| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
७. गयाकस्सपत्थेरगाथावण्णना
7. Gayākassapattheragāthāvaṇṇanā
पातो मज्झन्हिकन्तिआदिका आयस्मतो गयाकस्सपत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं कुसलं उपचिनन्तो इतो एकतिंसे कप्पे सिखिस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो निस्सरणज्झासयताय घरावासं पहाय तापसपब्बज्जं पब्बजित्वा अरञ्ञायतने अस्समं कारेत्वा वनमूलफलाहारो वसति। तेन च समयेन भगवा एको अदुतियो तस्स अस्समसमीपेन गच्छति। सो भगवन्तं दिस्वा पसन्नमानसो उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा एकमन्तं ठितो वेलं ओलोकेत्वा मनोहरानि कोलफलानि सत्थु उपनेसि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो निस्सरणज्झासयताय घरावासं पहाय तापसपब्बज्जं पब्बजित्वा द्वीहि तापससतेहि सद्धिं गयायं विहरति। गयायं वसनतो हिस्स कस्सपगोत्तताय च गयाकस्सपोति समञ्ञा अहोसि। सो भगवता सद्धिं परिसाय एहिभिक्खूपसम्पदं दत्वा आदित्तपरियायदेसनाय (महाव॰ ५४) ओवदियमानो अरहत्ते पतिट्ठासि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.४५.८-१४) –
Pātomajjhanhikantiādikā āyasmato gayākassapattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinanto ito ekatiṃse kappe sikhissa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto nissaraṇajjhāsayatāya gharāvāsaṃ pahāya tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā araññāyatane assamaṃ kāretvā vanamūlaphalāhāro vasati. Tena ca samayena bhagavā eko adutiyo tassa assamasamīpena gacchati. So bhagavantaṃ disvā pasannamānaso upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ ṭhito velaṃ oloketvā manoharāni kolaphalāni satthu upanesi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde brāhmaṇakule nibbattitvā vayappatto nissaraṇajjhāsayatāya gharāvāsaṃ pahāya tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā dvīhi tāpasasatehi saddhiṃ gayāyaṃ viharati. Gayāyaṃ vasanato hissa kassapagottatāya ca gayākassapoti samaññā ahosi. So bhagavatā saddhiṃ parisāya ehibhikkhūpasampadaṃ datvā ādittapariyāyadesanāya (mahāva. 54) ovadiyamāno arahatte patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.45.8-14) –
‘‘अजिनेन निवत्थोहं, वाकचीरधरो तदा।
‘‘Ajinena nivatthohaṃ, vākacīradharo tadā;
खारिया पूरयित्वानं, कोलंहासिं ममस्समं॥
Khāriyā pūrayitvānaṃ, kolaṃhāsiṃ mamassamaṃ.
‘‘तम्हि काले सिखी बुद्धो, एको अदुतियो अहु।
‘‘Tamhi kāle sikhī buddho, eko adutiyo ahu;
ममस्समं उपगच्छि, जानन्तो सब्बकालिकं॥
Mamassamaṃ upagacchi, jānanto sabbakālikaṃ.
‘‘सकं चित्तं पसादेत्वा, वन्दित्वान च सुब्बतं।
‘‘Sakaṃ cittaṃ pasādetvā, vanditvāna ca subbataṃ;
उभो हत्थेहि पग्गय्ह, कोलं बुद्धस्सदासहं॥
Ubho hatthehi paggayha, kolaṃ buddhassadāsahaṃ.
‘‘एकतिंसे इतो कप्पे, यं फलमददिं तदा।
‘‘Ekatiṃse ito kappe, yaṃ phalamadadiṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, कोलदानस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, koladānassidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्ते पन पतिट्ठितो अत्तनो पटिपत्तिं पच्चवेक्खित्वा पापपवाहनकित्तनमुखेन अञ्ञं ब्याकरोन्तो –
Arahatte pana patiṭṭhito attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā pāpapavāhanakittanamukhena aññaṃ byākaronto –
३४५.
345.
‘‘पातो मज्झन्हिकं सायं, तिक्खत्तुं दिवसस्सहं।
‘‘Pāto majjhanhikaṃ sāyaṃ, tikkhattuṃ divasassahaṃ;
ओतरिं उदकं सोहं, गयाय गयफग्गुया॥
Otariṃ udakaṃ sohaṃ, gayāya gayaphagguyā.
३४६.
346.
‘‘यं मया पकतं पापं, पुब्बे अञ्ञासु जातिसु।
‘‘Yaṃ mayā pakataṃ pāpaṃ, pubbe aññāsu jātisu;
तं दानीध पवाहेमि, एवंदिट्ठि पुरे अहुं॥
Taṃ dānīdha pavāhemi, evaṃdiṭṭhi pure ahuṃ.
३४७.
347.
‘‘सुत्वा सुभासितं वाचं, धम्मत्थसहितं पदं।
‘‘Sutvā subhāsitaṃ vācaṃ, dhammatthasahitaṃ padaṃ;
तथं याथावकं अत्थं, योनिसो पच्चवेक्खिसं॥
Tathaṃ yāthāvakaṃ atthaṃ, yoniso paccavekkhisaṃ.
३४८.
348.
‘‘निन्हातसब्बपापोम्हि, निम्मलो पयतो सुचि।
‘‘Ninhātasabbapāpomhi, nimmalo payato suci;
सुद्धो सुद्धस्स दायादो, पुत्तो बुद्धस्स ओरसो॥
Suddho suddhassa dāyādo, putto buddhassa oraso.
३४९.
349.
‘‘ओगय्हट्ठङ्गिकं सोतं, सब्बपापं पवाहयिं।
‘‘Ogayhaṭṭhaṅgikaṃ sotaṃ, sabbapāpaṃ pavāhayiṃ;
तिस्सो विज्जा अज्झगमिं, कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥ –
Tisso vijjā ajjhagamiṃ, kataṃ buddhassa sāsana’’nti. –
इमा पञ्च गाथा अभासि।
Imā pañca gāthā abhāsi.
तत्थ पठमगाथाय ताव अयं सङ्खेपत्थो – पातो सूरियुग्गमनवेलायं, मज्झन्हिकं मज्झन्हवेलायं, सायं सायन्हवेलायन्ति दिवसस्स तिक्खत्तुं तयो वारे अहं उदकं ओतरिं ओगाहिं। ओतरन्तो च सोहं न यत्थ कत्थचि यदा वा तदा वा ओतरिं, अथ खो गयाय महाजनस्स ‘‘पापपवाहन’’न्ति अभिसम्मते गयातित्थे, गयफग्गुया गयाफग्गुनामके फग्गुनीमासस्स उत्तरफग्गुनीनक्खत्ते अनुसंवच्छरं उदकोरोहनमनुयुत्तो अहोसिन्ति।
Tattha paṭhamagāthāya tāva ayaṃ saṅkhepattho – pāto sūriyuggamanavelāyaṃ, majjhanhikaṃ majjhanhavelāyaṃ, sāyaṃ sāyanhavelāyanti divasassa tikkhattuṃ tayo vāre ahaṃ udakaṃ otariṃ ogāhiṃ. Otaranto ca sohaṃ na yattha katthaci yadā vā tadā vā otariṃ, atha kho gayāya mahājanassa ‘‘pāpapavāhana’’nti abhisammate gayātitthe, gayaphagguyā gayāphaggunāmake phaggunīmāsassa uttaraphaggunīnakkhatte anusaṃvaccharaṃ udakorohanamanuyutto ahosinti.
इदानि तदा येनाधिप्पायेन उदकोरोहनमनुयुत्तं, तं दस्सेतुं ‘‘यं मया’’ति गाथमाह। तस्सत्थो – ‘‘यं मया पुब्बे इतो अञ्ञासु जातीसु पापकम्मं उपचितं। तं इदानि इध गयातित्थे इमिस्सा च गयाफग्गुया इमिना उदकोरोहनेन पवाहेमि अपनेमि विक्खालेमी’’ति। पुरे सत्थु सासनुपगमनतो पुब्बे एवंदिट्ठि एवरूपविपरीतदस्सनो अहुं अहोसिं।
Idāni tadā yenādhippāyena udakorohanamanuyuttaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ mayā’’ti gāthamāha. Tassattho – ‘‘yaṃ mayā pubbe ito aññāsu jātīsu pāpakammaṃ upacitaṃ. Taṃ idāni idha gayātitthe imissā ca gayāphagguyā iminā udakorohanena pavāhemi apanemi vikkhālemī’’ti. Pure satthu sāsanupagamanato pubbe evaṃdiṭṭhi evarūpaviparītadassano ahuṃ ahosiṃ.
धम्मत्थसहितं पदन्ति विभत्तिअलोपेन निद्देसो। धम्मेन च अत्थेन च सहितकोट्ठासं, आदितो मज्झतो परियोसानतो च धम्मूपसंहितं अत्थूपसंहितं सुट्ठु एकन्तेन निय्यानिकं कत्वा भासितं वाचं सम्मासम्बुद्धवचनं सुत्वा तेन पकासितं परमत्थभावेन तच्छभावतो तथं यथारहं पवत्तिनिवत्तिउपायभावे ब्यभिचाराभावतो याथावकं दुक्खादिअत्थं योनिसो उपायेन परिञ्ञेय्यादिभावेन पच्चवेक्खिसं ‘‘दुक्खं परिञ्ञेय्यं, समुदयो पहातब्बो, निरोधो सच्छिकातब्बो , मग्गो भावेतब्बो’’ति पतिअवेक्खिं, ञाणचक्खुना पस्सिं पटिविज्झिन्ति अत्थो।
Dhammatthasahitaṃ padanti vibhattialopena niddeso. Dhammena ca atthena ca sahitakoṭṭhāsaṃ, ādito majjhato pariyosānato ca dhammūpasaṃhitaṃ atthūpasaṃhitaṃ suṭṭhu ekantena niyyānikaṃ katvā bhāsitaṃ vācaṃ sammāsambuddhavacanaṃ sutvā tena pakāsitaṃ paramatthabhāvena tacchabhāvato tathaṃ yathārahaṃ pavattinivattiupāyabhāve byabhicārābhāvato yāthāvakaṃ dukkhādiatthaṃ yoniso upāyena pariññeyyādibhāvena paccavekkhisaṃ ‘‘dukkhaṃ pariññeyyaṃ, samudayo pahātabbo, nirodho sacchikātabbo , maggo bhāvetabbo’’ti patiavekkhiṃ, ñāṇacakkhunā passiṃ paṭivijjhinti attho.
निन्हातसब्बपापोम्हीति एवं पटिविद्धसच्चत्ता एव अरियमग्गजलेन विक्खालितसब्बपापो अम्हि। ततो एव रागमलादीनं अभावेन निम्मलत्ता निम्मलो। ततो एव परिसुद्धकायसमाचारताय परिसुद्धवचीसमाचारताय परिसुद्धमनोसमाचारताय पयतो सुचि सुद्धो। सवासनसब्बकिलेसमलविसुद्धिया सुद्धस्स बुद्धस्स भगवतो लोकुत्तरधम्मदायस्स आदियनतो दायादो। तस्सेव देसनाञाणसमुट्ठानउरोवायामजनिताभिजातिताय ओरसो पुत्तो अम्हीति योजना।
Ninhātasabbapāpomhīti evaṃ paṭividdhasaccattā eva ariyamaggajalena vikkhālitasabbapāpo amhi. Tato eva rāgamalādīnaṃ abhāvena nimmalattā nimmalo. Tato eva parisuddhakāyasamācāratāya parisuddhavacīsamācāratāya parisuddhamanosamācāratāya payato sucisuddho. Savāsanasabbakilesamalavisuddhiyā suddhassa buddhassa bhagavato lokuttaradhammadāyassa ādiyanato dāyādo. Tasseva desanāñāṇasamuṭṭhānaurovāyāmajanitābhijātitāya oraso putto amhīti yojanā.
पुनपि अत्तनो परमत्थतो न्हातकभावमेव विभावेतुं ‘‘ओगय्हा’’ति ओसानगाथमाह। तत्थ ओगय्हाति ओगाहेत्वा अनुपविसित्वा। अट्ठङ्गिकं सोतन्ति सम्मादिट्ठिआदीहि अट्ठङ्गसमोधानभूतं मग्गसोतं। सब्बपापं पवाहयिन्ति अनवसेसं पापमलं पक्खालेसिं, अरियमग्गजलपवाहनेन परमत्थन्हातको अहोसिं। ततो एव तिस्सो विज्जा अज्झगमिं, कतं बुद्धस्स सासनन्ति वुत्तत्थमेव।
Punapi attano paramatthato nhātakabhāvameva vibhāvetuṃ ‘‘ogayhā’’ti osānagāthamāha. Tattha ogayhāti ogāhetvā anupavisitvā. Aṭṭhaṅgikaṃ sotanti sammādiṭṭhiādīhi aṭṭhaṅgasamodhānabhūtaṃ maggasotaṃ. Sabbapāpaṃ pavāhayinti anavasesaṃ pāpamalaṃ pakkhālesiṃ, ariyamaggajalapavāhanena paramatthanhātako ahosiṃ. Tato eva tisso vijjā ajjhagamiṃ, kataṃ buddhassa sāsananti vuttatthameva.
गयाकस्सपत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Gayākassapattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ७. गयाकस्सपत्थेरगाथा • 7. Gayākassapattheragāthā
