| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๖. ฉฎฺฐวโคฺค
6. Chaṭṭhavaggo
๑. โคธิกาทิจตุเตฺถรคาถาวณฺณนา
1. Godhikādicatuttheragāthāvaṇṇanā
วสฺสติ เทโวติอาทิกา จตโสฺส – โคธิโก, สุพาหุ, วลฺลิโย, อุตฺติโยติ อิเมสํ จตุนฺนํ เถรานํ คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อิเมปิ ปุริมพุเทฺธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺตา อิโต จตุนวุเต กเปฺป สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา อญฺญมญฺญํ สหายา หุตฺวา วิจริํสุฯ เตสุ เอโก สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา กฎจฺฉุภิกฺขํ อทาสิฯ ทุติโย ปสนฺนจิโตฺต หุตฺวา ปญฺจปติฎฺฐิเตน วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิฯ ตติโย ปสนฺนจิโตฺต เอเกน ปุปฺผหเตฺถน ภควนฺตํ ปูเชสิฯ จตุโตฺถ สุมนปุเปฺผหิ ปูชมกาสิฯ เอวํ เต สตฺถริ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ปสุเตน เตน ปุญฺญกเมฺมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ปุน อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุเสฺสสุ สํสรโนฺต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา สหายกา หุตฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล ปาวายํ จตุนฺนํ มลฺลราชานํ ปุตฺตา หุตฺวา นิพฺพตฺติํสุฯ เตสํ โคธิโก, สุพาหุ, วลฺลิโย, อุตฺติโยติ นามานิ อกํสุฯ อญฺญมญฺญํ ปิยสหายา อเหสุํฯ เต เกนจิเทว กรณีเยน กปิลวตฺถุํ อคมํสุฯ ตสฺมิญฺจ สมเย สตฺถา กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา นิโคฺรธาราเม วสโนฺต ยมกปาฎิหาริยํ ทเสฺสตฺวา สุโทฺธทนปฺปมุเข สกฺยราชาโน ทเมสิฯ ตทา เตปิ จตฺตาโร มลฺลราชปุตฺตา ปาฎิหาริยํ ทิสฺวา ลทฺธปฺปสาทา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนากมฺมํ กโรนฺตา นจิรเสฺสว สห ปฎิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑๑.๑-๒๓) –
Vassatidevotiādikā catasso – godhiko, subāhu, valliyo, uttiyoti imesaṃ catunnaṃ therānaṃ gāthā. Kā uppatti? Imepi purimabuddhesu katādhikārā tattha tattha bhave puññāni upacinantā ito catunavute kappe siddhatthassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patvā aññamaññaṃ sahāyā hutvā vicariṃsu. Tesu eko siddhatthaṃ bhagavantaṃ piṇḍāya carantaṃ disvā kaṭacchubhikkhaṃ adāsi. Dutiyo pasannacitto hutvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā añjaliṃ paggaṇhi. Tatiyo pasannacitto ekena pupphahatthena bhagavantaṃ pūjesi. Catuttho sumanapupphehi pūjamakāsi. Evaṃ te satthari cittaṃ pasādetvā pasutena tena puññakammena devaloke nibbattitvā puna aparāparaṃ puññāni katvā devamanussesu saṃsaranto kassapassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā sahāyakā hutvā sāsane pabbajitvā samaṇadhammaṃ katvā amhākaṃ bhagavato kāle pāvāyaṃ catunnaṃ mallarājānaṃ puttā hutvā nibbattiṃsu. Tesaṃ godhiko, subāhu, valliyo, uttiyoti nāmāni akaṃsu. Aññamaññaṃ piyasahāyā ahesuṃ. Te kenacideva karaṇīyena kapilavatthuṃ agamaṃsu. Tasmiñca samaye satthā kapilavatthuṃ gantvā nigrodhārāme vasanto yamakapāṭihāriyaṃ dassetvā suddhodanappamukhe sakyarājāno damesi. Tadā tepi cattāro mallarājaputtā pāṭihāriyaṃ disvā laddhappasādā pabbajitvā vipassanākammaṃ karontā nacirasseva saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.11.1-23) –
‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฎิคฺคหํ;
‘‘Suvaṇṇavaṇṇaṃ sambuddhaṃ, āhutīnaṃ paṭiggahaṃ;
ปวรา อภินิกฺขนฺตํ, วนา นิพฺพนมาคตํฯ
Pavarā abhinikkhantaṃ, vanā nibbanamāgataṃ.
‘‘กฎจฺฉุภิกฺขํ ปาทาสิํ, สิทฺธตฺถสฺส มเหสิโน;
‘‘Kaṭacchubhikkhaṃ pādāsiṃ, siddhatthassa mahesino;
ปญฺญาย อุปสนฺตสฺส, มหาวีรสฺส ตาทิโนฯ
Paññāya upasantassa, mahāvīrassa tādino.
‘‘ปเทนานุปทายนฺตํ, นิพฺพาเปเนฺต มหาชนํ;
‘‘Padenānupadāyantaṃ, nibbāpente mahājanaṃ;
อุฬารา วิตฺติ เม ชาตา, พุเทฺธ อาทิจฺจพนฺธุเนฯ
Uḷārā vitti me jātā, buddhe ādiccabandhune.
‘‘จตุนฺนวุติโต กเปฺป, ยํ ทานมททิํ ตทา;
‘‘Catunnavutito kappe, yaṃ dānamadadiṃ tadā;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ภิกฺขาทานสฺสิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, bhikkhādānassidaṃ phalaṃ.
‘‘สตฺตาสีติมฺหิโต กเปฺป, มหาเรณุสนามกา;
‘‘Sattāsītimhito kappe, mahāreṇusanāmakā;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, สเตฺตเต จกฺกวตฺติโนฯ
Sattaratanasampannā, sattete cakkavattino.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
โคธิโก เถโรฯ
Godhiko thero.
‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, นิสภาชานิยํ ยถา;
‘‘Suvaṇṇavaṇṇaṃ sambuddhaṃ, nisabhājāniyaṃ yathā;
ติธาปภินฺนํ มาตงฺคํ, กุญฺชรํว มเหสินํฯ
Tidhāpabhinnaṃ mātaṅgaṃ, kuñjaraṃva mahesinaṃ.
‘‘โอภาเสนฺตํ ทิสา สพฺพา, อุฬุราชํว ปูริตํ;
‘‘Obhāsentaṃ disā sabbā, uḷurājaṃva pūritaṃ;
รถิยํ ปฎิปชฺชนฺตํ, โลกเชฎฺฐํ อปสฺสหํฯ
Rathiyaṃ paṭipajjantaṃ, lokajeṭṭhaṃ apassahaṃ.
‘‘ญาเณ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ปคฺคเหตฺวาน อญฺชลิํ;
‘‘Ñāṇe cittaṃ pasādetvā, paggahetvāna añjaliṃ;
ปสนฺนจิโตฺต สุมโน, สิทฺธตฺถมภิวาทยิํฯ
Pasannacitto sumano, siddhatthamabhivādayiṃ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กเปฺป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;
‘‘Catunnavutito kappe, yaṃ kammamakariṃ tadā;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ญาณสญฺญายิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, ñāṇasaññāyidaṃ phalaṃ.
‘‘เตสตฺตติมฺหิโต กเปฺป, โสฬสาสุํ นรุตฺตมา;
‘‘Tesattatimhito kappe, soḷasāsuṃ naruttamā;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ
Sattaratanasampannā, cakkavattī mahabbalā.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
สุพาหุเตฺถโรฯ
Subāhutthero.
‘‘ติวรายํ นิวาสีหํ, อโหสิํ มาลิโก ตทา;
‘‘Tivarāyaṃ nivāsīhaṃ, ahosiṃ māliko tadā;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สิทฺธตฺถํ โลกปูชิตํฯ
Addasaṃ virajaṃ buddhaṃ, siddhatthaṃ lokapūjitaṃ.
‘‘ปสนฺนจิโตฺต สุมโน, ปุปฺผหตฺถมทาสหํ;
‘‘Pasannacitto sumano, pupphahatthamadāsahaṃ;
ยตฺถ ยตฺถุปปชฺชามิ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสาฯ
Yattha yatthupapajjāmi, tassa kammassa vāhasā.
‘‘อนุโภมิ ผลํ อิฎฺฐํ, ปุเพฺพ สุกตมตฺตโน;
‘‘Anubhomi phalaṃ iṭṭhaṃ, pubbe sukatamattano;
ปริกฺขิโตฺต สุมเลฺลหิ, ปุปฺผทานสฺสิทํ ผลํฯ
Parikkhitto sumallehi, pupphadānassidaṃ phalaṃ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กเปฺป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;
‘‘Catunnavutito kappe, yaṃ pupphamabhiropayiṃ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ปุปฺผปูชายิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, pupphapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘จตุนฺนวุตุปาทาย , ฐเปตฺวา วตฺตมานกํ;
‘‘Catunnavutupādāya , ṭhapetvā vattamānakaṃ;
ปญฺจราชสตา ตตฺถ, นชฺชสมสนามกาฯ
Pañcarājasatā tattha, najjasamasanāmakā.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
วลฺลิโย เถโรฯ
Valliyo thero.
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ภควโต, ชาติปุปฺผมทาสหํ;
‘‘Siddhatthassa bhagavato, jātipupphamadāsahaṃ;
ปาเทสุ สตฺต ปุปฺผานิ, หาเสโนกิริตานิ เมฯ
Pādesu satta pupphāni, hāsenokiritāni me.
‘‘เตน กเมฺมนหํ อชฺช, อภิโภมิ นรามเร;
‘‘Tena kammenahaṃ ajja, abhibhomi narāmare;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเนฯ
Dhāremi antimaṃ dehaṃ, sammāsambuddhasāsane.
‘‘จตุนฺนวุติโต กเปฺป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;
‘‘Catunnavutito kappe, yaṃ pupphamabhiropayiṃ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ปุปฺผปูชายิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, pupphapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘สมนฺตคนฺธนามาสุํ, เตรส จกฺกวตฺติโน;
‘‘Samantagandhanāmāsuṃ, terasa cakkavattino;
อิโต ปญฺจมเก กเปฺป, จาตุรนฺตา ชนาธิปาฯ
Ito pañcamake kappe, cāturantā janādhipā.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ (อป. เถร ๑.๑๑.๑-๒๓);
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti. (apa. thera 1.11.1-23);
อุตฺติโย เถโรฯ
Uttiyo thero.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อิเม จตฺตาโรปิ เถรา โลเก ปากฎา ปญฺญาตา ราชราชมหามเตฺตหิ สกฺกตา ครุกตา หุตฺวา อรเญฺญ สเหว วิหรนฺติฯ อเถกทา ราชา พิมฺพิสาโร เต จตฺตาโร เถเร ราชคหํ อุปคเต อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เตมาสํ วสฺสาวาสตฺถาย นิมเนฺตตฺวา เตสํ ปาฎิเยกฺกํ กุฎิกาโย กาเรตฺวา สติสโมฺมเสน น ฉาเทสิฯ เถรา อจฺฉนฺนาสุ กุฎิกาสุ วิหรนฺติฯ วสฺสกาเล เทโว น วสฺสติฯ ราชา ‘‘กิํ นุ โข การณํ เทโว น วสฺสตี’’ติ จิเนฺตโนฺต, ตํ การณํ ญตฺวา, ตา กุฎิกาโย ฉาทาเปตฺวา, มตฺติกากมฺมํ จิตฺตกมฺมญฺจ การาเปตฺวา, กุฎิกามหํ กโรโนฺต มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ อทาสิฯ เถรา รโญฺญ อนุกมฺปาย กุฎิกาโย ปวิสิตฺวา เมตฺตาสมาปตฺติโย สมาปชฺชิํสุฯ อถุตฺตรปาจีนทิสโต มหาเมโฆ อุฎฺฐหิตฺวา เถรานํ สมาปตฺติโต วุฎฺฐานกฺขเณเยว วสฺสิตุํ อารภิฯ เตสุ โคธิกเตฺถโร สมาปตฺติโต วุฎฺฐาย สห เมฆคชฺชิเตน –
Arahattaṃ pana patvā ime cattāropi therā loke pākaṭā paññātā rājarājamahāmattehi sakkatā garukatā hutvā araññe saheva viharanti. Athekadā rājā bimbisāro te cattāro there rājagahaṃ upagate upasaṅkamitvā vanditvā temāsaṃ vassāvāsatthāya nimantetvā tesaṃ pāṭiyekkaṃ kuṭikāyo kāretvā satisammosena na chādesi. Therā acchannāsu kuṭikāsu viharanti. Vassakāle devo na vassati. Rājā ‘‘kiṃ nu kho kāraṇaṃ devo na vassatī’’ti cintento, taṃ kāraṇaṃ ñatvā, tā kuṭikāyo chādāpetvā, mattikākammaṃ cittakammañca kārāpetvā, kuṭikāmahaṃ karonto mahato bhikkhusaṅghassa dānaṃ adāsi. Therā rañño anukampāya kuṭikāyo pavisitvā mettāsamāpattiyo samāpajjiṃsu. Athuttarapācīnadisato mahāmegho uṭṭhahitvā therānaṃ samāpattito vuṭṭhānakkhaṇeyeva vassituṃ ārabhi. Tesu godhikatthero samāpattito vuṭṭhāya saha meghagajjitena –
๕๑.
51.
‘‘วสฺสติ เทโว ยถา สุคีตํ, ฉนฺนา เม กุฎิกา สุขา นิวาตา;
‘‘Vassati devo yathā sugītaṃ, channā me kuṭikā sukhā nivātā;
จิตฺตํ สุสมาหิตญฺจ มยฺหํ, อถ เจ ปตฺถยสิ ปวสฺส เทวา’’ติฯ –
Cittaṃ susamāhitañca mayhaṃ, atha ce patthayasi pavassa devā’’ti. –
อิมํ คาถํ อภาสิฯ
Imaṃ gāthaṃ abhāsi.
ตตฺถ วสฺสตีติ สิญฺจติ วุฎฺฐิธารํ ปเวจฺฉติฯ เทโวติ เมโฆฯ ยถา สุคีตนฺติ สุนฺทรคีตํ วิย คชฺชโนฺตติ อธิปฺปาโยฯ เมโฆ หิ วสฺสนกาเล สตปฎลสหสฺสปฎโล อุฎฺฐหิตฺวา ถนยโนฺต วิชฺชุตา นิจฺฉาเรโนฺตว โสภติ, น เกวโลฯ ตสฺมา สินิทฺธมธุรคมฺภีรนิโคฺฆโส วสฺสติ เทโวติ ทเสฺสติฯ เตน สทฺทโต อนุปปีฬิตํ อาห ‘‘ฉนฺนา เม กุฎิกา สุขา นิวาตา’’ติฯ ยถา น เทโว วสฺสติ, เอวํ ติณาทีหิ ฉาทิตา อยํ เม กุฎิกา, เตน วุฎฺฐิวเสฺสน อนุปปีฬิตํ อาหฯ ปริโภคสุขสฺส อุตุสปฺปายอุตุสุขสฺส จ สพฺภาวโต สุขาฯ ผุสิตคฺคฬปิหิตวาตปานตาหิ วาตปริสฺสยรหิตาฯ อุภเยนปิ อาวาสสปฺปายวเสน อนุปปีฬิตํ อาหฯ จิตฺตํ สุสมาหิตญฺจ มยฺหนฺติ จิตฺตญฺจ มม สุฎฺฐุ สมาหิตํ อนุตฺตรสมาธินา นิพฺพานารมฺมเณ สุฎฺฐุ อปฺปิตํ, เอเตน อพฺภนฺตรปริสฺสยาภาวโต อโปฺปสฺสุกฺกตํ ทเสฺสติฯ อถ เจ ปตฺถยสีติ อถ อิทานิ ปตฺถยสิ เจ, ยทิ อิจฺฉสิฯ ปวสฺสาติ สิญฺจ อุทกํ ปคฺฆร วุฎฺฐิธารํ ปเวจฺฉฯ เทวาติ เมฆํ อาลปติฯ
Tattha vassatīti siñcati vuṭṭhidhāraṃ pavecchati. Devoti megho. Yathā sugītanti sundaragītaṃ viya gajjantoti adhippāyo. Megho hi vassanakāle satapaṭalasahassapaṭalo uṭṭhahitvā thanayanto vijjutā nicchārentova sobhati, na kevalo. Tasmā siniddhamadhuragambhīranigghoso vassati devoti dasseti. Tena saddato anupapīḷitaṃ āha ‘‘channā me kuṭikā sukhā nivātā’’ti. Yathā na devo vassati, evaṃ tiṇādīhi chāditā ayaṃ me kuṭikā, tena vuṭṭhivassena anupapīḷitaṃ āha. Paribhogasukhassa utusappāyautusukhassa ca sabbhāvato sukhā. Phusitaggaḷapihitavātapānatāhi vātaparissayarahitā. Ubhayenapi āvāsasappāyavasena anupapīḷitaṃ āha. Cittaṃ susamāhitañca mayhanti cittañca mama suṭṭhu samāhitaṃ anuttarasamādhinā nibbānārammaṇe suṭṭhu appitaṃ, etena abbhantaraparissayābhāvato appossukkataṃ dasseti. Atha ce patthayasīti atha idāni patthayasi ce, yadi icchasi. Pavassāti siñca udakaṃ pagghara vuṭṭhidhāraṃ paveccha. Devāti meghaṃ ālapati.
โคธิกเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Godhikattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๑. โคธิกเตฺถรคาถา • 1. Godhikattheragāthā
