| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
२. दुतियपण्णासकं
2. Dutiyapaṇṇāsakaṃ
(६) १. गोतमीवग्गो
(6) 1. Gotamīvaggo
१. गोतमीसुत्तवण्णना
1. Gotamīsuttavaṇṇanā
५१. छट्ठस्स पठमे सक्केसु विहरतीति पठमगमनेन गन्त्वा विहरति। महापजापतीति पुत्तपजाय चेव धीतुपजाय च महन्तत्ता एवंलद्धनामा। येन भगवा तेनुपसङ्कमीति भगवा कपिलपुरं गन्त्वा पठममेव नन्दं पब्बाजेसि, सत्तमे दिवसे राहुलकुमारं। चुम्बटककलहे (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३३१; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.३७) पन उभयनगरवासिकेसु युद्धत्थाय निक्खन्तेसु सत्था गन्त्वा ते राजानो सञ्ञापेत्वा अत्तदण्डसुत्तं (सु॰ नि॰ ९४१ आदयो; महानि॰ १७० आदयो) कथेसि। राजानो पसीदित्वा अड्ढतियसते अड्ढतियसते कुमारे अदंसु, तानि पञ्च कुमारसतानि सत्थु सन्तिके पब्बजिंसु, अथ नेसं पजापतियो सासनं पेसेत्वा अनभिरतिं उप्पादयिंसु। सत्था तेसं अनभिरतिया उप्पन्नभावं ञत्वा ते पञ्चसते दहरभिक्खू कुणालदहं नेत्वा अत्तनो कुणालकाले निसिन्नपुब्बे पासाणतले निसीदित्वा कुणालजातककथाय (जा॰ २.२१.कुणालजातक) तेसं अनभिरतिं विनोदेत्वा सब्बेपि ते सोतापत्तिफले पतिट्ठापेसि, पुन महावनं आनेत्वा अरहत्तफलेति। तेसं चित्तजाननत्थं पुनपि पजापतियो सासनं पहिणिंसु। ते ‘‘अभब्बा मयं घरावासस्सा’’ति पटिसासनं पहिणिंसु। ता ‘‘न दानि अम्हाकं घरं गन्तुं युत्तं, महापजापतिया सन्तिकं गन्त्वा पब्बज्जं अनुजानापेत्वा पब्बजिस्सामा’’ति पञ्चसतापि महापजापतिं उपसङ्कमित्वा ‘‘अय्ये, अम्हाकं पब्बज्जं अनुजानापेथा’’ति आहंसु। महापजापती ता इत्थियो गहेत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि। सेतच्छत्तस्स हेट्ठा रञ्ञो परिनिब्बुतकाले उपसङ्कमीतिपि वदन्तियेव।
51. Chaṭṭhassa paṭhame sakkesu viharatīti paṭhamagamanena gantvā viharati. Mahāpajāpatīti puttapajāya ceva dhītupajāya ca mahantattā evaṃladdhanāmā. Yena bhagavā tenupasaṅkamīti bhagavā kapilapuraṃ gantvā paṭhamameva nandaṃ pabbājesi, sattame divase rāhulakumāraṃ. Cumbaṭakakalahe (dī. ni. aṭṭha. 2.331; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.37) pana ubhayanagaravāsikesu yuddhatthāya nikkhantesu satthā gantvā te rājāno saññāpetvā attadaṇḍasuttaṃ (su. ni. 941 ādayo; mahāni. 170 ādayo) kathesi. Rājāno pasīditvā aḍḍhatiyasate aḍḍhatiyasate kumāre adaṃsu, tāni pañca kumārasatāni satthu santike pabbajiṃsu, atha nesaṃ pajāpatiyo sāsanaṃ pesetvā anabhiratiṃ uppādayiṃsu. Satthā tesaṃ anabhiratiyā uppannabhāvaṃ ñatvā te pañcasate daharabhikkhū kuṇāladahaṃ netvā attano kuṇālakāle nisinnapubbe pāsāṇatale nisīditvā kuṇālajātakakathāya (jā. 2.21.kuṇālajātaka) tesaṃ anabhiratiṃ vinodetvā sabbepi te sotāpattiphale patiṭṭhāpesi, puna mahāvanaṃ ānetvā arahattaphaleti. Tesaṃ cittajānanatthaṃ punapi pajāpatiyo sāsanaṃ pahiṇiṃsu. Te ‘‘abhabbā mayaṃ gharāvāsassā’’ti paṭisāsanaṃ pahiṇiṃsu. Tā ‘‘na dāni amhākaṃ gharaṃ gantuṃ yuttaṃ, mahāpajāpatiyā santikaṃ gantvā pabbajjaṃ anujānāpetvā pabbajissāmā’’ti pañcasatāpi mahāpajāpatiṃ upasaṅkamitvā ‘‘ayye, amhākaṃ pabbajjaṃ anujānāpethā’’ti āhaṃsu. Mahāpajāpatī tā itthiyo gahetvā yena bhagavā tenupasaṅkami. Setacchattassa heṭṭhā rañño parinibbutakāle upasaṅkamītipi vadantiyeva.
अलं गोतमि, मा ते रुच्चीति कस्मा पटिक्खिपि, ननु सब्बेसम्पि बुद्धानं चतस्सो परिसा होन्तीति? कामं होन्ति, किलमेत्वा पन अनेकवारं याचिते अनुञ्ञातं पब्बज्जं ‘‘दुक्खेन लद्धा’’ति सम्मा परिपालेस्सन्तीति गरुं कत्वा अनुञ्ञातुकामो पटिक्खिपि। पक्कामीति पुन कपिलपुरमेव पाविसि। यथाभिरन्तं विहरित्वाति बोधनेय्यसत्तानं उपनिस्सयं ओलोकेन्तो यथाज्झासयने विहरित्वा। चारिकं पक्कामीति महाजनसङ्गहं करोन्तो उत्तमाय बुद्धसिरिया अनोपमेन बुद्धविलासेन अतुरितचारिकं पक्कामि।
Alaṃ gotami, mā te ruccīti kasmā paṭikkhipi, nanu sabbesampi buddhānaṃ catasso parisā hontīti? Kāmaṃ honti, kilametvā pana anekavāraṃ yācite anuññātaṃ pabbajjaṃ ‘‘dukkhena laddhā’’ti sammā paripālessantīti garuṃ katvā anuññātukāmo paṭikkhipi. Pakkāmīti puna kapilapurameva pāvisi. Yathābhirantaṃviharitvāti bodhaneyyasattānaṃ upanissayaṃ olokento yathājjhāsayane viharitvā. Cārikaṃ pakkāmīti mahājanasaṅgahaṃ karonto uttamāya buddhasiriyā anopamena buddhavilāsena aturitacārikaṃ pakkāmi.
सम्बहुलाहि साकियानीहि सद्धिन्ति अन्तोनिवेसनम्हियेव दसबलं उद्दिस्स पब्बज्जावेसं गहेत्वा पञ्चसता साकियानियो पब्बज्जावेसंयेव गाहापेत्वा सब्बाहिपि ताहि सम्बहुलाहि साकियानीहि सद्धिं। चारिकं पक्कामीति गमनं अभिनीहरि। गमनाभिनीहरणकाले पन ता सुखुमाला राजित्थियो पदसा गन्तुं न सक्खिस्सन्तीति साकियकोलियराजानो सोवण्णसिविकायो उपट्ठापयिंसु। ता पन ‘‘याने आरुय्ह गच्छन्तीति सत्थरि अगारवो कतो होती’’ति एकपण्णासयोजनिकं पदसाव पटिपज्जिंसु। राजानोपि पुरतो च पच्छतो च आरक्खं संविदहापेत्वा तण्डुलसप्पितेलादीनं सकटानि पूरापेत्वा ‘‘गतट्ठाने गतट्ठाने आहारं पटियादेथा’’ति पुरिसे पेसयिंसु। सूनेहि पादेहीति तासञ्हि सुखुमालत्ता पादेसु एको फोटो उट्ठेति, एको भिज्जति। उभो पादा कतकट्ठिसम्परिकिण्णा विय हुत्वा उद्धुमाता जाता। तेन वुत्तं – ‘‘सूनेहि पादेही’’ति। बहिद्वारकोट्ठकेति द्वारकोट्ठकतो बहि। कस्मा पनेवं ठिताति? एवं किरस्सा अहोसि – ‘‘अहं तथागतेन अननुञ्ञाता सयमेव पब्बज्जावेसं अग्गहेसिं, एवं गहितभावो च पन मे सकलजम्बुदीपे पाकटो जातो। सचे सत्था पब्बज्जं अनुजानाति, इच्चेतं कुसलं। सचे पन नानुजानिस्सति, महती गरहा भविस्सती’’ति विहारं पविसितुं असक्कोन्ती रोदमानाव अट्ठासि।
Sambahulāhi sākiyānīhi saddhinti antonivesanamhiyeva dasabalaṃ uddissa pabbajjāvesaṃ gahetvā pañcasatā sākiyāniyo pabbajjāvesaṃyeva gāhāpetvā sabbāhipi tāhi sambahulāhi sākiyānīhi saddhiṃ. Cārikaṃ pakkāmīti gamanaṃ abhinīhari. Gamanābhinīharaṇakāle pana tā sukhumālā rājitthiyo padasā gantuṃ na sakkhissantīti sākiyakoliyarājāno sovaṇṇasivikāyo upaṭṭhāpayiṃsu. Tā pana ‘‘yāne āruyha gacchantīti satthari agāravo kato hotī’’ti ekapaṇṇāsayojanikaṃ padasāva paṭipajjiṃsu. Rājānopi purato ca pacchato ca ārakkhaṃ saṃvidahāpetvā taṇḍulasappitelādīnaṃ sakaṭāni pūrāpetvā ‘‘gataṭṭhāne gataṭṭhāne āhāraṃ paṭiyādethā’’ti purise pesayiṃsu. Sūnehi pādehīti tāsañhi sukhumālattā pādesu eko phoṭo uṭṭheti, eko bhijjati. Ubho pādā katakaṭṭhisamparikiṇṇā viya hutvā uddhumātā jātā. Tena vuttaṃ – ‘‘sūnehi pādehī’’ti. Bahidvārakoṭṭhaketi dvārakoṭṭhakato bahi. Kasmā panevaṃ ṭhitāti? Evaṃ kirassā ahosi – ‘‘ahaṃ tathāgatena ananuññātā sayameva pabbajjāvesaṃ aggahesiṃ, evaṃ gahitabhāvo ca pana me sakalajambudīpe pākaṭo jāto. Sace satthā pabbajjaṃ anujānāti, iccetaṃ kusalaṃ. Sace pana nānujānissati, mahatī garahā bhavissatī’’ti vihāraṃ pavisituṃ asakkontī rodamānāva aṭṭhāsi.
किं नु त्वं गोतमीति किं नु राजकुलानं विपत्ति उप्पन्ना, केन त्वं कारणेन एवं विवण्णभावं पत्ता, सूनेहि पादेहि…पे॰… ठिताति। अञ्ञेनपि परियायेनाति अञ्ञेनपि कारणेन। बहुकारा, भन्तेतिआदिना तस्सा गुणं कथेत्वा पुन पब्बज्जं याचन्तो एवमाह। सत्थापि ‘‘इत्थियो नाम परित्तपञ्ञा, एकयाचितमत्तेन पब्बज्जाय अनुञ्ञाताय न मम सासनं गरुं कत्वा गण्हिस्सन्ती’’ति तिक्खत्तुं पटिक्खिपित्वा इदानि गरुं कत्वा गाहापेतुकामताय सचे, आनन्द, महापजापती गोतमी अट्ठ गरुधम्मे पटिग्गण्हाति, साव’स्सा होतु उपसम्पदातिआदिमाह। तत्थ सावस्साति सा एव अस्सा पब्बज्जापि उपसम्पदापि होतु।
Kiṃ nu tvaṃ gotamīti kiṃ nu rājakulānaṃ vipatti uppannā, kena tvaṃ kāraṇena evaṃ vivaṇṇabhāvaṃ pattā, sūnehi pādehi…pe… ṭhitāti. Aññenapi pariyāyenāti aññenapi kāraṇena. Bahukārā, bhantetiādinā tassā guṇaṃ kathetvā puna pabbajjaṃ yācanto evamāha. Satthāpi ‘‘itthiyo nāma parittapaññā, ekayācitamattena pabbajjāya anuññātāya na mama sāsanaṃ garuṃ katvā gaṇhissantī’’ti tikkhattuṃ paṭikkhipitvā idāni garuṃ katvā gāhāpetukāmatāya sace, ānanda, mahāpajāpatī gotamīaṭṭha garudhamme paṭiggaṇhāti, sāva’ssā hotuupasampadātiādimāha. Tattha sāvassāti sā eva assā pabbajjāpi upasampadāpi hotu.
तदहूपसम्पन्नस्साति तंदिवसं उपसम्पन्नस्स। अभिवादनं पच्चुट्ठानं अञ्जलिकम्मं सामीचिकम्मं कत्तब्बन्ति ओमानातिमाने अकत्वा पञ्चपतिट्ठितेन अभिवादनं, आसना पच्चुट्ठाय पच्चुग्गमनवसेन पच्चुट्ठानं, दसनखे समोधानेत्वा अञ्जलिकम्मं, आसनपञ्ञापनबीजनादिकं अनुच्छविककम्मसङ्खातं सामीचिकम्मञ्च कतब्बं। अभिक्खुके आवासेति यत्थ वसन्तिया अनन्तरायेन ओवादत्थाय उपसङ्कमनट्ठाने ओवाददायको आचरियो नत्थि, अयं अभिक्खुको आवासो नाम। एवरूपे आवासे वस्सं न उपगन्तब्बं। अन्वड्ढमासन्ति अनुपोसथिकं। ओवादूपसङ्कमनन्ति ओवादत्थाय उपसङ्कमनं। दिट्ठेनाति चक्खुना दिट्ठेन। सुतेनाति सोतेन सुतेन। परिसङ्कायाति दिट्ठसुतवसेन परिसङ्कितेन। गरुधम्मन्ति गरुकं सङ्घादिसेसापत्तिं। पक्खमानत्तन्ति अनूनानि पन्नरस दिवसानि मानत्तं। छसु धम्मेसूति विकालभोजनच्छट्ठेसु सिक्खापदेसु। सिक्खितसिक्खायाति एकसिक्खम्पि अखण्डं कत्वा पूरितसिक्खाय। अक्कोसितब्बो परिभासितब्बोति दसन्नं अक्कोसवत्थूनं अञ्ञतरेन अक्कोसवत्थुना न अक्कोसितब्बो, भयूपदंसनाय याय कायचि परिभासाय न परिभासितब्बो।
Tadahūpasampannassāti taṃdivasaṃ upasampannassa. Abhivādanaṃ paccuṭṭhānaṃ añjalikammaṃ sāmīcikammaṃ kattabbanti omānātimāne akatvā pañcapatiṭṭhitena abhivādanaṃ, āsanā paccuṭṭhāya paccuggamanavasena paccuṭṭhānaṃ, dasanakhe samodhānetvā añjalikammaṃ, āsanapaññāpanabījanādikaṃ anucchavikakammasaṅkhātaṃ sāmīcikammañca katabbaṃ. Abhikkhuke āvāseti yattha vasantiyā anantarāyena ovādatthāya upasaṅkamanaṭṭhāne ovādadāyako ācariyo natthi, ayaṃ abhikkhuko āvāso nāma. Evarūpe āvāse vassaṃ na upagantabbaṃ. Anvaḍḍhamāsanti anuposathikaṃ. Ovādūpasaṅkamananti ovādatthāya upasaṅkamanaṃ. Diṭṭhenāti cakkhunā diṭṭhena. Sutenāti sotena sutena. Parisaṅkāyāti diṭṭhasutavasena parisaṅkitena. Garudhammanti garukaṃ saṅghādisesāpattiṃ. Pakkhamānattanti anūnāni pannarasa divasāni mānattaṃ. Chasu dhammesūti vikālabhojanacchaṭṭhesu sikkhāpadesu. Sikkhitasikkhāyāti ekasikkhampi akhaṇḍaṃ katvā pūritasikkhāya. Akkositabbo paribhāsitabboti dasannaṃ akkosavatthūnaṃ aññatarena akkosavatthunā na akkositabbo, bhayūpadaṃsanāya yāya kāyaci paribhāsāya na paribhāsitabbo.
ओवटो भिक्खुनीनं भिक्खूसु वचनपथोति ओवादानुसासनधम्मकथासङ्खातो वचनपथो भिक्खुनीनं भिक्खूसु ओवरितो पिहितो, न भिक्खुनिया कोचि भिक्खु ओवदितब्बो अनुसासितब्बो वा ‘‘भन्ते, पोराणकत्थेरा इदं चीवरवत्तं पूरयिंसू’’ति एवं पन पवेणिवसेन कथेतुं वट्टति। अनोवटो भिक्खूनं भिक्खुनीसु वचनपथोति भिक्खूनं पन भिक्खुनीसु वचनपथो अनिवारितो, यथारुचि ओवदितुं अनुसासितुं धम्मकथं कथेतुन्ति अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पनेसा गरुधम्मकथा समन्तपासादिकाय विनयसंवण्णनाय (पाचि॰ अट्ठ॰ १४८) वुत्तनयेनेव वेदितब्बा।
Ovaṭo bhikkhunīnaṃ bhikkhūsu vacanapathoti ovādānusāsanadhammakathāsaṅkhāto vacanapatho bhikkhunīnaṃ bhikkhūsu ovarito pihito, na bhikkhuniyā koci bhikkhu ovaditabbo anusāsitabbo vā ‘‘bhante, porāṇakattherā idaṃ cīvaravattaṃ pūrayiṃsū’’ti evaṃ pana paveṇivasena kathetuṃ vaṭṭati. Anovaṭobhikkhūnaṃ bhikkhunīsu vacanapathoti bhikkhūnaṃ pana bhikkhunīsu vacanapatho anivārito, yathāruci ovadituṃ anusāsituṃ dhammakathaṃ kathetunti ayamettha saṅkhepo, vitthārato panesā garudhammakathā samantapāsādikāya vinayasaṃvaṇṇanāya (pāci. aṭṭha. 148) vuttanayeneva veditabbā.
इमे पन अट्ठ गरुधम्मे सत्थु सन्तिके उग्गहेत्वा थेरेन अत्तनो आरोचियमाने सुत्वाव महापजापतिया ताव महन्तं दोमनस्सं खणेन पटिप्पस्सम्भि, अनोतत्तदहतो आभतेन सीतुदकस्स घटसतेन मत्थके परिसित्ता विय विगतपरिळाहा अत्तमना हुत्वा गरुधम्मपटिग्गहणेन उप्पन्नपीतिपामोज्जं आविकरोन्ती सेय्यथापि, भन्तेतिआदिकं उदानं उदानेसि।
Ime pana aṭṭha garudhamme satthu santike uggahetvā therena attano ārociyamāne sutvāva mahāpajāpatiyā tāva mahantaṃ domanassaṃ khaṇena paṭippassambhi, anotattadahato ābhatena sītudakassa ghaṭasatena matthake parisittā viya vigatapariḷāhā attamanā hutvā garudhammapaṭiggahaṇena uppannapītipāmojjaṃ āvikarontī seyyathāpi, bhantetiādikaṃ udānaṃ udānesi.
कुम्भत्थेनकेहीति कुम्भे दीपं जालेत्वा तेन आलोकेन परघरे भण्डं विचिनित्वा थेनकचोरेहि। सेतट्ठिका नाम रोगजातीति एको पाणको नाळमज्झगतं कण्डं विज्झति, येन विद्धा कण्डा निक्खन्तम्पि सालिसीसं खीरं गहेतुं न सक्कोति। मञ्जिट्ठिका नाम रोगजातीति उच्छूनं अन्तोरत्तभावो।
Kumbhatthenakehīti kumbhe dīpaṃ jāletvā tena ālokena paraghare bhaṇḍaṃ vicinitvā thenakacorehi. Setaṭṭhikā nāma rogajātīti eko pāṇako nāḷamajjhagataṃ kaṇḍaṃ vijjhati, yena viddhā kaṇḍā nikkhantampi sālisīsaṃ khīraṃ gahetuṃ na sakkoti. Mañjiṭṭhikā nāma rogajātīti ucchūnaṃ antorattabhāvo.
महतो तळाकस्स पटिकच्चेव आळिन्ति इमिना पन एतमत्थं दस्सेति – यथा महतो तळाकस्स पाळिया अबद्धायपि किञ्चि उदकं तिट्ठतेव, पठममेव बद्धाय पन यं अबद्धपच्चया न तिट्ठेय्य, तम्पि तिट्ठेय्य, एवमेव ये इमे अनुप्पन्ने वत्थुस्मिं पटिकच्चेव अनतिक्कमनत्थाय गरुधम्मा पञ्ञत्ता, तेसु अपञ्ञत्तेसु मातुगामस्स पब्बजितत्ता पञ्च वस्ससतानि सद्धम्मो तिट्ठेय्य। पटिकच्चेव पञ्ञत्तत्ता पन अपरानिपि पञ्च वस्ससतानि ठस्सतीति एवं पठमं वुत्तवस्ससहस्समेव ठस्सति। वस्ससहस्सन्ति चेतं पटिसम्भिदापभेदप्पत्तखीणासवानं वसेनेव वुत्तं, ततो पन उत्तरिपि सुक्खविपस्सकखीणासववसेन वस्ससहस्सं, अनागामिवसेन वस्ससहस्सं, सकदागामिवसेन वस्ससहस्सं, सोतापन्नवसेन वस्ससहस्सन्ति एवं पञ्चवस्ससहस्सानि पटिवेधसद्धम्मो ठस्सति। परियत्तिधम्मोपि तानियेव। न हि परियत्तिया असति पटिवेधो अत्थि, नापि परियत्तिया सति पटिवेधो न होति। लिङ्गं पन परियत्तिया अन्तरहितायपि चिरं पवत्तिस्सतीति।
Mahato taḷākassa paṭikacceva āḷinti iminā pana etamatthaṃ dasseti – yathā mahato taḷākassa pāḷiyā abaddhāyapi kiñci udakaṃ tiṭṭhateva, paṭhamameva baddhāya pana yaṃ abaddhapaccayā na tiṭṭheyya, tampi tiṭṭheyya, evameva ye ime anuppanne vatthusmiṃ paṭikacceva anatikkamanatthāya garudhammā paññattā, tesu apaññattesu mātugāmassa pabbajitattā pañca vassasatāni saddhammo tiṭṭheyya. Paṭikacceva paññattattā pana aparānipi pañca vassasatāni ṭhassatīti evaṃ paṭhamaṃ vuttavassasahassameva ṭhassati. Vassasahassanti cetaṃ paṭisambhidāpabhedappattakhīṇāsavānaṃ vaseneva vuttaṃ, tato pana uttaripi sukkhavipassakakhīṇāsavavasena vassasahassaṃ, anāgāmivasena vassasahassaṃ, sakadāgāmivasena vassasahassaṃ, sotāpannavasena vassasahassanti evaṃ pañcavassasahassāni paṭivedhasaddhammo ṭhassati. Pariyattidhammopi tāniyeva. Na hi pariyattiyā asati paṭivedho atthi, nāpi pariyattiyā sati paṭivedho na hoti. Liṅgaṃ pana pariyattiyā antarahitāyapi ciraṃ pavattissatīti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १. गोतमीसुत्तं • 1. Gotamīsuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / १-३. गोतमीसुत्तादिवण्णना • 1-3. Gotamīsuttādivaṇṇanā
