| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๓. โคสาลเตฺถรคาถาวณฺณนา
3. Gosālattheragāthāvaṇṇanā
อหํ โข เวฬุคุมฺพสฺมินฺติ อายสฺมโต โคสาลเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุเทฺธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ วิวฎฺฎูปนิสฺสยํ กุสลํ อาจินโนฺต อิโต เอกนวุเต กเปฺป อญฺญตรสฺมิํ ปพฺพเต รุกฺขสาขายํ โอลมฺพมานํ ปเจฺจกพุทฺธสฺส ปํสุกูลจีวรํ ทิสฺวา ‘‘อรหทฺธโช วตาย’’นฺติ ปสนฺนจิโตฺต ปุเปฺผหิ ปูเชหิฯ โส เตน ปุญฺญกเมฺมน ตาวติํสภวเน นิพฺพโตฺต ฯ ตโต ปฎฺฐาย เทวมนุเสฺสสุเยว สํสรโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรเฎฺฐ อิพฺภกุเล นิพฺพโตฺต โคสาโล นาม นาเมนฯ โสเณน ปน โกฎิกเณฺณน กตปริจยตฺตา ตสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา ‘‘โสปิ นาม มหาวิภโว ปพฺพชิสฺสติ , กิมงฺคํ ปนาห’’นฺติ สญฺชาตสํเวโค ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา จริยานุกูลํ กมฺมฎฺฐานํ คเหตฺวา สปฺปายํ วสนฎฺฐานํ คเวสโนฺต อตฺตโน ชาตคามสฺส อวิทูเร เอกสฺมิํ สานุปพฺพเต วิหาสิฯ ตสฺส มาตา ทิวเส ทิวเส ภิกฺขํ เทติฯ อเถกทิวสํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฎฺฐสฺส มาตา มธุสกฺขราภิสงฺขตํ ปายาสํ อทาสิฯ โส ตํ คเหตฺวา ตสฺส ปพฺพตสฺส ฉายายํ อญฺญตรสฺส เวฬุคุมฺพสฺส มูเล นิสีทิตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา โธวิตปตฺตปาณี วิปสฺสนํ อารภิฯ โภชนสปฺปายลาเภน กายจิตฺตานํ กลฺลตาย สมาหิโต อุทยพฺพยญาณาทิเก ติเกฺข สูเร วหเนฺต อปฺปกสิเรเนว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฎิปาฎิยา ภาวนํ มตฺถกํ ปาเปโนฺต สห ปฎิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๐.๘-๑๔) –
Ahaṃ kho veḷugumbasminti āyasmato gosālattherassa gāthā. Kā uppatti? Sopi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ ācinanto ito ekanavute kappe aññatarasmiṃ pabbate rukkhasākhāyaṃ olambamānaṃ paccekabuddhassa paṃsukūlacīvaraṃ disvā ‘‘arahaddhajo vatāya’’nti pasannacitto pupphehi pūjehi. So tena puññakammena tāvatiṃsabhavane nibbatto . Tato paṭṭhāya devamanussesuyeva saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde magadharaṭṭhe ibbhakule nibbatto gosālo nāma nāmena. Soṇena pana koṭikaṇṇena kataparicayattā tassa pabbajitabhāvaṃ sutvā ‘‘sopi nāma mahāvibhavo pabbajissati , kimaṅgaṃ panāha’’nti sañjātasaṃvego bhagavato santike pabbajitvā cariyānukūlaṃ kammaṭṭhānaṃ gahetvā sappāyaṃ vasanaṭṭhānaṃ gavesanto attano jātagāmassa avidūre ekasmiṃ sānupabbate vihāsi. Tassa mātā divase divase bhikkhaṃ deti. Athekadivasaṃ gāmaṃ piṇḍāya paviṭṭhassa mātā madhusakkharābhisaṅkhataṃ pāyāsaṃ adāsi. So taṃ gahetvā tassa pabbatassa chāyāyaṃ aññatarassa veḷugumbassa mūle nisīditvā paribhuñjitvā dhovitapattapāṇī vipassanaṃ ārabhi. Bhojanasappāyalābhena kāyacittānaṃ kallatāya samāhito udayabbayañāṇādike tikkhe sūre vahante appakasireneva vipassanaṃ ussukkāpetvā maggapaṭipāṭiyā bhāvanaṃ matthakaṃ pāpento saha paṭisambhidāhi arahattaṃ sacchākāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.50.8-14) –
‘‘หิมวนฺตสฺส อวิทูเร, อุทงฺคโณ นาม ปพฺพโต;
‘‘Himavantassa avidūre, udaṅgaṇo nāma pabbato;
ตตฺถทฺทสํ ปํสุกูลํ, ทุมคฺคมฺหิ วิลมฺพิตํฯ
Tatthaddasaṃ paṃsukūlaṃ, dumaggamhi vilambitaṃ.
‘‘ตีณิ กิงฺกณิปุปฺผานิ, โอจินิตฺวานหํ ตทา;
‘‘Tīṇi kiṅkaṇipupphāni, ocinitvānahaṃ tadā;
เหฎฺฐา ปหเฎฺฐน จิเตฺตน, ปํสุกูลํ อปูชยิํฯ
Heṭṭhā pahaṭṭhena cittena, paṃsukūlaṃ apūjayiṃ.
‘‘เตน กเมฺมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
‘‘Tena kammena sukatena, cetanāpaṇidhīhi ca;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสํ อคจฺฉหํฯ
Jahitvā mānusaṃ dehaṃ, tāvatiṃsaṃ agacchahaṃ.
‘‘เอกนวุเต อิโต กเปฺป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;
‘‘Ekanavute ito kappe, yaṃ kammamakariṃ tadā;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ปูชิตฺวา อรหทฺธชํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, pūjitvā arahaddhajaṃ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
อรหตฺตํ ปน อธิคนฺตฺวา ทิฎฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ ปพฺพตสานุเมว คนฺตุกาโม อตฺตโน ปฎิปตฺติํ ปเวเทโนฺต ‘‘อหํ โข เวฬุคุมฺพสฺมิ’’นฺติ คาถํ อภาสิฯ
Arahattaṃ pana adhigantvā diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ pabbatasānumeva gantukāmo attano paṭipattiṃ pavedento ‘‘ahaṃ kho veḷugumbasmi’’nti gāthaṃ abhāsi.
๒๓. ตตฺถ เวฬุคุมฺพสฺมินฺติ เวฬุคจฺฉสฺส สมีเป, ตสฺส ฉายายํฯ ภุตฺวาน มธุปายสนฺติ มธุปสิตฺตปายาสํ ภุญฺชิตฺวาฯ ปทกฺขิณนฺติ ปทกฺขิณคฺคาเหน, สตฺถุ โอวาทสฺส สมฺมา สมฺปฎิจฺฉเนนาติ อโตฺถฯ สมฺมสโนฺต ขนฺธานํ อุทยพฺพยนฺติ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อุทยพฺพยญฺจ วิปสฺสโนฺต, ยทิปิ อิทานิ กตกิโจฺจ, ผลสมาปตฺติํ ปน สมาปชฺชิตุํ วิปสฺสนํ ปฎฺฐเปโนฺตติ อธิปฺปาโยฯ สานุํ ปฎิคมิสฺสามีติ ปุเพฺพ มยา วุตฺถปพฺพตสานุเมว อุทฺทิสฺส คจฺฉิสฺสามิฯ วิเวกมนุพฺรูหยนฺติ ปฎิปสฺสทฺธิวิเวกํ ผลสมาปตฺติกายวิเวกญฺจ ปริพฺรูหยโนฺต, ตสฺส วา ปริพฺรูหนเหตุ คมิสฺสามีติฯ เอวํ ปน วตฺวา เถโร ตเตฺถว คโต, อยเมว จ อิมสฺส เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณคาถา อโหสิฯ
23. Tattha veḷugumbasminti veḷugacchassa samīpe, tassa chāyāyaṃ. Bhutvāna madhupāyasanti madhupasittapāyāsaṃ bhuñjitvā. Padakkhiṇanti padakkhiṇaggāhena, satthu ovādassa sammā sampaṭicchanenāti attho. Sammasanto khandhānaṃudayabbayanti pañcannaṃ upādānakkhandhānaṃ udayabbayañca vipassanto, yadipi idāni katakicco, phalasamāpattiṃ pana samāpajjituṃ vipassanaṃ paṭṭhapentoti adhippāyo. Sānuṃ paṭigamissāmīti pubbe mayā vutthapabbatasānumeva uddissa gacchissāmi. Vivekamanubrūhayanti paṭipassaddhivivekaṃ phalasamāpattikāyavivekañca paribrūhayanto, tassa vā paribrūhanahetu gamissāmīti. Evaṃ pana vatvā thero tattheva gato, ayameva ca imassa therassa aññābyākaraṇagāthā ahosi.
โคสาลเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Gosālattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๓. โคสาลเตฺถรคาถา • 3. Gosālattheragāthā
