| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
१४. गोतमत्थेरगाथावण्णना
14. Gotamattheragāthāvaṇṇanā
संसरन्ति आयस्मतो गोतमत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयं किर पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि करोन्तो सिखिम्हि भगवति परिनिब्बुते तस्स चितकं देवमनुस्सेसु पूजेन्तेसु अट्ठहि चम्पकपुप्फेहि चितकं पूजेसि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे सक्यराजकुले निब्बत्तित्वा गोतमोति गोत्तवसेनेव अभिलक्खितनामो वयप्पत्तो सत्थु ञातिसमागमे पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा विपस्सनाय कम्मं करोन्तो छळभिञ्ञो अहोसि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.४७.६-१०) –
Saṃsaranti āyasmato gotamattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni karonto sikhimhi bhagavati parinibbute tassa citakaṃ devamanussesu pūjentesu aṭṭhahi campakapupphehi citakaṃ pūjesi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sakyarājakule nibbattitvā gotamoti gottavaseneva abhilakkhitanāmo vayappatto satthu ñātisamāgame paṭiladdhasaddho pabbajitvā vipassanāya kammaṃ karonto chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.47.6-10) –
‘‘झायमानस्स भगवतो, सिखिनो लोकबन्धुनो।
‘‘Jhāyamānassa bhagavato, sikhino lokabandhuno;
अट्ठ चम्पकपुप्फानि, चितकं अभिरोपयिं॥
Aṭṭha campakapupphāni, citakaṃ abhiropayiṃ.
‘‘एकतिंसे इतो कप्पे, यं पुप्फमभिरोपयिं।
‘‘Ekatiṃse ito kappe, yaṃ pupphamabhiropayiṃ;
दुग्गतिं नाभिजानामि, चितपूजायिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, citapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
छळभिञ्ञो पन हुत्वा विमुत्तिसुखेन विहरन्तो एकदिवसं ञातकेहि ‘‘कस्मा, भन्ते, अम्हे पहाय पब्बजितो’’ति पुट्ठो संसारे अत्तना अनुभूतदुक्खञ्चेव इदानि अधिगतं निब्बानसुखञ्च पकासेन्तो –
Chaḷabhiñño pana hutvā vimuttisukhena viharanto ekadivasaṃ ñātakehi ‘‘kasmā, bhante, amhe pahāya pabbajito’’ti puṭṭho saṃsāre attanā anubhūtadukkhañceva idāni adhigataṃ nibbānasukhañca pakāsento –
२५८.
258.
‘‘संसरञ्हि निरयं अगच्छिस्सं, पेतलोकमगमं पुनप्पुनं।
‘‘Saṃsarañhi nirayaṃ agacchissaṃ, petalokamagamaṃ punappunaṃ;
दुक्खमम्हिपि तिरच्छानयोनियं, नेकधा हि वुसितं चिरं मया॥
Dukkhamamhipi tiracchānayoniyaṃ, nekadhā hi vusitaṃ ciraṃ mayā.
२५९.
259.
‘‘मानुसोपि च भवोभिराधितो, सग्गकायमगमं सकिं सकिं।
‘‘Mānusopi ca bhavobhirādhito, saggakāyamagamaṃ sakiṃ sakiṃ;
रूपधातुसु अरूपधातुसु, नेवसञ्ञिसु असञ्ञिसुट्ठितं॥
Rūpadhātusu arūpadhātusu, nevasaññisu asaññisuṭṭhitaṃ.
२६०.
260.
‘‘सम्भवा सुविदिता असारका, सङ्खता पचलिता सदेरिता।
‘‘Sambhavā suviditā asārakā, saṅkhatā pacalitā saderitā;
तं विदित्वा महमहत्तसम्भवं, सन्तिमेव सतिमा समज्झग’’न्ति॥ –
Taṃ viditvā mahamahattasambhavaṃ, santimeva satimā samajjhaga’’nti. –
तीहि गाथाहि तेसं धम्मं देसेसि।
Tīhi gāthāhi tesaṃ dhammaṃ desesi.
तत्थ संसरन्ति अनादिमति संसारे संसरन्तो कम्मकिलेसेहि पञ्चसु गतीसु चवनुपपातवसेन अपरापरं संसरन्तोति अत्थो। हीति निपातमत्तं। निरयं अगच्छिस्सन्ति सञ्जीवादिकं अट्ठविधं महानिरयं, कुक्कुळादिकं सोळसविधं उस्सदनिरयञ्च पटिसन्धिवसेन उपगच्छिं । ‘‘पुनप्पुन’’न्ति इदं इधापि आनेतब्बं । पेतलोकन्ति पेत्तिविसयं, खुप्पिपासादिभेदं पेतत्तभावन्ति अत्थो। अगमन्ति पटिसन्धिवसेन उपगच्छिं उपपज्जिं। पुनप्पुनन्ति अपरापरं। दुक्खमम्हिपीति अञ्ञमञ्ञं तिखिणकसापतोदाभिघातादिदुक्खेहि दुस्सहायपि। लिङ्गविपल्लासेन हेतं वुत्तं ‘‘दुक्खमम्हिपी’’ति। तिरच्छानयोनियन्ति मिगपक्खिआदिभेदाय तिरच्छानयोनियं। नेकधा हीति ओट्ठगोणगद्रभादिवसेन चेव काकबलाककुललादिवसेन च अनेकप्पकारं अनेकवारञ्च चिरं दीघमद्धानं मया वुसितं निच्चं उत्रस्तमानसतादिवसेन दुक्खं अनुभूतं। तिरच्छानयोनियं निब्बत्तसत्तो महामूळ्हताय चिरतरं तत्थेव अपरापरं परिवत्ततीति दस्सनत्थं इध ‘‘चिर’’न्ति वुत्तं।
Tattha saṃsaranti anādimati saṃsāre saṃsaranto kammakilesehi pañcasu gatīsu cavanupapātavasena aparāparaṃ saṃsarantoti attho. Hīti nipātamattaṃ. Nirayaṃ agacchissanti sañjīvādikaṃ aṭṭhavidhaṃ mahānirayaṃ, kukkuḷādikaṃ soḷasavidhaṃ ussadanirayañca paṭisandhivasena upagacchiṃ . ‘‘Punappuna’’nti idaṃ idhāpi ānetabbaṃ . Petalokanti pettivisayaṃ, khuppipāsādibhedaṃ petattabhāvanti attho. Agamanti paṭisandhivasena upagacchiṃ upapajjiṃ. Punappunanti aparāparaṃ. Dukkhamamhipīti aññamaññaṃ tikhiṇakasāpatodābhighātādidukkhehi dussahāyapi. Liṅgavipallāsena hetaṃ vuttaṃ ‘‘dukkhamamhipī’’ti. Tiracchānayoniyanti migapakkhiādibhedāya tiracchānayoniyaṃ. Nekadhā hīti oṭṭhagoṇagadrabhādivasena ceva kākabalākakulalādivasena ca anekappakāraṃ anekavārañca ciraṃ dīghamaddhānaṃ mayā vusitaṃ niccaṃ utrastamānasatādivasena dukkhaṃ anubhūtaṃ. Tiracchānayoniyaṃ nibbattasatto mahāmūḷhatāya cirataraṃ tattheva aparāparaṃ parivattatīti dassanatthaṃ idha ‘‘cira’’nti vuttaṃ.
मानुसोपि च भवोभिराधितोति मनुस्सत्तभावोपि मया तादिसेन कुसलकम्मुना समवायेन अभिराधितो साधितो अधिगतो। काणकच्छपोपमसुत्तमेत्थ (म॰ नि॰ ३.२५२; सं॰ नि॰ ५.१११७) उदाहरितब्बं। सग्गकायमगमं सकिं सकिन्ति सग्गगतिसङ्खातं कामावचरदेवकायं सकिं सकिं कदाचि कदाचि उपपज्जनवसेन अगच्छिं। रूपधातुसूति पुथुज्जनभवग्गपरियोसानेसु रूपभवेसु अरूपधातुसूति अरूपभवेसु। नेवसञ्ञिसु असञ्ञिसुट्ठितन्ति रूपारूपधातूसु च न केवलं सञ्ञीसु एव, अथ खो नेवसञ्ञीनासञ्ञीसु असञ्ञीसु च उपपज्ज ठितं मयाति आनेत्वा योजेतब्बं। नेवसञ्ञिग्गहणेन हेत्थ नेवसञ्ञीनासञ्ञीभवो गहितो। यदिपिमे द्वे भवा रूपारूपधातुग्गहणेनेव गय्हन्ति, ये पन इतो बाहिरका तत्थ निच्चसञ्ञिनो भवविमोक्खसञ्ञिनो च, तेसं तस्सा सञ्ञाय मिच्छाभावदस्सनत्थं विसुं गहिताति दट्ठब्बं।
Mānusopi ca bhavobhirādhitoti manussattabhāvopi mayā tādisena kusalakammunā samavāyena abhirādhito sādhito adhigato. Kāṇakacchapopamasuttamettha (ma. ni. 3.252; saṃ. ni. 5.1117) udāharitabbaṃ. Saggakāyamagamaṃ sakiṃ sakinti saggagatisaṅkhātaṃ kāmāvacaradevakāyaṃ sakiṃ sakiṃ kadāci kadāci upapajjanavasena agacchiṃ. Rūpadhātusūti puthujjanabhavaggapariyosānesu rūpabhavesu arūpadhātusūti arūpabhavesu. Nevasaññisu asaññisuṭṭhitanti rūpārūpadhātūsu ca na kevalaṃ saññīsu eva, atha kho nevasaññīnāsaññīsu asaññīsu ca upapajja ṭhitaṃ mayāti ānetvā yojetabbaṃ. Nevasaññiggahaṇena hettha nevasaññīnāsaññībhavo gahito. Yadipime dve bhavā rūpārūpadhātuggahaṇeneva gayhanti, ye pana ito bāhirakā tattha niccasaññino bhavavimokkhasaññino ca, tesaṃ tassā saññāya micchābhāvadassanatthaṃ visuṃ gahitāti daṭṭhabbaṃ.
एवं द्वीहि गाथाहि भवमूलस्स अनुपच्छिन्नत्ता अनादिमति संसारे अत्तनो वट्टदुक्खानुभवं दस्सेत्वा इदानि तदुपच्छेदेन विवट्टसुखानुभवं दस्सेन्तो ‘‘सम्भवा’’तिआदिना ततियं गाथमाह। तत्थ सम्भवाति भवा। कामभवादयो एव हि हेतुपच्चयसमवायेन भवन्तीति इध सम्भवाति वुत्ता। सुविदिताति विपस्सनापञ्ञासहिताय मग्गपञ्ञाय सुट्ठु विदिता। असारकातिआदि तेसं विदिताकारदस्सनं। तत्थ असारकाति निच्चसारादिसाररहिता। सङ्खताति समेच्च सम्भुय्य पच्चयेहि कता। पचलिताति सङ्खतत्ता एव उप्पादजरादीहि पकारतो चलिता अनवट्ठिता। सदेरिताति सदा सब्बकालं भङ्गेन एरिता, इत्तरा भङ्गगामिनो पभङ्गुनोति अत्थो। तं विदित्वा महमत्तसम्भवन्ति तं यथावुत्तं सङ्खतसभावं अत्तसम्भवं अत्तनि सम्भूतं अत्तायत्तं इस्सरादिवसेन अपरायत्तं परिञ्ञाभिसमयवसेन अहं विदित्वा तप्पटिपक्खभूतं सन्तिमेव निब्बानमेव मग्गपञ्ञासतिया सतिमा हुत्वा समज्झगं अधिगच्छिं अरियमग्गभावनाय अनुप्पत्तोति। एवं थेरो ञातकानं धम्मदेसनामुखेन अञ्ञं ब्याकासि।
Evaṃ dvīhi gāthāhi bhavamūlassa anupacchinnattā anādimati saṃsāre attano vaṭṭadukkhānubhavaṃ dassetvā idāni tadupacchedena vivaṭṭasukhānubhavaṃ dassento ‘‘sambhavā’’tiādinā tatiyaṃ gāthamāha. Tattha sambhavāti bhavā. Kāmabhavādayo eva hi hetupaccayasamavāyena bhavantīti idha sambhavāti vuttā. Suviditāti vipassanāpaññāsahitāya maggapaññāya suṭṭhu viditā. Asārakātiādi tesaṃ viditākāradassanaṃ. Tattha asārakāti niccasārādisārarahitā. Saṅkhatāti samecca sambhuyya paccayehi katā. Pacalitāti saṅkhatattā eva uppādajarādīhi pakārato calitā anavaṭṭhitā. Saderitāti sadā sabbakālaṃ bhaṅgena eritā, ittarā bhaṅgagāmino pabhaṅgunoti attho. Taṃ viditvāmahamattasambhavanti taṃ yathāvuttaṃ saṅkhatasabhāvaṃ attasambhavaṃ attani sambhūtaṃ attāyattaṃ issarādivasena aparāyattaṃ pariññābhisamayavasena ahaṃ viditvā tappaṭipakkhabhūtaṃ santimeva nibbānameva maggapaññāsatiyā satimā hutvā samajjhagaṃ adhigacchiṃ ariyamaggabhāvanāya anuppattoti. Evaṃ thero ñātakānaṃ dhammadesanāmukhena aññaṃ byākāsi.
गोतमत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Gotamattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / १४. गोतमत्थेरगाथा • 14. Gotamattheragāthā
