुरस्सपीठं वुच्चति ‘‘उच्चकम्पि आसन्दिक’’न्ति (चूळव॰ २९७) वचनतो । एकतोभागेन दीघपीठमेव हि अट्ठङ्गुलपादकं वट्टति, चतुरस्सासन्दिको पन पमाणातिक्कन्तोपि वट्टतीति वेदितब्बो। सत्तङ्गो नाम तीसु दिसासु अपस्सयं कत्वा कतमञ्चो, अयम्पि पमाणातिक्कन्तोपि वट्टति। भद्दपीठन्ति वेत्तमयं पीठं वुच्चति। पीठिकाति पिलोतिकबन्धं पीठमेव। एळकपादपीठं नाम दारुपटिकाय उपरिपादे ठपेत्वा भोजनफलकं विय कतपीठं वुच्चति। आमण्डकवण्टकपीठं नाम आमलकाकारेन योजितबहउपादपीठं। इमानि ताव पाळियं आगतपीठानि। दारुमयं पन सब्बम्पि पीठं वट्टति।
Āsandikoti caturassapīṭhaṃ vuccati ‘‘uccakampi āsandika’’nti (cūḷava. 297) vacanato . Ekatobhāgena dīghapīṭhameva hi aṭṭhaṅgulapādakaṃ vaṭṭati, caturassāsandiko pana pamāṇātikkantopi vaṭṭatīti veditabbo. Sattaṅgo nāma tīsu disāsu apassayaṃ katvā katamañco, ayampi pamāṇātikkantopi vaṭṭati. Bhaddapīṭhanti vettamayaṃ pīṭhaṃ vuccati. Pīṭhikāti pilotikabandhaṃ pīṭhameva. Eḷakapādapīṭhaṃ nāma dārupaṭikāya uparipāde ṭhapetvā bhojanaphalakaṃ viya katapīṭhaṃ vuccati. Āmaṇḍakavaṇṭakapīṭhaṃ nāma āmalakākārena yojitabahaupādapīṭhaṃ. Imāni tāva pāḷiyaṃ āgatapīṭhāni. Dārumayaṃ pana sabbampi pīṭhaṃ vaṭṭati.
‘‘घट्टनफलकं नाम यत्थ ठपेत्वा रजितचीवरं हत्थेन घट्टेन्ति। घट्टनमुग्गरो नाम अनुवातादिघट्टनत्थं कतोति वदन्ती’’ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ चूळवग्ग ३.३२१) वुत्तं। विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ चूळवग्ग २.३२१) ‘‘घट्टनफलकं घट्टनमुग्गरोति इदं रजितचीवरं एकस्मिं मट्ठे दण्डमुग्गरे वेठेत्वा एकस्स मट्ठफलकस्स उपरि ठपेत्वा उपरि अपरेन मट्ठफलकेन निक्कुज्जित्वा एको उपरि अक्कमित्वा तिट्ठति, द्वे जना उपरिफलकं द्वीसु कोटीसु गहेत्वा अपरापरं आकड्ढनविकड्ढनं करोन्ति, एतं सन्धाय वुत्तं। हत्थे ठपापेत्वा हत्थेन पहरणं पन निट्ठितरजनस्स चीवरस्स अल्लकाले कातब्बं, इदं पन फलकमुग्गरेहि घट्टनं सुक्खकाले थद्धभावविमोचनत्थन्ति दट्ठब्ब’’न्ति वुत्तं। ‘‘अम्बणन्ति फलकेहि पोक्खरणीसदिसकतपानीयभाजनं। रजनदोणीति यत्थ पक्करजनं आकिरित्वा ठपेन्ती’’ति सारत्थदीपनियं। विमतिविनोदनियं पन ‘‘अम्बणन्ति एकदोणिकनावाफलकेहि पोक्खरणीसदिसं कतं। पानीयभाजनन्तिपि वदन्ति। रजनदोणीति एकदारुनाव कतं रजनभाजनं। उदकदोणीति एकदारुनाव कतं उदकभाजन’’न्ति वुत्तं।
‘‘Ghaṭṭanaphalakaṃ nāma yattha ṭhapetvā rajitacīvaraṃ hatthena ghaṭṭenti. Ghaṭṭanamuggaro nāma anuvātādighaṭṭanatthaṃ katoti vadantī’’ti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. cūḷavagga 3.321) vuttaṃ. Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. cūḷavagga 2.321) ‘‘ghaṭṭanaphalakaṃ ghaṭṭanamuggaroti idaṃ rajitacīvaraṃ ekasmiṃ maṭṭhe daṇḍamuggare veṭhetvā ekassa maṭṭhaphalakassa upari ṭhapetvā upari aparena maṭṭhaphalakena nikkujjitvā eko upari akkamitvā tiṭṭhati, dve janā upariphalakaṃ dvīsu koṭīsu gahetvā aparāparaṃ ākaḍḍhanavikaḍḍhanaṃ karonti, etaṃ sandhāya vuttaṃ. Hatthe ṭhapāpetvā hatthena paharaṇaṃ pana niṭṭhitarajanassa cīvarassa allakāle kātabbaṃ, idaṃ pana phalakamuggarehi ghaṭṭanaṃ sukkhakāle thaddhabhāvavimocanatthanti daṭṭhabba’’nti vuttaṃ. ‘‘Ambaṇanti phalakehi pokkharaṇīsadisakatapānīyabhājanaṃ. Rajanadoṇīti yattha pakkarajanaṃ ākiritvā ṭhapentī’’ti sāratthadīpaniyaṃ. Vimativinodaniyaṃ pana ‘‘ambaṇanti ekadoṇikanāvāphalakehi pokkharaṇīsadisaṃ kataṃ. Pānīyabhājanantipi vadanti. Rajanadoṇīti ekadārunāva kataṃ rajanabhājanaṃ. Udakadoṇīti ekadārunāva kataṃ udakabhājana’’nti vuttaṃ.
‘‘भूमत्थरणं कातुं वट्टतीति अकप्पियचम्मं सन्धाय वुत्तं। पच्चत्थरणगतिकन्ति इमिना मञ्चपीठेपि अत्थरितुं वट्टतीति दीपेति। पावारादिपच्चत्थरणम्पि गरुभण्डन्ति एके। नोति अपरे, वीमंसित्वा गहेतब्ब’’न्ति सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ चूळवग्ग ३.३२१) वुत्तं। वजिरबुद्धिटीकायं (वजिर॰ टी॰ चूळवग्ग ३२१) पन ‘‘दण्डमुग्गरो नाम ‘येन रजितचीवरं पोथेन्ति, तम्पि गरुभण्डमेवा’ति वुत्तत्ता, ‘पच्चत्थरणगतिक’न्ति वुत्तत्ता च अपि-सद्देन पावारादिपच्चत्थरणं सब्बं गरुभण्डमेवाति वदन्ति। एतेनेव सुत्तेन अञ्ञथा अत्थं वत्वा पावारादिपच्चत्थरणं न गरुभण्डं, भाजनीयमेव, सेनासनत्थाय दिन्नपच्चत्थरणमेव गरुभण्डन्ति वदन्ति। उपपरिक्खितब्ब’’न्ति वुत्तं। विमतिविनोदनियं (वि॰ वि॰ टी॰ चूळवग्ग २.३२१) पन ‘‘भूमत्थरणं कातुं वट्टतीति अकप्पियचम्मं सन्धाय वुत्तं। तत्थ भूमत्थरणसङ्खेपेन सयितुम्पि वट्टतियेव। पच्चत्थरणगतिकन्ति इमिना मञ्चादीसु अत्थरितब्बं महाचम्मं एळकचम्मं नामाति दस्सेती’’ति वुत्तं। छत्तमुट्ठिपण्णन्ति तालपण्णं सन्धाय वुत्तं। पत्तकटाहन्ति पत्तपचनकटाहं। गण्ठिकाति चीवरगण्ठिका। विधोति कायबन्धनविधो।
‘‘Bhūmattharaṇaṃ kātuṃ vaṭṭatīti akappiyacammaṃ sandhāya vuttaṃ. Paccattharaṇagatikanti iminā mañcapīṭhepi attharituṃ vaṭṭatīti dīpeti. Pāvārādipaccattharaṇampi garubhaṇḍanti eke. Noti apare, vīmaṃsitvā gahetabba’’nti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. cūḷavagga 3.321) vuttaṃ. Vajirabuddhiṭīkāyaṃ (vajira. ṭī. cūḷavagga 321) pana ‘‘daṇḍamuggaro nāma ‘yena rajitacīvaraṃ pothenti, tampi garubhaṇḍamevā’ti vuttattā, ‘paccattharaṇagatika’nti vuttattā ca api-saddena pāvārādipaccattharaṇaṃ sabbaṃ garubhaṇḍamevāti vadanti. Eteneva suttena aññathā atthaṃ vatvā pāvārādipaccattharaṇaṃ na garubhaṇḍaṃ, bhājanīyameva, senāsanatthāya dinnapaccattharaṇameva garubhaṇḍanti vadanti. Upaparikkhitabba’’nti vuttaṃ. Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. cūḷavagga 2.321) pana ‘‘bhūmattharaṇaṃ kātuṃ vaṭṭatīti akappiyacammaṃ sandhāya vuttaṃ. Tattha bhūmattharaṇasaṅkhepena sayitumpi vaṭṭatiyeva. Paccattharaṇagatikanti iminā mañcādīsu attharitabbaṃ mahācammaṃ eḷakacammaṃ nāmāti dassetī’’ti vuttaṃ. Chattamuṭṭhipaṇṇanti tālapaṇṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Pattakaṭāhanti pattapacanakaṭāhaṃ. Gaṇṭhikāti cīvaragaṇṭhikā. Vidhoti kāyabandhanavidho.
इदानि विनयत्थमञ्जूसायं (कङ्खा॰ अभि॰ टी॰ दुब्बलसिक्खापदवण्णना) आगतनयो वुच्चते – आरामो नाम पुप्फारामो वा फलारामो वा। आरामवत्थु नाम तेसंयेव आरामानं अत्थाय परिच्छिन्दित्वा ठपितोकासो। तेसु वा आरामेसु विनट्ठेसु तेसं पोराणकभूमिभागो। विहारो नाम यं किञ्चि पासादादिसेनासनं। विहारवत्थु नाम तस्स पतिट्ठानोकासो। मञ्चो नाम मसारको बुन्दिकाबद्धो कुळीरपादको आहच्चपादकोति इमेसं पुब्बे वुत्तानं चतुन्नं मञ्चानं अञ्ञतरो। पीठं नाम मसारकादीनंयेव चतुन्नं पीठानं अञ्ञतरं। भिसि नाम उण्णभिसिआदीनं पञ्चन्नं भिसीनं अञ्ञतरं। बिम्बोहनं नाम रुक्खतूललतातूलपोटकीतूलानं अञ्ञतरेन पुण्णं। लोहकुम्भी नाम काळलोहेन वा तम्बलोहेन वा येन केनचि कतकुम्भी। लोहभाणकादीसुपि एसेव नयो। एत्थ पन भाणकन्ति अरञ्जरो वुच्चति। वारकोति घटो। कटाहं कटाहमेव। वासिआदीसु वल्लिआदीसु च दुविञ्ञेय्यं नाम नत्थि…पे॰…।
Idāni vinayatthamañjūsāyaṃ (kaṅkhā. abhi. ṭī. dubbalasikkhāpadavaṇṇanā) āgatanayo vuccate – ārāmo nāma pupphārāmo vā phalārāmo vā. Ārāmavatthu nāma tesaṃyeva ārāmānaṃ atthāya paricchinditvā ṭhapitokāso. Tesu vā ārāmesu vinaṭṭhesu tesaṃ porāṇakabhūmibhāgo. Vihāro nāma yaṃ kiñci pāsādādisenāsanaṃ. Vihāravatthu nāma tassa patiṭṭhānokāso. Mañco nāma masārako bundikābaddho kuḷīrapādako āhaccapādakoti imesaṃ pubbe vuttānaṃ catunnaṃ mañcānaṃ aññataro. Pīṭhaṃ nāma masārakādīnaṃyeva catunnaṃ pīṭhānaṃ aññataraṃ. Bhisi nāma uṇṇabhisiādīnaṃ pañcannaṃ bhisīnaṃ aññataraṃ. Bimbohanaṃ nāma rukkhatūlalatātūlapoṭakītūlānaṃ aññatarena puṇṇaṃ. Lohakumbhī nāma kāḷalohena vā tambalohena vā yena kenaci katakumbhī. Lohabhāṇakādīsupi eseva nayo. Ettha pana bhāṇakanti arañjaro vuccati. Vārakoti ghaṭo. Kaṭāhaṃ kaṭāhameva. Vāsiādīsu valliādīsu ca duviññeyyaṃ nāma natthi…pe….
तत्थ थावरेन थावरन्ति विहारविहारवत्थुना आरामआरामवत्थुं विहारविहारवत्थुं। इतरेनाति अथावरेन, पच्छिमरासित्तयेनाति वुत्तं होति। अकप्पियेनाति सुवण्णमयमञ्चादिना चेव अकप्पियभिसिबिम्बोहनेहि च। महग्घकप्पियेनाति दन्तमयमञ्चादिना चेव पावारादिना च। इतरन्ति अथावरं। कप्पियपरिवत्तनेन परिवत्तेतुन्ति यथा अकप्पियं न होति, एवं परिवत्तेतुं…पे॰… एवं ताव थावरेन थावरपरिवत्तनं वेदितब्बं। इतरेन इतरपरिवत्तने पन मञ्चपीठं महन्तं वा होतु, खुद्दकं वा, अन्तमसो चतुरङ्गुलपादकं गामदारकेहि पंस्वागारकेसु कीळन्तेहि कतम्पि सङ्घस्स दिन्नकालतो पट्ठाय गरुभण्डं होति…पे॰… सतग्घनकेन वा सहस्सग्घनकेन वा मञ्चेन अञ्ञं मञ्चसतम्पि लभति, परिवत्तेत्वा गहेतब्बं। न केवलं मञ्चेन मञ्चोयेव, आरामआरामवत्थुविहारविहारवत्थुपीठभिसिबिम्बोहनानिपि परिवत्तेतुं वट्टन्ति। एस नयो पीठभिसिबिम्बोहनेसुपि।
Tattha thāvarena thāvaranti vihāravihāravatthunā ārāmaārāmavatthuṃ vihāravihāravatthuṃ. Itarenāti athāvarena, pacchimarāsittayenāti vuttaṃ hoti. Akappiyenāti suvaṇṇamayamañcādinā ceva akappiyabhisibimbohanehi ca. Mahagghakappiyenāti dantamayamañcādinā ceva pāvārādinā ca. Itaranti athāvaraṃ. Kappiyaparivattanena parivattetunti yathā akappiyaṃ na hoti, evaṃ parivattetuṃ…pe… evaṃ tāva thāvarena thāvaraparivattanaṃ veditabbaṃ. Itarena itaraparivattane pana mañcapīṭhaṃ mahantaṃ vā hotu, khuddakaṃ vā, antamaso caturaṅgulapādakaṃ gāmadārakehi paṃsvāgārakesu kīḷantehi katampi saṅghassa dinnakālato paṭṭhāya garubhaṇḍaṃ hoti…pe… satagghanakena vā sahassagghanakena vā mañcena aññaṃ mañcasatampi labhati, parivattetvā gahetabbaṃ. Na kevalaṃ mañcena mañcoyeva, ārāmaārāmavatthuvihāravihāravatthupīṭhabhisibimbohanānipi parivattetuṃ vaṭṭanti. Esa nayo pīṭhabhisibimbohanesupi.
काळलोहतम्बलोहकंसलोहवट्टलोहानन्ति एत्थ कंसलोहं वट्टलोहञ्च कित्तिमलोहं। तीणि हि कित्तिमलोहानि कंसलोहं वट्टलोहं हारकूटन्ति। तत्थ तिपुतम्बे मिस्सेत्वा कतं कंसलोहं। सीसतम्बे मिस्सेत्वा कतं वट्टलोहं। रसतम्बे मिस्सेत्वा कतं हारकूटं। तेन वुत्तं ‘‘कंसलोहं वट्टलोहञ्च कित्तिमलोह’’न्ति। ततो अतिरेकन्ति ततो अतिरेकगण्हनको। सारकोति मज्झे मकुळं दस्सेत्वा मुखवट्टिवित्थतं कत्वा पिट्ठितो नामेत्वा कातब्बं एकं भाजनं। सरावन्तिपि वदन्ति। आदि-सद्देन कञ्चनकादीनं गिहिउपकरणानं गहणं। तानि हि खुद्दकानिपि गरुभण्डानेव गिहिउपकरणत्ता। पि-सद्देन पगेव महन्तानीति दस्सेति, इमानि पन भाजनीयानि भिक्खुपकरणत्ताति अधिप्पायो। यथा च एतानि, एवं कुण्डिकापि भाजनीया। वक्खति हि ‘‘यथा च मत्तिकाभण्डे, एवं लोहभण्डेपि कुण्डिका भाजनीयकोट्ठासमेव भजती’’ति। सङ्घिकपरिभोगेनाति आगन्तुकानं वुड्ढतरानं दत्वा परिभोगेन। गिहिविकटाति गिहीहि विकता पञ्ञत्ता, अत्तनो वा सन्तककरणेन विरूपं कता। पुग्गलिकपरिभोगेन न वट्टतीति आगन्तुकानं अदत्वा अत्तनो सन्तकं विय गहेत्वा परिभुञ्जितुं न वट्टति। पिप्फलिकोति कत्तरि। आरकण्टकं सूचिवेधकं। ताळं यन्तं। कत्तरयट्ठिवेधको कत्तरयट्ठिवलयं। यथा तथा घनकतं लोहन्ति लोहवट्टि लोहगुळो लोहपिण्डि लोहचक्कलिकन्ति एवं घनकतं लोहं। खीरपासाणमयानीति मुदुकखीरवण्णपासाणमयानि।
Kāḷalohatambalohakaṃsalohavaṭṭalohānanti ettha kaṃsalohaṃ vaṭṭalohañca kittimalohaṃ. Tīṇi hi kittimalohāni kaṃsalohaṃ vaṭṭalohaṃ hārakūṭanti. Tattha tiputambe missetvā kataṃ kaṃsalohaṃ. Sīsatambe missetvā kataṃ vaṭṭalohaṃ. Rasatambe missetvā kataṃ hārakūṭaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘kaṃsalohaṃ vaṭṭalohañca kittimaloha’’nti. Tato atirekanti tato atirekagaṇhanako. Sārakoti majjhe makuḷaṃ dassetvā mukhavaṭṭivitthataṃ katvā piṭṭhito nāmetvā kātabbaṃ ekaṃ bhājanaṃ. Sarāvantipi vadanti. Ādi-saddena kañcanakādīnaṃ gihiupakaraṇānaṃ gahaṇaṃ. Tāni hi khuddakānipi garubhaṇḍāneva gihiupakaraṇattā. Pi-saddena pageva mahantānīti dasseti, imāni pana bhājanīyāni bhikkhupakaraṇattāti adhippāyo. Yathā ca etāni, evaṃ kuṇḍikāpi bhājanīyā. Vakkhati hi ‘‘yathā ca mattikābhaṇḍe, evaṃ lohabhaṇḍepi kuṇḍikā bhājanīyakoṭṭhāsameva bhajatī’’ti. Saṅghikaparibhogenāti āgantukānaṃ vuḍḍhatarānaṃ datvā paribhogena. Gihivikaṭāti gihīhi vikatā paññattā, attano vā santakakaraṇena virūpaṃ katā. Puggalikaparibhogena na vaṭṭatīti āgantukānaṃ adatvā attano santakaṃ viya gahetvā paribhuñjituṃ na vaṭṭati. Pipphalikoti kattari. Ārakaṇṭakaṃ sūcivedhakaṃ. Tāḷaṃ yantaṃ. Kattarayaṭṭhivedhako kattarayaṭṭhivalayaṃ. Yathā tathā ghanakataṃ lohanti lohavaṭṭi lohaguḷo lohapiṇḍi lohacakkalikanti evaṃ ghanakataṃ lohaṃ. Khīrapāsāṇamayānīti mudukakhīravaṇṇapāsāṇamayāni.
गिहिविकटानिपि न वट्टन्ति अनामासत्ता। पि-सद्देन पगेव सङ्घिकपरिभोगेन वा पुग्गलिकपरिभोगेन वाति दस्सेति। सेनासनपरिभोगो पन सब्बकप्पियो, तस्मा जातरूपादिमयआ सब्बापि सेनासनपरिक्खारा आमासा। तेनाह ‘‘सेनासनपरिभोगे पना’’तिआदि।
Gihivikaṭānipi na vaṭṭanti anāmāsattā. Pi-saddena pageva saṅghikaparibhogena vā puggalikaparibhogena vāti dasseti. Senāsanaparibhogo pana sabbakappiyo, tasmā jātarūpādimayaā sabbāpi senāsanaparikkhārā āmāsā. Tenāha ‘‘senāsanaparibhoge panā’’tiādi.
सेसाति ततो महत्तरी वासि। या पनाति या कुठारी पन। कुदालो अन्तमसो चतुरङ्गुलमत्तोपि गरुभण्डमेव। निखादनं चतुरस्समुखं वा होतु दोणिमुखं वा वङ्कं वा उजुकं वा, अन्तमसो सम्मुञ्जनीदण्डवेधनम्पि, दण्डबन्धञ्चे, गरुभण्डमेव। तेनाह ‘‘कुदालो दण्डबन्धनिखादनं वा अगरुभण्डं नाम नत्थी’’ति। सिपाटिका नाम खुरकोसो, सिखरं पन दण्डबन्धनिखादनं अनुलोमेतीति आह ‘‘सिखरम्पि निखादनेनेव सङ्गहित’’न्ति। सचे पन वासि अदण्डकं फलमत्तं, भाजनीयं। उपक्खरेति वासिआदिभण्डे।
Sesāti tato mahattarī vāsi. Yā panāti yā kuṭhārī pana. Kudālo antamaso caturaṅgulamattopi garubhaṇḍameva. Nikhādanaṃ caturassamukhaṃ vā hotu doṇimukhaṃ vā vaṅkaṃ vā ujukaṃ vā, antamaso sammuñjanīdaṇḍavedhanampi, daṇḍabandhañce, garubhaṇḍameva. Tenāha ‘‘kudālo daṇḍabandhanikhādanaṃ vā agarubhaṇḍaṃ nāma natthī’’ti. Sipāṭikā nāma khurakoso, sikharaṃ pana daṇḍabandhanikhādanaṃ anulometīti āha ‘‘sikharampi nikhādaneneva saṅgahita’’nti. Sace pana vāsi adaṇḍakaṃ phalamattaṃ, bhājanīyaṃ. Upakkhareti vāsiādibhaṇḍe.
पत्तबन्धको नाम पत्तस्स गण्ठिकादिकारको। ‘‘पटिमानं सुवण्णादिपत्तकारको’’तिपि वदन्ति। तिपुच्छेदनकसत्थं सुवण्णच्छेदनकसत्थं कतपरिकम्मचम्मच्छिन्दनकखुद्दकसत्थन्ति इमानि चेत्थ तीणि पिप्फलिकं अनुलोमन्तीति आह ‘‘अयं पन विसेसो’’तिआदि। इतरानीति महाकत्तरिआदीनि।
Pattabandhako nāma pattassa gaṇṭhikādikārako. ‘‘Paṭimānaṃ suvaṇṇādipattakārako’’tipi vadanti. Tipucchedanakasatthaṃ suvaṇṇacchedanakasatthaṃ kataparikammacammacchindanakakhuddakasatthanti imāni cettha tīṇi pipphalikaṃ anulomantīti āha ‘‘ayaṃ pana viseso’’tiādi. Itarānīti mahākattariādīni.
अड्ढबाहुप्पमाणाति कप्परतो पट्ठाय याव अंसकूटप्पमाणा, विदत्थिचतुरङ्गुलप्पमाणाति वुत्तं होति। तत्थजातकाति सङ्घिकभूमियं जाता, आरक्खसंविधानेन रक्खितत्ता रक्खिता च सा मञ्जूसादीसु पक्खित्तं विय यथा तं न नस्सति, एवं गोपनतो गोपिता चाति रक्खितगोपिता। तत्थजातकापि पन अरक्खिता गरुभण्डमेव न होति। सङ्घकम्मे च चेतियकम्मे च कतेति इमिना सङ्घसन्तकेन चेतियसन्तकं रक्खितुं परिवत्तितुञ्च वट्टतीति दीपेति। सुत्तं पनाति वट्टितञ्चेव अवट्टितञ्च सुत्तं।
Aḍḍhabāhuppamāṇāti kapparato paṭṭhāya yāva aṃsakūṭappamāṇā, vidatthicaturaṅgulappamāṇāti vuttaṃ hoti. Tatthajātakāti saṅghikabhūmiyaṃ jātā, ārakkhasaṃvidhānena rakkhitattā rakkhitā ca sā mañjūsādīsu pakkhittaṃ viya yathā taṃ na nassati, evaṃ gopanato gopitā cāti rakkhitagopitā. Tatthajātakāpi pana arakkhitā garubhaṇḍameva na hoti. Saṅghakamme ca cetiyakamme ca kateti iminā saṅghasantakena cetiyasantakaṃ rakkhituṃ parivattituñca vaṭṭatīti dīpeti. Suttaṃ panāti vaṭṭitañceva avaṭṭitañca suttaṃ.
अट्ठङ्गुलसूचिदण्डमत्तोति अन्तमसो दीघसो अट्ठङ्गुलमत्तो परिणाहतो सीहळ-पण्णसूचिदण्डमत्तो। एत्थाति वेळुभण्डे। दड्ढं गेहं येसं तेति दड्ढगेहा। न वारेतब्बाति ‘‘मा गण्हित्वा गच्छथा’’ति न निसेधेतब्बा। देसन्तरगतेन सम्पत्तविहारे सङ्घिकावासे ठपेतब्बा।
Aṭṭhaṅgulasūcidaṇḍamattoti antamaso dīghaso aṭṭhaṅgulamatto pariṇāhato sīhaḷa-paṇṇasūcidaṇḍamatto. Etthāti veḷubhaṇḍe. Daḍḍhaṃ gehaṃ yesaṃ teti daḍḍhagehā. Na vāretabbāti ‘‘mā gaṇhitvā gacchathā’’ti na nisedhetabbā. Desantaragatena sampattavihāre saṅghikāvāse ṭhapetabbā.
अवसेसञ्च छदनतिणन्ति मुञ्जपब्बजेहि अवसेसं यं किञ्चि छदनतिणं। अट्ठङ्गुलप्पमाणोपीति वित्थारतो अट्ठङ्गुलप्पमाणो। लिखितपोत्थको पन गरुभण्डं न होति। कप्पियचम्मानीति मिगादीनं चम्मानि। सब्बं चक्कयुत्तयानन्ति रथसकटादिकं सब्बं चक्कयुत्तयानं। विसङ्खतचक्कं पन यानं भाजनीयं। अनुञ्ञातवासि नाम या सिपाटिकाय पक्खिपित्वा परिहरितुं सक्काति वुत्ता। मुट्ठिपण्णं तालपत्तं। तञ्हि मुट्ठिना गहेत्वा परिहरन्तीति ‘‘मुट्ठिपण्ण’’न्ति वुच्चति। ‘‘मुट्ठिपण्णन्ति छत्तच्छदपण्णमेवा’’ति केचि। अरणीसहितन्ति अरणीयुगळं, उत्तरारणी अधरारणीति अरणीद्वयन्ति अत्थो। फातिकम्मं कत्वाति अन्तमसो तंअग्घनकवालिकायपि थावरं वड्ढिकम्मं कत्वा। कुण्डिकाति अयकुण्डिका चेव तम्बलोहकुण्डिका च। भाजनीयकोट्ठासमेव भजतीति भाजनीयपक्खमेव सेवति , न तु गरुभण्डन्ति अत्थो। कञ्चनको पन गरुभण्डमेवाति अधिप्पायो।
Avasesañca chadanatiṇanti muñjapabbajehi avasesaṃ yaṃ kiñci chadanatiṇaṃ. Aṭṭhaṅgulappamāṇopīti vitthārato aṭṭhaṅgulappamāṇo. Likhitapotthako pana garubhaṇḍaṃ na hoti. Kappiyacammānīti migādīnaṃ cammāni. Sabbaṃ cakkayuttayānanti rathasakaṭādikaṃ sabbaṃ cakkayuttayānaṃ. Visaṅkhatacakkaṃ pana yānaṃ bhājanīyaṃ. Anuññātavāsi nāma yā sipāṭikāya pakkhipitvā pariharituṃ sakkāti vuttā. Muṭṭhipaṇṇaṃ tālapattaṃ. Tañhi muṭṭhinā gahetvā pariharantīti ‘‘muṭṭhipaṇṇa’’nti vuccati. ‘‘Muṭṭhipaṇṇanti chattacchadapaṇṇamevā’’ti keci. Araṇīsahitanti araṇīyugaḷaṃ, uttarāraṇī adharāraṇīti araṇīdvayanti attho. Phātikammaṃ katvāti antamaso taṃagghanakavālikāyapi thāvaraṃ vaḍḍhikammaṃ katvā. Kuṇḍikāti ayakuṇḍikā ceva tambalohakuṇḍikā ca. Bhājanīyakoṭṭhāsameva bhajatīti bhājanīyapakkhameva sevati , na tu garubhaṇḍanti attho. Kañcanako pana garubhaṇḍamevāti adhippāyo.
इति विनयसङ्गहसंवण्णनाभूते विनयालङ्कारे
Iti vinayasaṅgahasaṃvaṇṇanābhūte vinayālaṅkāre
गरुभण्डविनिच्छयकथालङ्कारो नाम
Garubhaṇḍavinicchayakathālaṅkāro nāma
तिंसतिमो परिच्छेदो।
Tiṃsatimo paricchedo.
