| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
३. गोधिकसुत्तवण्णना
3. Godhikasuttavaṇṇanā
१५९. पब्बतस्स पस्सेति पब्बतपादे उपच्चकायं। समये समये लद्धत्ता सामयिकं। तेनाह ‘‘अप्पितप्पितक्खणे पच्चनीकधम्मेहि विमुच्चती’’ति। लोकियविमुत्ति हि अनच्चन्तपहायिताय समयविमुत्ति नाम, लोकुत्तरविमुत्ति अच्चन्तपहायिताय असमयविमुत्ति। ताहि समन्नागता ‘‘समयविमुत्ता, असमयविमुत्ता’’ति च वुच्चन्ति। याव पठमज्झाननिब्बत्तनं, ताव कस्मा परिहायीति अत्थो? साबाधत्ताति सरोगत्ता। वातपित्तसेम्हवसेनाति कदाचि वातपित्तवसेन, कदाचि वातसेम्हवसेन, उभिन्नम्पि सन्निपातवसेन। अनुसायिकोति कायं अनुगन्त्वा सयितो, याप्यामयभावेन ठितोति अत्थो। समाधिस्साति समाधिभावनाय। उपकारकधम्मे उतुभोजनादिके। पूरेतुन्ति समोधानेतुं। परिहायीति सरीरस्स अकल्लभावतो।
159.Pabbatassa passeti pabbatapāde upaccakāyaṃ. Samaye samaye laddhattā sāmayikaṃ. Tenāha ‘‘appitappitakkhaṇe paccanīkadhammehi vimuccatī’’ti. Lokiyavimutti hi anaccantapahāyitāya samayavimutti nāma, lokuttaravimutti accantapahāyitāya asamayavimutti. Tāhi samannāgatā ‘‘samayavimuttā, asamayavimuttā’’ti ca vuccanti. Yāva paṭhamajjhānanibbattanaṃ, tāva kasmā parihāyīti attho? Sābādhattāti sarogattā. Vātapittasemhavasenāti kadāci vātapittavasena, kadāci vātasemhavasena, ubhinnampi sannipātavasena. Anusāyikoti kāyaṃ anugantvā sayito, yāpyāmayabhāvena ṭhitoti attho. Samādhissāti samādhibhāvanāya. Upakārakadhamme utubhojanādike. Pūretunti samodhānetuṃ. Parihāyīti sarīrassa akallabhāvato.
आहरेय्यन्ति जीवितहरणत्थाय उपनेय्यं। निबद्धा गति होति केवलं ब्रह्मलोकूपपत्तितो, न सोतापन्नादीनं विय परिच्छिन्नभावेन। तेनाह ‘‘ब्रह्मलोके निब्बत्तती’’ति।
Āhareyyanti jīvitaharaṇatthāya upaneyyaṃ. Nibaddhā gati hoti kevalaṃ brahmalokūpapattito, na sotāpannādīnaṃ viya paricchinnabhāvena. Tenāha ‘‘brahmaloke nibbattatī’’ti.
जलमानाति समुट्ठितनियतइद्धिया अनञ्ञसाधारणपरिवारसम्पत्तिया च सदेवके लोके जलमाना। मंसचक्खु दिब्बचक्खु धम्मचक्खु पञ्ञाचक्खु समन्तचक्खूति पञ्चहि चक्खूहि चक्खुमा। आनुभावधराति अचिन्तेय्यापरिमेय्यबुद्धानुभावसम्पन्ना। आनुभावपरियायोपि हि जुति-सद्दो होति ‘‘इद्धिजुतिबलवीरियूपपत्ती’’तिआदीसु (जा॰ २.२२.१५८९, १५९५) विय। अनवसेसतो मानं सियति समुच्छिन्दतीति अग्गमग्गो मानसं। तन्निब्बत्तना पन अरहत्तस्स मानसता दट्ठब्बा। सीलादीनीति अनुत्तरसीलादीनि। सिक्खमानोति सिक्खानि भावेन्तो अत्तनो सन्ताने उप्पादेन्तो। न चित्तभावना। तेनाह ‘‘सकरणीयो’’ति। जनेति सत्तस्स काये, सदेवके लोकेति अत्थो। विस्सुताति अनञ्ञसाधारणेहि सीलादिगुणेहि विस्सुता।
Jalamānāti samuṭṭhitaniyataiddhiyā anaññasādhāraṇaparivārasampattiyā ca sadevake loke jalamānā. Maṃsacakkhu dibbacakkhu dhammacakkhu paññācakkhu samantacakkhūti pañcahi cakkhūhi cakkhumā. Ānubhāvadharāti acinteyyāparimeyyabuddhānubhāvasampannā. Ānubhāvapariyāyopi hi juti-saddo hoti ‘‘iddhijutibalavīriyūpapattī’’tiādīsu (jā. 2.22.1589, 1595) viya. Anavasesato mānaṃ siyati samucchindatīti aggamaggo mānasaṃ. Tannibbattanā pana arahattassa mānasatā daṭṭhabbā. Sīlādīnīti anuttarasīlādīni. Sikkhamānoti sikkhāni bhāvento attano santāne uppādento. Na cittabhāvanā. Tenāha ‘‘sakaraṇīyo’’ti. Janeti sattassa kāye, sadevake loketi attho. Vissutāti anaññasādhāraṇehi sīlādiguṇehi vissutā.
वेदनं विक्खम्भेत्वाति उप्पन्नं दुक्खवेदनं पटिच्च उप्पन्नअत्तकिलमथं अनुप्पादनवसेन विक्खम्भेत्वा तंयेव वेदनं परिग्गहेत्वा पवत्तविपस्सना वीथिमेव ओतरतीति कत्वा मूलकम्मट्ठानन्ति वुत्तं। ‘‘समसीसी हुत्वा परिनिब्बायी’’ति वत्वा तस्स पभेदं विभजित्वा इधाधिप्पेतं दस्सेतुं ‘‘समसीसी नाम तिविधो होती’’तिआदिमाह। इरियापथवसेन समसीसी इरियापथसमसीसी। एस नयो सेसद्वयेपि।
Vedanaṃ vikkhambhetvāti uppannaṃ dukkhavedanaṃ paṭicca uppannaattakilamathaṃ anuppādanavasena vikkhambhetvā taṃyeva vedanaṃ pariggahetvā pavattavipassanā vīthimeva otaratīti katvā mūlakammaṭṭhānanti vuttaṃ. ‘‘Samasīsī hutvā parinibbāyī’’ti vatvā tassa pabhedaṃ vibhajitvā idhādhippetaṃ dassetuṃ ‘‘samasīsī nāma tividho hotī’’tiādimāha. Iriyāpathavasena samasīsī iriyāpathasamasīsī. Esa nayo sesadvayepi.
इरियापथकोपनञ्चाति इरियापथेहि असमायोगो। एकप्पहारेनेवाति एकवेलायमेव। परिनिब्बानवसेनाति अनुपादिसेसपरिनिब्बानवसेन, न किलेसक्खयमत्तेन। एत्थाति एतेसु द्वीसु नयेसु। एवं सति तेनेव इरियापथेन विपस्सनं पट्ठपेत्वा तेनेव इरियापथेन, एकस्मिं अन्तोरोगेयेव विपस्सनं पट्ठपेत्वा अरहत्तं पत्वा तेनेव रोगेन परिनिब्बायन्ता खीणासवा बहवोपि समसीसिनो एव सम्भवेय्युं। तस्मा वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो।
Iriyāpathakopanañcāti iriyāpathehi asamāyogo. Ekappahārenevāti ekavelāyameva. Parinibbānavasenāti anupādisesaparinibbānavasena, na kilesakkhayamattena. Etthāti etesu dvīsu nayesu. Evaṃ sati teneva iriyāpathena vipassanaṃ paṭṭhapetvā teneva iriyāpathena, ekasmiṃ antorogeyeva vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ patvā teneva rogena parinibbāyantā khīṇāsavā bahavopi samasīsino eva sambhaveyyuṃ. Tasmā vuttanayeneva attho veditabbo.
सीसञ्चेत्थ तेरस – पलिबोधसीसं तण्हा, बन्धनसीसं मानो, परामाससीसं दिट्ठि, विक्खेपसीसं उद्धच्चं, किलेससीसं अविज्जा, अधिमोक्खसीसं सद्धा, पग्गहसीसं वीरियं, उपट्ठानसीसं सति, अविक्खेपसीसं समाधि, दस्सनसीसं पञ्ञा, पवत्तिसीसं जीवितिन्द्रियं, गोचरसीसं विमोक्खो, सङ्खारसीसं निरोधोति। इमेसु तेरससु सीसेसु पलिबोधसीसादीनि पवत्तिसीसञ्च परियादियितब्बानि, अधिमोक्खसीसादीनि परियादायकानि, परियादायकफलं गोचरसीसं। तञ्हि विसयज्झत्तं फलं विमोक्खो, परियादायकस्स मग्गस्स फलस्स च आरम्मणं सङ्खारसीसं सङ्खारविवेकभूतो निरोधोति परियादियितब्बानं परियादायकफलारम्मणानं सह विय संसिद्धं दस्सनेन समसीसिभावं दस्सेतुं पटिसम्भिदायं तेरस सीसानि वुत्तानि। इध पन ‘‘अपुब्बं अचरिमं आसवपरियादानञ्च होति जीवितपरियादानञ्चा’’ति (पु॰ प॰ १६) वचनतो तेसु किलेसपवत्तसीसानमेव वसेन योजनं करोन्तो ‘‘एत्थ च पवत्तिसीस’’न्तिआदिमाह।
Sīsañcettha terasa – palibodhasīsaṃ taṇhā, bandhanasīsaṃ māno, parāmāsasīsaṃ diṭṭhi, vikkhepasīsaṃ uddhaccaṃ, kilesasīsaṃ avijjā, adhimokkhasīsaṃ saddhā, paggahasīsaṃ vīriyaṃ, upaṭṭhānasīsaṃ sati, avikkhepasīsaṃ samādhi, dassanasīsaṃ paññā, pavattisīsaṃ jīvitindriyaṃ, gocarasīsaṃ vimokkho, saṅkhārasīsaṃ nirodhoti. Imesu terasasu sīsesu palibodhasīsādīni pavattisīsañca pariyādiyitabbāni, adhimokkhasīsādīni pariyādāyakāni, pariyādāyakaphalaṃ gocarasīsaṃ. Tañhi visayajjhattaṃ phalaṃ vimokkho, pariyādāyakassa maggassa phalassa ca ārammaṇaṃ saṅkhārasīsaṃ saṅkhāravivekabhūto nirodhoti pariyādiyitabbānaṃ pariyādāyakaphalārammaṇānaṃ saha viya saṃsiddhaṃ dassanena samasīsibhāvaṃ dassetuṃ paṭisambhidāyaṃ terasa sīsāni vuttāni. Idha pana ‘‘apubbaṃ acarimaṃ āsavapariyādānañca hoti jīvitapariyādānañcā’’ti (pu. pa. 16) vacanato tesu kilesapavattasīsānameva vasena yojanaṃ karonto ‘‘ettha ca pavattisīsa’’ntiādimāha.
तत्थ पवत्तिसीसं पवत्ततो वुट्ठहन्तो मग्गो चुतितो उद्धं अप्पवत्तिकरणवसेन यदिपि परियादीयति, याव पन चुति, ताव पवत्तिसब्भावतो ‘‘पवत्तिसीसं जीवितिन्द्रियं चुतिचित्तं खेपेती’’ति आह। किलेसपरियादानेन पन मग्गचित्तेन अत्तनो अनन्तरं विय निप्फादेतब्बा पच्चवेक्खणवारा च किलेसपरियादानस्सेव वाराति वत्तब्बतं अरहन्ति। ‘‘विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होती’’ति (म॰ नि॰ १.७८; सं॰ नि॰ ३.१२) वचनतो पच्चवेक्खणपरिसमापनेन किलेसपरियादानं समापितं नाम होति, तं पन परिसमापनं यदि चुतिचित्तेन होति, तेनेव जीवितपरिसमापनञ्च होतीति इमाय वारचुतिसमताय किलेसपरियादानजीवितपरियादानानं अपुब्बाचरिमता वेदितब्बाति दस्सेन्तो ‘‘द्विन्नं चित्तानं एकतो उप्पादो नत्थी’’तिआदिमाह। द्विन्नं चित्तानन्ति चुतिचित्तमग्गचित्तानं। तन्ति पच्चवेक्खणं परिपुण्णजवनचित्तानं सत्तक्खत्तुं पवत्तिया, अपरिपुण्णानं वा पञ्चक्खत्तुं पवत्तिया। किञ्चापि ‘‘एको वा द्वे वा’’ति वुत्तं यथा ‘‘एकं वा द्वे वा तदारम्मणचित्तानी’’ति, हेट्ठिमन्तेन पन द्वे पवत्तन्ति।
Tattha pavattisīsaṃ pavattato vuṭṭhahanto maggo cutito uddhaṃ appavattikaraṇavasena yadipi pariyādīyati, yāva pana cuti, tāva pavattisabbhāvato ‘‘pavattisīsaṃ jīvitindriyaṃ cuticittaṃ khepetī’’ti āha. Kilesapariyādānena pana maggacittena attano anantaraṃ viya nipphādetabbā paccavekkhaṇavārā ca kilesapariyādānasseva vārāti vattabbataṃ arahanti. ‘‘Vimuttasmiṃ vimuttamiti ñāṇaṃ hotī’’ti (ma. ni. 1.78; saṃ. ni. 3.12) vacanato paccavekkhaṇaparisamāpanena kilesapariyādānaṃ samāpitaṃ nāma hoti, taṃ pana parisamāpanaṃ yadi cuticittena hoti, teneva jīvitaparisamāpanañca hotīti imāya vāracutisamatāya kilesapariyādānajīvitapariyādānānaṃ apubbācarimatā veditabbāti dassento ‘‘dvinnaṃ cittānaṃ ekato uppādo natthī’’tiādimāha. Dvinnaṃ cittānanti cuticittamaggacittānaṃ. Tanti paccavekkhaṇaṃ paripuṇṇajavanacittānaṃ sattakkhattuṃ pavattiyā, aparipuṇṇānaṃ vā pañcakkhattuṃ pavattiyā. Kiñcāpi ‘‘eko vā dve vā’’ti vuttaṃ yathā ‘‘ekaṃ vā dve vā tadārammaṇacittānī’’ti, heṭṭhimantena pana dve pavattanti.
उप्पाटेत्वाति उद्धरित्वाति अत्थो। अनुपादिसेसेनाति अनुपादिसेसनिब्बानेन।
Uppāṭetvāti uddharitvāti attho. Anupādisesenāti anupādisesanibbānena.
धूमायितत्तन्ति धूमस्स विय अयितभावं पवत्तिआकारं। धूमसदिसा वलाहका धूमवलाहका, तिमिरवलाहका, ये महिका ‘‘तिमिर’’न्ति वुच्चन्ति। अप्पतिट्ठितेनाति पतिट्ठं अलभन्तेन। इत्थम्भूतलक्खणे एतं करणवचनं, अनुप्पत्तिधम्मेनाति अत्थो। सति हि उप्पादे पतिट्ठितं नाम सिया, अट्ठकथायं पन यदेव तस्स विञ्ञाणस्स अप्पतिट्ठानकारणं, तदेव परिनिब्बानकारणन्ति वुत्तं ‘‘अप्पतिट्ठितकारणा’’ति।
Dhūmāyitattanti dhūmassa viya ayitabhāvaṃ pavattiākāraṃ. Dhūmasadisā valāhakā dhūmavalāhakā, timiravalāhakā, ye mahikā ‘‘timira’’nti vuccanti. Appatiṭṭhitenāti patiṭṭhaṃ alabhantena. Itthambhūtalakkhaṇe etaṃ karaṇavacanaṃ, anuppattidhammenāti attho. Sati hi uppāde patiṭṭhitaṃ nāma siyā, aṭṭhakathāyaṃ pana yadeva tassa viññāṇassa appatiṭṭhānakāraṇaṃ, tadeva parinibbānakāraṇanti vuttaṃ ‘‘appatiṭṭhitakāraṇā’’ti.
सोकेन फुट्ठस्साति ‘‘अफलो वत मे वायामो जातो’’ति सोकेन अभिभूतस्स। अभस्सथाति बलवसोकाभितुन्नस्स सतिसम्मोसा सिथिलं गहिता भस्सि पतिता सा कच्छा।
Sokena phuṭṭhassāti ‘‘aphalo vata me vāyāmo jāto’’ti sokena abhibhūtassa. Abhassathāti balavasokābhitunnassa satisammosā sithilaṃ gahitā bhassi patitā sā kacchā.
गोधिकसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Godhikasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ३. गोधिकसुत्तं • 3. Godhikasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / ३. गोधिकसुत्तवण्णना • 3. Godhikasuttavaṇṇanā
