| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
३. गोसालत्थेरगाथावण्णना
3. Gosālattheragāthāvaṇṇanā
अहं खो वेळुगुम्बस्मिन्ति आयस्मतो गोसालत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? सोपि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ विवट्टूपनिस्सयं कुसलं आचिनन्तो इतो एकनवुते कप्पे अञ्ञतरस्मिं पब्बते रुक्खसाखायं ओलम्बमानं पच्चेकबुद्धस्स पंसुकूलचीवरं दिस्वा ‘‘अरहद्धजो वताय’’न्ति पसन्नचित्तो पुप्फेहि पूजेहि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन तावतिंसभवने निब्बत्तो । ततो पट्ठाय देवमनुस्सेसुयेव संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे मगधरट्ठे इब्भकुले निब्बत्तो गोसालो नाम नामेन। सोणेन पन कोटिकण्णेन कतपरिचयत्ता तस्स पब्बजितभावं सुत्वा ‘‘सोपि नाम महाविभवो पब्बजिस्सति , किमङ्गं पनाह’’न्ति सञ्जातसंवेगो भगवतो सन्तिके पब्बजित्वा चरियानुकूलं कम्मट्ठानं गहेत्वा सप्पायं वसनट्ठानं गवेसन्तो अत्तनो जातगामस्स अविदूरे एकस्मिं सानुपब्बते विहासि। तस्स माता दिवसे दिवसे भिक्खं देति। अथेकदिवसं गामं पिण्डाय पविट्ठस्स माता मधुसक्खराभिसङ्खतं पायासं अदासि। सो तं गहेत्वा तस्स पब्बतस्स छायायं अञ्ञतरस्स वेळुगुम्बस्स मूले निसीदित्वा परिभुञ्जित्वा धोवितपत्तपाणी विपस्सनं आरभि। भोजनसप्पायलाभेन कायचित्तानं कल्लताय समाहितो उदयब्बयञाणादिके तिक्खे सूरे वहन्ते अप्पकसिरेनेव विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा मग्गपटिपाटिया भावनं मत्थकं पापेन्तो सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं सच्छाकासि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.५०.८-१४) –
Ahaṃ kho veḷugumbasminti āyasmato gosālattherassa gāthā. Kā uppatti? Sopi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ ācinanto ito ekanavute kappe aññatarasmiṃ pabbate rukkhasākhāyaṃ olambamānaṃ paccekabuddhassa paṃsukūlacīvaraṃ disvā ‘‘arahaddhajo vatāya’’nti pasannacitto pupphehi pūjehi. So tena puññakammena tāvatiṃsabhavane nibbatto . Tato paṭṭhāya devamanussesuyeva saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde magadharaṭṭhe ibbhakule nibbatto gosālo nāma nāmena. Soṇena pana koṭikaṇṇena kataparicayattā tassa pabbajitabhāvaṃ sutvā ‘‘sopi nāma mahāvibhavo pabbajissati , kimaṅgaṃ panāha’’nti sañjātasaṃvego bhagavato santike pabbajitvā cariyānukūlaṃ kammaṭṭhānaṃ gahetvā sappāyaṃ vasanaṭṭhānaṃ gavesanto attano jātagāmassa avidūre ekasmiṃ sānupabbate vihāsi. Tassa mātā divase divase bhikkhaṃ deti. Athekadivasaṃ gāmaṃ piṇḍāya paviṭṭhassa mātā madhusakkharābhisaṅkhataṃ pāyāsaṃ adāsi. So taṃ gahetvā tassa pabbatassa chāyāyaṃ aññatarassa veḷugumbassa mūle nisīditvā paribhuñjitvā dhovitapattapāṇī vipassanaṃ ārabhi. Bhojanasappāyalābhena kāyacittānaṃ kallatāya samāhito udayabbayañāṇādike tikkhe sūre vahante appakasireneva vipassanaṃ ussukkāpetvā maggapaṭipāṭiyā bhāvanaṃ matthakaṃ pāpento saha paṭisambhidāhi arahattaṃ sacchākāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.50.8-14) –
‘‘हिमवन्तस्स अविदूरे, उदङ्गणो नाम पब्बतो।
‘‘Himavantassa avidūre, udaṅgaṇo nāma pabbato;
तत्थद्दसं पंसुकूलं, दुमग्गम्हि विलम्बितं॥
Tatthaddasaṃ paṃsukūlaṃ, dumaggamhi vilambitaṃ.
‘‘तीणि किङ्कणिपुप्फानि, ओचिनित्वानहं तदा।
‘‘Tīṇi kiṅkaṇipupphāni, ocinitvānahaṃ tadā;
हेट्ठा पहट्ठेन चित्तेन, पंसुकूलं अपूजयिं॥
Heṭṭhā pahaṭṭhena cittena, paṃsukūlaṃ apūjayiṃ.
‘‘तेन कम्मेन सुकतेन, चेतनापणिधीहि च।
‘‘Tena kammena sukatena, cetanāpaṇidhīhi ca;
जहित्वा मानुसं देहं, तावतिंसं अगच्छहं॥
Jahitvā mānusaṃ dehaṃ, tāvatiṃsaṃ agacchahaṃ.
‘‘एकनवुते इतो कप्पे, यं कम्ममकरिं तदा।
‘‘Ekanavute ito kappe, yaṃ kammamakariṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, पूजित्वा अरहद्धजं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, pūjitvā arahaddhajaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन अधिगन्त्वा दिट्ठधम्मसुखविहारत्थं पब्बतसानुमेव गन्तुकामो अत्तनो पटिपत्तिं पवेदेन्तो ‘‘अहं खो वेळुगुम्बस्मि’’न्ति गाथं अभासि।
Arahattaṃ pana adhigantvā diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ pabbatasānumeva gantukāmo attano paṭipattiṃ pavedento ‘‘ahaṃ kho veḷugumbasmi’’nti gāthaṃ abhāsi.
२३. तत्थ वेळुगुम्बस्मिन्ति वेळुगच्छस्स समीपे, तस्स छायायं। भुत्वान मधुपायसन्ति मधुपसित्तपायासं भुञ्जित्वा। पदक्खिणन्ति पदक्खिणग्गाहेन, सत्थु ओवादस्स सम्मा सम्पटिच्छनेनाति अत्थो। सम्मसन्तो खन्धानं उदयब्बयन्ति पञ्चन्नं उपादानक्खन्धानं उदयब्बयञ्च विपस्सन्तो, यदिपि इदानि कतकिच्चो, फलसमापत्तिं पन समापज्जितुं विपस्सनं पट्ठपेन्तोति अधिप्पायो। सानुं पटिगमिस्सामीति पुब्बे मया वुत्थपब्बतसानुमेव उद्दिस्स गच्छिस्सामि। विवेकमनुब्रूहयन्ति पटिपस्सद्धिविवेकं फलसमापत्तिकायविवेकञ्च परिब्रूहयन्तो, तस्स वा परिब्रूहनहेतु गमिस्सामीति। एवं पन वत्वा थेरो तत्थेव गतो, अयमेव च इमस्स थेरस्स अञ्ञाब्याकरणगाथा अहोसि।
23. Tattha veḷugumbasminti veḷugacchassa samīpe, tassa chāyāyaṃ. Bhutvāna madhupāyasanti madhupasittapāyāsaṃ bhuñjitvā. Padakkhiṇanti padakkhiṇaggāhena, satthu ovādassa sammā sampaṭicchanenāti attho. Sammasanto khandhānaṃudayabbayanti pañcannaṃ upādānakkhandhānaṃ udayabbayañca vipassanto, yadipi idāni katakicco, phalasamāpattiṃ pana samāpajjituṃ vipassanaṃ paṭṭhapentoti adhippāyo. Sānuṃ paṭigamissāmīti pubbe mayā vutthapabbatasānumeva uddissa gacchissāmi. Vivekamanubrūhayanti paṭipassaddhivivekaṃ phalasamāpattikāyavivekañca paribrūhayanto, tassa vā paribrūhanahetu gamissāmīti. Evaṃ pana vatvā thero tattheva gato, ayameva ca imassa therassa aññābyākaraṇagāthā ahosi.
गोसालत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Gosālattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ३. गोसालत्थेरगाथा • 3. Gosālattheragāthā
