| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
७. गोपालसुत्तवण्णना
7. Gopālasuttavaṇṇanā
१७. सत्तमे तिस्सो कथा एकनाळिका चतुरस्सा निसिन्नवत्तिकाति। तत्थ पाळिं वत्वा एकेकस्स पदस्स अत्थकथनं एकनाळिका नाम । अपण्डितगोपालकं दस्सेत्वा, अपण्डितभिक्खुं दस्सेत्वा, पण्डितगोपालकं दस्सेत्वा, पण्डितभिक्खुं दस्सेत्वाति चतुक्कं बन्धित्वा कथनं चतुरस्सा नाम। अपण्डितगोपालकं दस्सेत्वा परियोसानगमनं, अपण्डितभिक्खुं दस्सेत्वा परियोसानगमनं, पण्डितगोपालकं दस्सेत्वा परियोसानगमनं, पण्डितभिक्खुं दस्सेत्वा परियोसानगमनन्ति अयं निसिन्नवत्तिका नाम। अयं इध सब्बाचरियानं आचिण्णा।
17. Sattame tisso kathā ekanāḷikā caturassā nisinnavattikāti. Tattha pāḷiṃ vatvā ekekassa padassa atthakathanaṃ ekanāḷikā nāma . Apaṇḍitagopālakaṃ dassetvā, apaṇḍitabhikkhuṃ dassetvā, paṇḍitagopālakaṃ dassetvā, paṇḍitabhikkhuṃ dassetvāti catukkaṃ bandhitvā kathanaṃ caturassā nāma. Apaṇḍitagopālakaṃ dassetvā pariyosānagamanaṃ, apaṇḍitabhikkhuṃ dassetvā pariyosānagamanaṃ, paṇḍitagopālakaṃ dassetvā pariyosānagamanaṃ, paṇḍitabhikkhuṃ dassetvā pariyosānagamananti ayaṃ nisinnavattikā nāma. Ayaṃ idha sabbācariyānaṃ āciṇṇā.
एकादसहि , भिक्खवे, अङ्गेहीति एकादसहि अगुणकोट्ठासेहि। गोगणन्ति गोमण्डलं। परिहरितुन्ति परिग्गहेत्वा विचरितुं। फातिं कातुन्ति वड्ढिं आपादेतुं। इधाति इमस्मिं लोके। न रूपञ्ञू होतीति गणनतो वा वण्णतो वा रूपं न जानाति। गणनतो न जानाति नाम अत्तनो गुन्नं सतं वा सहस्सं वाति सङ्ख्यं न जानाति, सो गावीसु हटासु वा पलातासु वा गोगणं गणेत्वा ‘‘अज्ज एत्तका न दिस्सन्ती’’ति द्वे तीणि गामन्तरानि वा अटविं वा विचरन्तो न परियेसति। अञ्ञेसं गावीसु अत्तनो गोगणं पविट्ठासुपि गोगणं गणेत्वा ‘‘इमा एत्तिका गावो न अम्हाक’’न्ति यट्ठिया पोथेत्वा न नीहरति। तस्स नट्ठा गावियो नट्ठाव होन्ति। परगावियो गहेत्वा चरति। गोसामिका दिस्वा ‘‘अयं एत्तकं कालं अम्हाकं धेनू दुही’’ति तज्जेत्वा अत्तनो गावियो गहेत्वा गच्छन्ति। तस्स गोगणोपि परिहायति, पञ्च गोरसपरिभोगतोपि परिबाहिरो होति। वण्णतो न जानाति नाम ‘‘एत्तिका गावी सेता, एत्तिका रत्ता, एत्तिका काळा, एत्तिका ओदाता, एत्तिका कबरा, एत्तिका नीला’’ति न जानाति। सो गावीसु हटासु वा पलातासु वा…पे॰… पञ्चगोरसपरिभोगतोपि परिबाहिरो होति।
Ekādasahi, bhikkhave, aṅgehīti ekādasahi aguṇakoṭṭhāsehi. Gogaṇanti gomaṇḍalaṃ. Pariharitunti pariggahetvā vicarituṃ. Phātiṃ kātunti vaḍḍhiṃ āpādetuṃ. Idhāti imasmiṃ loke. Na rūpaññū hotīti gaṇanato vā vaṇṇato vā rūpaṃ na jānāti. Gaṇanato na jānāti nāma attano gunnaṃ sataṃ vā sahassaṃ vāti saṅkhyaṃ na jānāti, so gāvīsu haṭāsu vā palātāsu vā gogaṇaṃ gaṇetvā ‘‘ajja ettakā na dissantī’’ti dve tīṇi gāmantarāni vā aṭaviṃ vā vicaranto na pariyesati. Aññesaṃ gāvīsu attano gogaṇaṃ paviṭṭhāsupi gogaṇaṃ gaṇetvā ‘‘imā ettikā gāvo na amhāka’’nti yaṭṭhiyā pothetvā na nīharati. Tassa naṭṭhā gāviyo naṭṭhāva honti. Paragāviyo gahetvā carati. Gosāmikā disvā ‘‘ayaṃ ettakaṃ kālaṃ amhākaṃ dhenū duhī’’ti tajjetvā attano gāviyo gahetvā gacchanti. Tassa gogaṇopi parihāyati, pañca gorasaparibhogatopi paribāhiro hoti. Vaṇṇato na jānāti nāma ‘‘ettikā gāvī setā, ettikā rattā, ettikā kāḷā, ettikā odātā, ettikā kabarā, ettikā nīlā’’ti na jānāti. So gāvīsu haṭāsu vā palātāsu vā…pe… pañcagorasaparibhogatopi paribāhiro hoti.
न लक्खणकुसलोति गावीनं सरीरे कतं धनुसत्तिसूलादिभेदं लक्खणं न जानाति। सो गावीसु हटासु वा पलातासु वा ‘‘अज्ज असुकलक्खणा असुकलक्खणा च गावो न दिस्सन्ती’’ति…पे॰… पञ्चगोरसपरिभोगतोपि परिबाहिरो होति।
Na lakkhaṇakusaloti gāvīnaṃ sarīre kataṃ dhanusattisūlādibhedaṃ lakkhaṇaṃ na jānāti. So gāvīsu haṭāsu vā palātāsu vā ‘‘ajja asukalakkhaṇā asukalakkhaṇā ca gāvo na dissantī’’ti…pe… pañcagorasaparibhogatopi paribāhiro hoti.
न आसाटिकं हारेताति गुन्नं खाणुकण्टकादीहि पहटट्ठानेसु वणो होति। तत्थ नीलमक्खिका अण्डकानि ठपेन्ति, तेसं आसाटिकाति नामं। तानि दण्डकेन अपनेत्वा भेसज्जं दातब्बं होति, बालो गोपालको तथा न करोति। तेन वुत्तं – ‘‘न आसाटिकं हारेता होती’’ति। तस्स गुन्नं वणा वड्ढन्ति, गम्भीरा होन्ति, पाणका कुच्छिं पविसन्ति, गावो गेलञ्ञाभिभूता नेव यावदत्थं तिणं खादितुं न पानीयं पातुं सक्कोन्ति। तत्थ गुन्नं खीरं छिज्जति, गोणानं जवो हायति, उभयेसम्पि जीवितन्तरायो होति। एवमस्स गोगणोपि परिहायति…पे॰… पञ्चगोरसतोपि परिबाहिरो होति।
Na āsāṭikaṃ hāretāti gunnaṃ khāṇukaṇṭakādīhi pahaṭaṭṭhānesu vaṇo hoti. Tattha nīlamakkhikā aṇḍakāni ṭhapenti, tesaṃ āsāṭikāti nāmaṃ. Tāni daṇḍakena apanetvā bhesajjaṃ dātabbaṃ hoti, bālo gopālako tathā na karoti. Tena vuttaṃ – ‘‘na āsāṭikaṃ hāretā hotī’’ti. Tassa gunnaṃ vaṇā vaḍḍhanti, gambhīrā honti, pāṇakā kucchiṃ pavisanti, gāvo gelaññābhibhūtā neva yāvadatthaṃ tiṇaṃ khādituṃ na pānīyaṃ pātuṃ sakkonti. Tattha gunnaṃ khīraṃ chijjati, goṇānaṃ javo hāyati, ubhayesampi jīvitantarāyo hoti. Evamassa gogaṇopi parihāyati…pe… pañcagorasatopi paribāhiro hoti.
न वणं पटिच्छादेता होतीति गुन्नं वुत्तनयेनेव सञ्जातो वणो भेसज्जं दत्वा वाकेन वा चीरकेन वा बन्धित्वा पटिच्छादेतब्बो होति। बालगोपालको तं न करोति। अथस्स गुन्नं वणेहि यूसा पग्घरन्ति, ता अञ्ञमञ्ञं निघंसन्ति। तेन अञ्ञेसम्पि वणा जायन्ति। एवं गावो गेलञ्ञाभिभूता नेव यावदत्थं तिणानि खादितुं…पे॰… परिबाहिरो होति।
Na vaṇaṃ paṭicchādetā hotīti gunnaṃ vuttanayeneva sañjāto vaṇo bhesajjaṃ datvā vākena vā cīrakena vā bandhitvā paṭicchādetabbo hoti. Bālagopālako taṃ na karoti. Athassa gunnaṃ vaṇehi yūsā paggharanti, tā aññamaññaṃ nighaṃsanti. Tena aññesampi vaṇā jāyanti. Evaṃ gāvo gelaññābhibhūtā neva yāvadatthaṃ tiṇāni khādituṃ…pe… paribāhiro hoti.
न धूमं कत्ता होतीति अन्तोवस्से डंसमकसादीनं उस्सन्नकाले गोगणे वजं पविट्ठे तत्थ तत्थ धूमो कातब्बो होति। अपण्डितगोपालको तं न करोति, गोगणो सब्बरत्तिं डंसादीहि उपद्दुतो निद्दं अलभित्वा पुनदिवसे अरञ्ञे तत्थ तत्थ रुक्खमूलादीसु निपज्जित्वा निद्दायति। नेव यावदत्थं तिणानि खादितुं…पे॰… परिबाहिरो होति।
Na dhūmaṃ kattā hotīti antovasse ḍaṃsamakasādīnaṃ ussannakāle gogaṇe vajaṃ paviṭṭhe tattha tattha dhūmo kātabbo hoti. Apaṇḍitagopālako taṃ na karoti, gogaṇo sabbarattiṃ ḍaṃsādīhi upadduto niddaṃ alabhitvā punadivase araññe tattha tattha rukkhamūlādīsu nipajjitvā niddāyati. Neva yāvadatthaṃ tiṇāni khādituṃ…pe… paribāhiro hoti.
न तित्थं जानातीति तित्थम्पि समन्ति वा विसमन्ति वा सगाहन्ति वा निग्गाहन्ति वा न जानाति। सो अतित्थेन गावियो ओतारेति। तासं विसमतित्थे पासाणादीनि अक्कमन्तीनं पादा भिज्जन्ति। सगाहं गम्भीरं तित्थं ओतिण्णे कुम्भीलादयो गावो गण्हन्ति, ‘‘अज्ज एत्तिका गावो नट्ठा, अज्ज एत्तिका’’ति वत्तब्बतं आपज्जन्ति। एवमस्स गो गणोपि परिहायति…पे॰… पञ्चगोरसतोपि परिबाहिरो होति।
Na titthaṃ jānātīti titthampi samanti vā visamanti vā sagāhanti vā niggāhanti vā na jānāti. So atitthena gāviyo otāreti. Tāsaṃ visamatitthe pāsāṇādīni akkamantīnaṃ pādā bhijjanti. Sagāhaṃ gambhīraṃ titthaṃ otiṇṇe kumbhīlādayo gāvo gaṇhanti, ‘‘ajja ettikā gāvo naṭṭhā, ajja ettikā’’ti vattabbataṃ āpajjanti. Evamassa go gaṇopi parihāyati…pe… pañcagorasatopi paribāhiro hoti.
न पीतं जानातीति पीतम्पि अपीतम्पि न जानाति। गोपालकेन हि ‘‘इमाय गाविया पीतं, इमाय न पीतं, इमाय पानीयतित्थे ओकासो लद्धो, इमाय न लद्धो’’ति एवं पीतापीतं जानितब्बं होति। अयं पन दिवसभागे अरञ्ञे गोगणं रक्खित्वा ‘‘पानीयं पायेस्सामी’’ति नदिं वा तळाकं वा ओगाहेत्वा गच्छति। तत्थ महाउसभा च अनुसभा च बलवगावियो च दुब्बलानि चेव महल्लकानि च गोरूपानि सिङ्गेहि वा फासुकाहि वा पहरित्वा अत्तनो ओकासं कत्वा ऊरुप्पमाणं उदकं पविसित्वा यथाकामं पिवन्ति। अवसेसा ओकासं अलभमाना तीरे ठत्वा कललमिस्सकं उदकं पिवन्ति वा अपीता एव वा होन्ति। अथ सो गोपालको पिट्ठियं पहरित्वा पुन अरञ्ञं पवेसेति। तत्थ अपीता गावियो पिपासाय सुस्समाना यावदत्थं तिणानि खादितुं न सक्कोन्ति। तत्थ गुन्नं खीरं छिज्जति। गोणानं जवो हायति…पे॰… परिबाहिरो होति।
Na pītaṃ jānātīti pītampi apītampi na jānāti. Gopālakena hi ‘‘imāya gāviyā pītaṃ, imāya na pītaṃ, imāya pānīyatitthe okāso laddho, imāya na laddho’’ti evaṃ pītāpītaṃ jānitabbaṃ hoti. Ayaṃ pana divasabhāge araññe gogaṇaṃ rakkhitvā ‘‘pānīyaṃ pāyessāmī’’ti nadiṃ vā taḷākaṃ vā ogāhetvā gacchati. Tattha mahāusabhā ca anusabhā ca balavagāviyo ca dubbalāni ceva mahallakāni ca gorūpāni siṅgehi vā phāsukāhi vā paharitvā attano okāsaṃ katvā ūruppamāṇaṃ udakaṃ pavisitvā yathākāmaṃ pivanti. Avasesā okāsaṃ alabhamānā tīre ṭhatvā kalalamissakaṃ udakaṃ pivanti vā apītā eva vā honti. Atha so gopālako piṭṭhiyaṃ paharitvā puna araññaṃ paveseti. Tattha apītā gāviyo pipāsāya sussamānā yāvadatthaṃ tiṇāni khādituṃ na sakkonti. Tattha gunnaṃ khīraṃ chijjati. Goṇānaṃ javo hāyati…pe… paribāhiro hoti.
न वीथिं जानातीति ‘‘अयं मग्गो समो खेमो, अयं विसमो सासङ्को सप्पटिभयो’’ति न जानाति। सो समं खेमं मग्गं वज्जेत्वा गोगणं इतरमग्गं पटिपादेति। तत्थ गावो सीहब्यग्घादीनं गन्धेन चोरपरिस्सयेन च अभिभूता भन्तमिगसप्पटिभागा गीवं उक्खिपित्वा तिट्ठन्ति , नेव यावदत्थं तिणानि खादन्ति, न पानीयं पिवन्ति। तत्थ गुन्नं खीरं छिज्जति…पे॰… परिबाहिरो होति।
Na vīthiṃ jānātīti ‘‘ayaṃ maggo samo khemo, ayaṃ visamo sāsaṅko sappaṭibhayo’’ti na jānāti. So samaṃ khemaṃ maggaṃ vajjetvā gogaṇaṃ itaramaggaṃ paṭipādeti. Tattha gāvo sīhabyagghādīnaṃ gandhena coraparissayena ca abhibhūtā bhantamigasappaṭibhāgā gīvaṃ ukkhipitvā tiṭṭhanti , neva yāvadatthaṃ tiṇāni khādanti, na pānīyaṃ pivanti. Tattha gunnaṃ khīraṃ chijjati…pe… paribāhiro hoti.
न गोचरकुसलो होतीति गोपालकेन हि गोचरकुसलेन भवितब्बं, पञ्चाहिकचारो वा सत्ताहिकचारो वा जानितब्बो। एकदिसाय गोगणं चारेत्वा पुनदिवसे तत्थ न चारेतब्बो। महता हि गोगणेन चिण्णट्ठानं भेरितलं विय सुद्धं होति नित्तिणं, उदकम्पि आलुलीयति। तस्मा पञ्चमे वा सत्तमे वा दिवसे पुन तत्थ चारेतुं वट्टति। एत्तकेन हि तिणम्पि पटिविरुहति, उदकम्पि पसीदति, अयं पन इमं पञ्चाहिकचारं वा सत्ताहिकचारं वा न जानाति, दिवसे दिवसे रक्खितट्ठानेयेव रक्खति। अथस्स गोगणो हरिततिणं न लभति, सुक्खतिणं खादन्तो कललमिस्सकं उदकं पिवति। तत्थ गुन्नं खीरं छिज्जति…पे॰… परिबाहिरो होति।
Nagocarakusalo hotīti gopālakena hi gocarakusalena bhavitabbaṃ, pañcāhikacāro vā sattāhikacāro vā jānitabbo. Ekadisāya gogaṇaṃ cāretvā punadivase tattha na cāretabbo. Mahatā hi gogaṇena ciṇṇaṭṭhānaṃ bheritalaṃ viya suddhaṃ hoti nittiṇaṃ, udakampi ālulīyati. Tasmā pañcame vā sattame vā divase puna tattha cāretuṃ vaṭṭati. Ettakena hi tiṇampi paṭiviruhati, udakampi pasīdati, ayaṃ pana imaṃ pañcāhikacāraṃ vā sattāhikacāraṃ vā na jānāti, divase divase rakkhitaṭṭhāneyeva rakkhati. Athassa gogaṇo haritatiṇaṃ na labhati, sukkhatiṇaṃ khādanto kalalamissakaṃ udakaṃ pivati. Tattha gunnaṃ khīraṃ chijjati…pe… paribāhiro hoti.
अनवसेसदोही च होतीति पण्डितगोपालकेन हि याव वच्छकस्स मंसलोहितं सण्ठाति, ताव एकं द्वे थने ठपेत्वा सावसेसदोहिना भवितब्बं। अयं वच्छकस्स किञ्चि अनवसेसेत्वा दुहति। खीरपको वच्छो खीरपिपासाय सुस्सति, सण्ठातुं असक्कोन्तो कम्पमानो मातु पुरतो पतित्वा कालं करोन्ति। माता पुत्तकं दिस्वा, ‘‘मय्हं पुत्तको अत्तनो मातुखीरं पातुं न लभती’’ति पुत्तसोकेन नेव यावदत्थं तिणानि खादितुं न पानीयं पातुं सक्कोति, थनेसु खीरं छिज्जति। एवमस्स गोगणोपि परिहायति…पे॰… पञ्चगोरसतोपि परिबाहिरो होति।
Anavasesadohī ca hotīti paṇḍitagopālakena hi yāva vacchakassa maṃsalohitaṃ saṇṭhāti, tāva ekaṃ dve thane ṭhapetvā sāvasesadohinā bhavitabbaṃ. Ayaṃ vacchakassa kiñci anavasesetvā duhati. Khīrapako vaccho khīrapipāsāya sussati, saṇṭhātuṃ asakkonto kampamāno mātu purato patitvā kālaṃ karonti. Mātā puttakaṃ disvā, ‘‘mayhaṃ puttako attano mātukhīraṃ pātuṃ na labhatī’’ti puttasokena neva yāvadatthaṃ tiṇāni khādituṃ na pānīyaṃ pātuṃ sakkoti, thanesu khīraṃ chijjati. Evamassa gogaṇopi parihāyati…pe… pañcagorasatopi paribāhiro hoti.
गुन्नं पितिट्ठानं करोन्तीति गोपितरो। गावो परिणायन्ति यथारुचिं गहेत्वा गच्छन्तीति गोपरिणायका। ते न अतिरेकपूजायाति पण्डितो हि गोपालको एवरूपे उसभे अतिरेकपूजाय पूजेति, पणीतं गोभत्तं देति, गन्धपञ्चङ्गुलिकेहि मण्डेति, मालं पिळन्धेति, सिङ्गेसु सुवण्णरजतकोसके च धारेति, रत्तिं दीपं जालेत्वा चेलवितानस्स हेट्ठा सयापेति। अयं पन ततो एकसक्कारम्पि न करोति। उसभा अतिरेकपूजं अलभमाना गोगणं न रक्खन्ति, परिस्सयं न वारेन्ति। एवमस्स गोगणोपि परिहायति…पे॰… पञ्चगोरसतोपि परिबाहिरो होति।
Gunnaṃ pitiṭṭhānaṃ karontīti gopitaro. Gāvo pariṇāyanti yathāruciṃ gahetvā gacchantīti gopariṇāyakā. Te naatirekapūjāyāti paṇḍito hi gopālako evarūpe usabhe atirekapūjāya pūjeti, paṇītaṃ gobhattaṃ deti, gandhapañcaṅgulikehi maṇḍeti, mālaṃ piḷandheti, siṅgesu suvaṇṇarajatakosake ca dhāreti, rattiṃ dīpaṃ jāletvā celavitānassa heṭṭhā sayāpeti. Ayaṃ pana tato ekasakkārampi na karoti. Usabhā atirekapūjaṃ alabhamānā gogaṇaṃ na rakkhanti, parissayaṃ na vārenti. Evamassa gogaṇopi parihāyati…pe… pañcagorasatopi paribāhiro hoti.
इधाति इमस्मिं सासने। न रूपञ्ञू होतीति ‘‘चत्तारि महाभूतानि चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादायरूप’’न्ति एवं वुत्तं रूपं द्वीहाकारेहि न जानाति गणनतो वा समुट्ठानतो वा। गणनतो न जानाति नाम – ‘‘चक्खायतनं सोतायतनं घानायतनं जिव्हाकायरूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बायतनं, इत्थिन्द्रियं पुरिसिन्द्रियं जीवितिन्द्रियं कायविञ्ञत्ति वचीविञ्ञत्ति आकासधातु आपोधातु रूपस्स लहुता, मुदुता, कम्मञ्ञता, उपचयो, सन्तति, जरता, रूपस्स अनिच्चता, कबळीकारो आहारो’’ति (ध॰ स॰ ६५७-६६५) एवं पाळिया आगता पञ्चवीसति रूपकोट्ठासाति न जानाति। सेय्यथापि सो गोपालको गणनतो गुन्नं रूपं न जानाति, तथूपमो अयं भिक्खु। सो गणनतो रूपं अजानन्तो रूपं परिग्गहेत्वा अरूपं ववत्थपेत्वा रूपारूपं परिग्गहेत्वा पच्चयं सल्लक्खेत्वा लक्खणं आरोपेत्वा कम्मट्ठानं मत्थकं पापेतुं न सक्कोति। सो यथा तस्स गोपालकस्स गोगणो न वड्ढति, एवं इमस्मिं सासने सीलसमाधिविपस्सनामग्गफलनिब्बानेहि न वड्ढति। यथा च सो गोपालको पञ्चहि गोरसेहि परिबाहिरो होति , एवमेवायं असेखेन सीलक्खन्धेन असेखेन समाधिपञ्ञाविमुत्ति विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धेनाति पञ्चहि धम्मक्खन्धेहि परिबाहिरो होति।
Idhāti imasmiṃ sāsane. Na rūpaññū hotīti ‘‘cattāri mahābhūtāni catunnañca mahābhūtānaṃ upādāyarūpa’’nti evaṃ vuttaṃ rūpaṃ dvīhākārehi na jānāti gaṇanato vā samuṭṭhānato vā. Gaṇanato na jānāti nāma – ‘‘cakkhāyatanaṃ sotāyatanaṃ ghānāyatanaṃ jivhākāyarūpasaddagandharasaphoṭṭhabbāyatanaṃ, itthindriyaṃ purisindriyaṃ jīvitindriyaṃ kāyaviññatti vacīviññatti ākāsadhātu āpodhātu rūpassa lahutā, mudutā, kammaññatā, upacayo, santati, jaratā, rūpassa aniccatā, kabaḷīkāro āhāro’’ti (dha. sa. 657-665) evaṃ pāḷiyā āgatā pañcavīsati rūpakoṭṭhāsāti na jānāti. Seyyathāpi so gopālako gaṇanato gunnaṃ rūpaṃ na jānāti, tathūpamo ayaṃ bhikkhu. So gaṇanato rūpaṃ ajānanto rūpaṃ pariggahetvā arūpaṃ vavatthapetvā rūpārūpaṃ pariggahetvā paccayaṃ sallakkhetvā lakkhaṇaṃ āropetvā kammaṭṭhānaṃ matthakaṃ pāpetuṃ na sakkoti. So yathā tassa gopālakassa gogaṇo na vaḍḍhati, evaṃ imasmiṃ sāsane sīlasamādhivipassanāmaggaphalanibbānehi na vaḍḍhati. Yathā ca so gopālako pañcahi gorasehi paribāhiro hoti , evamevāyaṃ asekhena sīlakkhandhena asekhena samādhipaññāvimutti vimuttiñāṇadassanakkhandhenāti pañcahi dhammakkhandhehi paribāhiro hoti.
समुट्ठानतो न जानाति नाम – ‘‘एत्तकं रूपं एकसमुट्ठानं, एत्तकं द्विसमुट्ठानं, एत्तकं तिसमुट्ठानं, एत्तकं चतुसमुट्ठानं, एत्तकं नकुतोचि समुट्ठाती’’ति न जानाति। सेय्यथापि सो गोपालको वण्णतो गुन्नं रूपं न जानाति, तथूपमो अयं भिक्खु। सो समुट्ठानतो रूपं अजानन्तो रूपं परिग्गहेत्वा…पे॰… परिबाहिरो होति।
Samuṭṭhānatona jānāti nāma – ‘‘ettakaṃ rūpaṃ ekasamuṭṭhānaṃ, ettakaṃ dvisamuṭṭhānaṃ, ettakaṃ tisamuṭṭhānaṃ, ettakaṃ catusamuṭṭhānaṃ, ettakaṃ nakutoci samuṭṭhātī’’ti na jānāti. Seyyathāpi so gopālako vaṇṇato gunnaṃ rūpaṃ na jānāti, tathūpamo ayaṃ bhikkhu. So samuṭṭhānato rūpaṃ ajānanto rūpaṃ pariggahetvā…pe… paribāhiro hoti.
न लक्खणकुसलो होतीति ‘‘कम्मलक्खणो बालो, कम्मलक्खणो पण्डितो’’ति एवं वुत्तं कुसलाकुसलकम्मं पण्डितबाललक्खणन्ति न जानाति। सो एवं अजानन्तो बाले वज्जेत्वा पण्डिते न सेवति। बाले वज्जेत्वा पण्डिते असेवन्तो कप्पियाकप्पियं कुसलाकुसलं सावज्जानवज्जं गरुकलहुकं सतेकिच्छातेकिच्छं कारणाकारणं न जानाति। तं अजानन्तो कम्मट्ठानं गहेत्वा वड्ढेतुं न सक्कोति। सो यथा तस्स गोपालकस्स गोगणो न वड्ढति, एवं इमस्मिं सासने यथावुत्तेहि सीलादीहि न वड्ढति। सो गोपालको विय च पञ्चहि गोरसेहि, पञ्चहि धम्मक्खन्धेहि परिबाहिरो होति।
Na lakkhaṇakusalo hotīti ‘‘kammalakkhaṇo bālo, kammalakkhaṇo paṇḍito’’ti evaṃ vuttaṃ kusalākusalakammaṃ paṇḍitabālalakkhaṇanti na jānāti. So evaṃ ajānanto bāle vajjetvā paṇḍite na sevati. Bāle vajjetvā paṇḍite asevanto kappiyākappiyaṃ kusalākusalaṃ sāvajjānavajjaṃ garukalahukaṃ satekicchātekicchaṃ kāraṇākāraṇaṃ na jānāti. Taṃ ajānanto kammaṭṭhānaṃ gahetvā vaḍḍhetuṃ na sakkoti. So yathā tassa gopālakassa gogaṇo na vaḍḍhati, evaṃ imasmiṃ sāsane yathāvuttehi sīlādīhi na vaḍḍhati. So gopālako viya ca pañcahi gorasehi, pañcahi dhammakkhandhehi paribāhiro hoti.
न आसाटिकं हारेता होतीति ‘‘उप्पन्नं कामवितक्क’’न्ति एवं वुत्ते कामवितक्कादयो न विनोदेति। सो इमं अकुसलवितक्कं आसाटिकं अहारेत्वा वितक्कवसिको हुत्वा विचरन्तो कम्मट्ठानं गहेत्वा वड्ढेतुं न सक्कोति। सो यथा तस्स गोपालकस्स…पे॰… परिबाहिरो होति।
Na āsāṭikaṃ hāretā hotīti ‘‘uppannaṃ kāmavitakka’’nti evaṃ vutte kāmavitakkādayo na vinodeti. So imaṃ akusalavitakkaṃ āsāṭikaṃ ahāretvā vitakkavasiko hutvā vicaranto kammaṭṭhānaṃ gahetvā vaḍḍhetuṃ na sakkoti. So yathā tassa gopālakassa…pe… paribāhiro hoti.
न वणं पटिच्छादेता होतीति ‘‘चक्खुना रूपं दिस्वा निमित्तग्गाही होती’’तिआदिना नयेन सब्बारम्मणेसु निमित्तं गण्हन्तो यथा सो गोपालको वणं न पटिच्छादेति, एवं संवरं न सम्पादेति। सो विवटद्वारो विचरन्तो कम्मट्ठानं गहेत्वा वड्ढेतुं न सक्कोति…पे॰… परिबाहिरो होति।
Na vaṇaṃ paṭicchādetā hotīti ‘‘cakkhunā rūpaṃ disvā nimittaggāhī hotī’’tiādinā nayena sabbārammaṇesu nimittaṃ gaṇhanto yathā so gopālako vaṇaṃ na paṭicchādeti, evaṃ saṃvaraṃ na sampādeti. So vivaṭadvāro vicaranto kammaṭṭhānaṃ gahetvā vaḍḍhetuṃ na sakkoti…pe… paribāhiro hoti.
न धूमं कत्ता होतीति सो गोपालको धूमं विय धम्मदेसनाधूमं न करोति, धम्मकथं वा सरभञ्ञं वा उपनिसिन्नककथं वा अनुमोदनं वा न करोति, ततो नं मनुस्सा ‘‘बहुस्सुतो गुणवा’’ति न जानन्ति। ते गुणागुणं अजानन्तो चतूहि पच्चयेहि सङ्गहं न करोन्ति। सो पच्चयेहि किलममानो बुद्धवचनं सज्झायं कातुं वत्तपटिवत्तं पूरेतुं कम्मट्ठानं गहेत्वा वड्ढेतुं न सक्कोति…पे॰… परिबाहिरो होति।
Na dhūmaṃ kattā hotīti so gopālako dhūmaṃ viya dhammadesanādhūmaṃ na karoti, dhammakathaṃ vā sarabhaññaṃ vā upanisinnakakathaṃ vā anumodanaṃ vā na karoti, tato naṃ manussā ‘‘bahussuto guṇavā’’ti na jānanti. Te guṇāguṇaṃ ajānanto catūhi paccayehi saṅgahaṃ na karonti. So paccayehi kilamamāno buddhavacanaṃ sajjhāyaṃ kātuṃ vattapaṭivattaṃ pūretuṃ kammaṭṭhānaṃ gahetvā vaḍḍhetuṃ na sakkoti…pe… paribāhiro hoti.
न तित्थं जानातीति तित्थभूते बहुस्सुतभिक्खू न उपसङ्कमति। अनुपसङ्कमन्तो ‘‘इदं, भन्ते, ब्यञ्जनं कथं रोपेतब्बं? इमस्स भासितस्स को अत्थो? इमस्मिं ठाने पाळि किं वदति? इमस्मिं ठाने अत्थो किं दीपेती’’ति एवं न परिपुच्छति न परिपञ्हति, न जानापेतीति अत्थो। तस्स ते एवं अपरिपुच्छिता अविवटञ्चेव न विवरन्ति, भाजेत्वा न दस्सेन्ति, अनुत्तानीकतञ्च न उत्तानिं करोन्ति, अपाकटं न पाकटं करोन्ति। अनेकविहितेसु च कङ्खाठानियेसु धम्मेसूति अनेकविधासु कङ्खासु एककङ्खम्पि न पटिविनोदेन्ति। कङ्खायेव हि कङ्खाठानिया धम्मा नाम। तत्थ एकं कङ्खम्पि न नीहरन्तीति अत्थो। सो एवं बहुस्सुततित्थं अनुपसङ्कमित्वा सकङ्खो कम्मट्ठानं गहेत्वा वड्ढेतुं न सक्कोति। यथा वा सो गोपालको तित्थं न जानाति, एवं अयम्पि भिक्खु धम्मतित्थं न जानाति। अजानन्तो अविसये पञ्हं पुच्छति, आभिधम्मिकं उपसङ्कमित्वा कप्पियाकप्पियं पुच्छति, विनयधरं उपसङ्कमित्वा रूपारूपपरिच्छेदं पुच्छति। ते अविसये पुट्ठा कथेतुं न सक्कोन्ति। सो अत्तना सकङ्खो कम्मट्ठानं गहेत्वा वड्ढेतुं न सक्कोति…पे॰… परिबाहिरो होति।
Natitthaṃ jānātīti titthabhūte bahussutabhikkhū na upasaṅkamati. Anupasaṅkamanto ‘‘idaṃ, bhante, byañjanaṃ kathaṃ ropetabbaṃ? Imassa bhāsitassa ko attho? Imasmiṃ ṭhāne pāḷi kiṃ vadati? Imasmiṃ ṭhāne attho kiṃ dīpetī’’ti evaṃ na paripucchati na paripañhati, na jānāpetīti attho. Tassa te evaṃ aparipucchitā avivaṭañceva na vivaranti, bhājetvā na dassenti, anuttānīkatañca na uttāniṃ karonti, apākaṭaṃ na pākaṭaṃ karonti. Anekavihitesu ca kaṅkhāṭhāniyesu dhammesūti anekavidhāsu kaṅkhāsu ekakaṅkhampi na paṭivinodenti. Kaṅkhāyeva hi kaṅkhāṭhāniyā dhammā nāma. Tattha ekaṃ kaṅkhampi na nīharantīti attho. So evaṃ bahussutatitthaṃ anupasaṅkamitvā sakaṅkho kammaṭṭhānaṃ gahetvā vaḍḍhetuṃ na sakkoti. Yathā vā so gopālako titthaṃ na jānāti, evaṃ ayampi bhikkhu dhammatitthaṃ na jānāti. Ajānanto avisaye pañhaṃ pucchati, ābhidhammikaṃ upasaṅkamitvā kappiyākappiyaṃ pucchati, vinayadharaṃ upasaṅkamitvā rūpārūpaparicchedaṃ pucchati. Te avisaye puṭṭhā kathetuṃ na sakkonti. So attanā sakaṅkho kammaṭṭhānaṃ gahetvā vaḍḍhetuṃ na sakkoti…pe… paribāhiro hoti.
न पीतं जानातीति यथा सो गोपालको पीतापीतं न जानाति, एवं धम्मूपसञ्हितं पामोज्जं न जानाति न लभति। सवनमयं पुञ्ञकिरियवत्थुं निस्साय आनिसंसं न विन्दति, धम्मस्सवनग्गं गन्त्वा सक्कच्चं न सुणाति, निसिन्नो निद्दायति, कथं कथेति, अञ्ञविहितको होति। सो सक्कच्चं धम्मं अस्सुणन्तो कम्मट्ठानं गहेत्वा वड्ढेतुं न सक्कोति…पे॰… परिबाहिरो होति।
Napītaṃ jānātīti yathā so gopālako pītāpītaṃ na jānāti, evaṃ dhammūpasañhitaṃ pāmojjaṃ na jānāti na labhati. Savanamayaṃ puññakiriyavatthuṃ nissāya ānisaṃsaṃ na vindati, dhammassavanaggaṃ gantvā sakkaccaṃ na suṇāti, nisinno niddāyati, kathaṃ katheti, aññavihitako hoti. So sakkaccaṃ dhammaṃ assuṇanto kammaṭṭhānaṃ gahetvā vaḍḍhetuṃ na sakkoti…pe… paribāhiro hoti.
न वीथिं जानातीति सो गोपालको मग्गामग्गं विय ‘‘अयं लोकियो, अयं लोकुत्तरो’’ति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं यथाभूतं नप्पजानाति। अजानन्तो लोकियमग्गे अभिनिविसित्वा लोकुत्तरं निब्बत्तेतुं न सक्कोति…पे॰… परिबाहिरो होति।
Na vīthiṃ jānātīti so gopālako maggāmaggaṃ viya ‘‘ayaṃ lokiyo, ayaṃ lokuttaro’’ti ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ yathābhūtaṃ nappajānāti. Ajānanto lokiyamagge abhinivisitvā lokuttaraṃ nibbattetuṃ na sakkoti…pe… paribāhiro hoti.
न गोचरकुसलो होतीति सो गोपालको पञ्चाहिकसत्ताहिकचारे विय चत्तारो सतिपट्ठाने ‘‘इमे लोकिया, इमे लोकुत्तरा’’ति यथाभूतं नप्पजानाति। अजानन्तो सुखुमट्ठानेसु अत्तनो ञाणं चरापेत्वा लोकियसतिपट्ठाने अभिनिविसित्वा लोकुत्तरं निब्बत्तेतुं न सक्कोति…पे॰… परिबाहिरो होति।
Na gocarakusalo hotīti so gopālako pañcāhikasattāhikacāre viya cattāro satipaṭṭhāne ‘‘ime lokiyā, ime lokuttarā’’ti yathābhūtaṃ nappajānāti. Ajānanto sukhumaṭṭhānesu attano ñāṇaṃ carāpetvā lokiyasatipaṭṭhāne abhinivisitvā lokuttaraṃ nibbattetuṃ na sakkoti…pe… paribāhiro hoti.
अनवसेसदोही होतीति पटिग्गहणे मत्तं अजानन्तो अनवसेसं दुहति। निद्देसवारे पनस्स अभिहट्ठुं पवारेन्तीति अभिहरित्वा पवारेन्ति। एत्थ द्वे अभिहारा वाचाभिहारो च, पच्चयाभिहारो च। वाचाभिहारो नाम मनुस्सा भिक्खुस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘वदेय्याथ, भन्ते, येनत्थो’’ति पवारेन्ति। पच्चयाभिहारो नाम वत्थादीनि वा सप्पिनवनीतफाणितादीनि वा गहेत्वा भिक्खुस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘गण्हथ, भन्ते, यावतकेन अत्थो’’ति वदन्ति। तत्र भिक्खु मत्तं न जानातीति भिक्खु तेसु पच्चयेसु पमाणं न जानाति। ‘‘दायकस्स वसो वेदितब्बो, देय्यधम्मस्स वसो वेदितब्बो, अत्तनो थामो वेदितब्बो’’ति इमिना नयेन पमाणयुत्तकं अग्गहेत्वा यं आहरन्ति, तं सब्बं गण्हातीति अत्थो। मनुस्सा विप्पटिसारिनो न पुन अभिहरित्वा पवारेन्ति। सो पच्चयेहि किलमन्तो कम्मट्ठानं गहेत्वा वड्ढेतुं न सक्कोति…पे॰… परिबाहिरो होति।
Anavasesadohīhotīti paṭiggahaṇe mattaṃ ajānanto anavasesaṃ duhati. Niddesavāre panassa abhihaṭṭhuṃ pavārentīti abhiharitvā pavārenti. Ettha dve abhihārā vācābhihāro ca, paccayābhihāro ca. Vācābhihāro nāma manussā bhikkhussa santikaṃ gantvā ‘‘vadeyyātha, bhante, yenattho’’ti pavārenti. Paccayābhihāro nāma vatthādīni vā sappinavanītaphāṇitādīni vā gahetvā bhikkhussa santikaṃ gantvā ‘‘gaṇhatha, bhante, yāvatakena attho’’ti vadanti. Tatra bhikkhu mattaṃ na jānātīti bhikkhu tesu paccayesu pamāṇaṃ na jānāti. ‘‘Dāyakassa vaso veditabbo, deyyadhammassa vaso veditabbo, attano thāmo veditabbo’’ti iminā nayena pamāṇayuttakaṃ aggahetvā yaṃ āharanti, taṃ sabbaṃ gaṇhātīti attho. Manussā vippaṭisārino na puna abhiharitvā pavārenti. So paccayehi kilamanto kammaṭṭhānaṃ gahetvā vaḍḍhetuṃ na sakkoti…pe… paribāhiro hoti.
ते न अतिरेकपूजाय पूजेता होतीति सो गोपालको महाउसभे विय थेरे भिक्खू इमाय आवि चेव रहो च मेत्ताकायकम्मादिकाय अतिरेकपूजाय न पूजेति। ततो थेरा ‘‘इमे अम्हेसु गरुचित्तीकारं न करोन्ती’’ति नवके भिक्खू द्वीहि सङ्गहेहि न सङ्गण्हन्ति, नेव धम्मसङ्गहेन सङ्गण्हन्ति, न आमिससङ्गहेन, चीवरेन वा पत्तेन वा पत्तपरियापन्नेन वा वसनट्ठानेन वा किलमन्तेपि नप्पटिजग्गन्ति, पाळिं वा अट्ठकथं वा धम्मकथाबन्धं वा गुळ्हगन्थं वा न सिक्खापेन्ति। नवका थेरानं सन्तिका सब्बसो इमे द्वे सङ्गहे अलभमाना इमस्मिं सासने पतिट्ठातुं न सक्कोन्ति। यथा तस्स गोपालकस्स गोगणो न वड्ढति, एवं सीलादीहि न वड्ढन्ति। यथा च सो गोपालको पञ्चहि गोरसेहि, एवं पञ्चहि धम्मक्खन्धेहि परिबाहिरा होन्ति। सुक्कपक्खो कण्हपक्खे वुत्तविपल्लासवसेन योजेत्वा वेदितब्बो।
Te na atirekapūjāya pūjetā hotīti so gopālako mahāusabhe viya there bhikkhū imāya āvi ceva raho ca mettākāyakammādikāya atirekapūjāya na pūjeti. Tato therā ‘‘ime amhesu garucittīkāraṃ na karontī’’ti navake bhikkhū dvīhi saṅgahehi na saṅgaṇhanti, neva dhammasaṅgahena saṅgaṇhanti, na āmisasaṅgahena, cīvarena vā pattena vā pattapariyāpannena vā vasanaṭṭhānena vā kilamantepi nappaṭijagganti, pāḷiṃ vā aṭṭhakathaṃ vā dhammakathābandhaṃ vā guḷhaganthaṃ vā na sikkhāpenti. Navakā therānaṃ santikā sabbaso ime dve saṅgahe alabhamānā imasmiṃ sāsane patiṭṭhātuṃ na sakkonti. Yathā tassa gopālakassa gogaṇo na vaḍḍhati, evaṃ sīlādīhi na vaḍḍhanti. Yathā ca so gopālako pañcahi gorasehi, evaṃ pañcahi dhammakkhandhehi paribāhirā honti. Sukkapakkho kaṇhapakkhe vuttavipallāsavasena yojetvā veditabbo.
अनुस्सतिवग्गो दुतियो।
Anussativaggo dutiyo.
मनोरथपूरणिया अङ्गुत्तरनिकाय-अट्ठकथाय
Manorathapūraṇiyā aṅguttaranikāya-aṭṭhakathāya
एकादसकनिपातस्स संवण्णना निट्ठिता।
Ekādasakanipātassa saṃvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ७. गोपालसुत्तं • 7. Gopālasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / ७. गोपालसुत्तवण्णना • 7. Gopālasuttavaṇṇanā
