| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
१०. गोत्रभुञाणनिद्देसवण्णना
10. Gotrabhuñāṇaniddesavaṇṇanā
५९. गोत्रभुञाणनिद्देसे अभिभुय्यतीति अभिभवति अतिक्कमति। बहिद्धा सङ्खारनिमित्तन्ति सकसन्तानप्पवत्तअकुसलक्खन्धतो बहिद्धाभूतं सङ्खारनिमित्तं। लोकिकसङ्खारा हि किलेसानं निमित्तत्ता, निमित्ताकारेन उपट्ठानतो वा निमित्तन्ति वुच्चन्ति। अभिभुय्यतीति गोत्रभूति च पुथुज्जनगोत्ताभिभवनतो गोत्रभुभावो वुत्तो। पक्खन्दतीति गोत्रभूति अरियगोत्तभावनतो गोत्रभुभावो वुत्तो। अभिभुय्यित्वा पक्खन्दतीति गोत्रभूति उभो अत्थे समासेत्वा वुत्तं। वुट्ठातीति गोत्रभूति च विवट्टतीति गोत्रभूति च मातिकाय वुट्ठानविवट्टनपदानुरूपेन पुथुज्जनगोत्ताभिभवनत्थोयेव वुत्तो। समथवसेन वुत्तगोत्रभूनं पन नीवरणादिगोत्ताभिभवनतो गोत्रभूति, ‘‘सोतापत्तिफलसमापत्तत्थाया’’तिआदीसु छसु समापत्तिवारेसु उप्पादादिगोत्ताभिभवनतो गोत्रभूति, ‘‘सकदागामिमग्गं पटिलाभत्थाया’’तिआदीसु तीसु मग्गवारेसु सोतापन्नादिगोत्ताभिभवनतो गोत्रभूति अत्थो वेदितब्बो। गोत्तत्थो चेत्थ बीजत्थो। वत्तनिपकरणे किर वुत्तं – गोत्तं वुच्चति निब्बानं सब्बपरिपन्थेहि गुत्तत्ता, तं पटिपज्जतीति गोत्रभूति, अट्ठ समापत्तियोपि गोत्तं गोत्रभुपरिपन्थेहि गुत्तत्ता, तं गोत्तं पटिपज्जतीति गोत्रभूति वुत्तं। ‘‘चतुन्नं मग्गानंयेव गोत्रभु निब्बानारम्मणं, चतस्सन्नं फलसमापत्तीनं गोत्रभु सङ्खारारम्मणं फलसमापत्तिनिन्नत्ता’’ति वदन्ति। वुत्तञ्हेतं विसुद्धिमग्गे – ‘‘तस्स पवत्तानुपुब्बविपस्सनस्स सङ्खारारम्मणगोत्रभुञाणानन्तरं फलसमापत्तिवसेन निरोधे चित्तं अप्पेती’’ति (विसुद्धि॰ २.८६३)। तेनेवेत्थ मग्गवारेसु सोळसमं कत्वा गहितस्स बहिद्धासङ्खारनिमित्तपदस्स समापत्तिवारेसु छट्ठं कत्वा गहणं न कतन्ति वेदितब्बं। इतरथा हि मूलपदगहणेन गहेतब्बं भवेय्य।
59. Gotrabhuñāṇaniddese abhibhuyyatīti abhibhavati atikkamati. Bahiddhā saṅkhāranimittanti sakasantānappavattaakusalakkhandhato bahiddhābhūtaṃ saṅkhāranimittaṃ. Lokikasaṅkhārā hi kilesānaṃ nimittattā, nimittākārena upaṭṭhānato vā nimittanti vuccanti. Abhibhuyyatīti gotrabhūti ca puthujjanagottābhibhavanato gotrabhubhāvo vutto. Pakkhandatīti gotrabhūti ariyagottabhāvanato gotrabhubhāvo vutto. Abhibhuyyitvā pakkhandatīti gotrabhūti ubho atthe samāsetvā vuttaṃ. Vuṭṭhātīti gotrabhūti ca vivaṭṭatīti gotrabhūti ca mātikāya vuṭṭhānavivaṭṭanapadānurūpena puthujjanagottābhibhavanatthoyeva vutto. Samathavasena vuttagotrabhūnaṃ pana nīvaraṇādigottābhibhavanato gotrabhūti, ‘‘sotāpattiphalasamāpattatthāyā’’tiādīsu chasu samāpattivāresu uppādādigottābhibhavanato gotrabhūti, ‘‘sakadāgāmimaggaṃ paṭilābhatthāyā’’tiādīsu tīsu maggavāresu sotāpannādigottābhibhavanato gotrabhūti attho veditabbo. Gottattho cettha bījattho. Vattanipakaraṇe kira vuttaṃ – gottaṃ vuccati nibbānaṃ sabbaparipanthehi guttattā, taṃ paṭipajjatīti gotrabhūti, aṭṭha samāpattiyopi gottaṃ gotrabhuparipanthehi guttattā, taṃ gottaṃ paṭipajjatīti gotrabhūti vuttaṃ. ‘‘Catunnaṃ maggānaṃyeva gotrabhu nibbānārammaṇaṃ, catassannaṃ phalasamāpattīnaṃ gotrabhu saṅkhārārammaṇaṃ phalasamāpattininnattā’’ti vadanti. Vuttañhetaṃ visuddhimagge – ‘‘tassa pavattānupubbavipassanassa saṅkhārārammaṇagotrabhuñāṇānantaraṃ phalasamāpattivasena nirodhe cittaṃ appetī’’ti (visuddhi. 2.863). Tenevettha maggavāresu soḷasamaṃ katvā gahitassa bahiddhāsaṅkhāranimittapadassa samāpattivāresu chaṭṭhaṃ katvā gahaṇaṃ na katanti veditabbaṃ. Itarathā hi mūlapadagahaṇena gahetabbaṃ bhaveyya.
अञ्ञे पन ‘‘यो निब्बाने पठमाभोगो पठमसमन्नाहारो, अयं वुच्चति गोत्रभू’’ति वदन्ति। तं फलं सन्धाय न युज्जति। पन्नरस गोत्रभुधम्मा कुसलाति एत्थ अरहतो अभिभवितब्बनीवरणाभावतो वितक्कविचारादीनं सुखेनेव पहातब्बभावतो च अभिभवनट्ठेन गोत्रभुनामं नारहन्तीति कत्वा गोत्रभूनं अब्याकतता न वुत्ताति वेदितब्बा। अरहता पन फलसमापत्तिं समापज्जन्तेन सङ्खारे अनभिभुय्य समापज्जितुं न सक्काति ‘‘तयो गोत्रभुधम्मा अब्याकता’’ति वुत्ता। केचि पन ‘‘अट्ठ समापत्तियो निब्बेधभागिया एव इध निद्दिट्ठा, तस्मा अट्ठ समापत्तिगोत्रभू कुसला होन्ती’’ति वदन्ति। तथा सङ्खारुपेक्खायपि वेदितब्बं।
Aññe pana ‘‘yo nibbāne paṭhamābhogo paṭhamasamannāhāro, ayaṃ vuccati gotrabhū’’ti vadanti. Taṃ phalaṃ sandhāya na yujjati. Pannarasa gotrabhudhammā kusalāti ettha arahato abhibhavitabbanīvaraṇābhāvato vitakkavicārādīnaṃ sukheneva pahātabbabhāvato ca abhibhavanaṭṭhena gotrabhunāmaṃ nārahantīti katvā gotrabhūnaṃ abyākatatā na vuttāti veditabbā. Arahatā pana phalasamāpattiṃ samāpajjantena saṅkhāre anabhibhuyya samāpajjituṃ na sakkāti ‘‘tayo gotrabhudhammā abyākatā’’ti vuttā. Keci pana ‘‘aṭṭha samāpattiyo nibbedhabhāgiyā eva idha niddiṭṭhā, tasmā aṭṭha samāpattigotrabhū kusalā hontī’’ti vadanti. Tathā saṅkhārupekkhāyapi veditabbaṃ.
६०. सामिसञ्चातिआदीसु वट्टामिसलोकामिसकिलेसामिसानं किलेसामिसेन सामिसं सनिकन्तिकत्ता। किं तं? अट्ठविधं समथगोत्रभुञाणं। वट्टामिसन्ति चेत्थ तेभूमकवट्टमेव। लोकामिसन्ति पञ्च कामगुणा। किलेसामिसन्ति किलेसा एव। निरामिसन्ति दसविधं विपस्सनागोत्रभुञाणं अनिकन्तिकत्ता। न हि अरिया गोत्रभुस्मिं निकन्तिं करोन्ति। पोत्थके ‘‘सामिसञ्चे’’ति लिखन्ति, तं न सुन्दरतरं। एवमेव पणिहितञ्च अप्पणिहितं सञ्ञुत्तञ्च विसञ्ञुत्तं वुट्ठितञ्च अवुट्ठितं वेदितब्बं। निकन्तिपणिधिया हि पणिहितं पत्थितन्ति अत्थो। तदभावेन अप्पणिहितं । निकन्तिसञ्ञोगेनेव सञ्ञुत्तं। तदभावेन विसञ्ञुत्तं। वुट्ठितन्ति विपस्सनागोत्रभुञाणमेव। तञ्हि निकन्तिच्छेदकत्ता वुट्ठितं नाम। इतरं अवुट्ठितं। बहिद्धा वुट्ठानत्ता वा वुट्ठितं। फलगोत्रभुपि हि निब्बानज्झासयवसेन निब्बानाभिमुखीभूतत्ता बहिद्धासङ्खारनिमित्ता वुट्ठितं नामाति वेदितब्बं। हेट्ठाभिभवनवुट्ठानविवट्टनवारेसुपि फलगोत्रभु अज्झासयवसेन निब्बानाभिमुखीभूतत्ता अभिभुय्यति वुट्ठाति विवट्टतीति वेदितब्बं। तिण्णं विमोक्खान पच्चयाति तिण्णं लोकुत्तरविमोक्खानं समथगोत्रभु पकतूपनिस्सयपच्चया होन्ति, विपस्सनागोत्रभु अनन्तरसमनन्तरूपनिस्सयपच्चया होन्ति। पञ्ञा यस्स परिच्चिताति पुब्बभागपञ्ञा यस्स परिचिता परिचिण्णा। कुसलो विवट्टे वुट्ठानेति असम्मोहवसेनेव विवट्टसङ्खाते गोत्रभुञाणे कुसलो छेको, पुब्बभागञाणेन वा कुसलो। नानादिट्ठीसु न कम्पतीति समुच्छेदेन पहीनासु नानप्पकारासु दिट्ठीसु न वेधतीति।
60.Sāmisañcātiādīsu vaṭṭāmisalokāmisakilesāmisānaṃ kilesāmisena sāmisaṃ sanikantikattā. Kiṃ taṃ? Aṭṭhavidhaṃ samathagotrabhuñāṇaṃ. Vaṭṭāmisanti cettha tebhūmakavaṭṭameva. Lokāmisanti pañca kāmaguṇā. Kilesāmisanti kilesā eva. Nirāmisanti dasavidhaṃ vipassanāgotrabhuñāṇaṃ anikantikattā. Na hi ariyā gotrabhusmiṃ nikantiṃ karonti. Potthake ‘‘sāmisañce’’ti likhanti, taṃ na sundarataraṃ. Evameva paṇihitañca appaṇihitaṃ saññuttañca visaññuttaṃ vuṭṭhitañca avuṭṭhitaṃ veditabbaṃ. Nikantipaṇidhiyā hi paṇihitaṃ patthitanti attho. Tadabhāvena appaṇihitaṃ. Nikantisaññogeneva saññuttaṃ. Tadabhāvena visaññuttaṃ. Vuṭṭhitanti vipassanāgotrabhuñāṇameva. Tañhi nikanticchedakattā vuṭṭhitaṃ nāma. Itaraṃ avuṭṭhitaṃ. Bahiddhā vuṭṭhānattā vā vuṭṭhitaṃ. Phalagotrabhupi hi nibbānajjhāsayavasena nibbānābhimukhībhūtattā bahiddhāsaṅkhāranimittā vuṭṭhitaṃ nāmāti veditabbaṃ. Heṭṭhābhibhavanavuṭṭhānavivaṭṭanavāresupi phalagotrabhu ajjhāsayavasena nibbānābhimukhībhūtattā abhibhuyyati vuṭṭhāti vivaṭṭatīti veditabbaṃ. Tiṇṇaṃ vimokkhāna paccayāti tiṇṇaṃ lokuttaravimokkhānaṃ samathagotrabhu pakatūpanissayapaccayā honti, vipassanāgotrabhu anantarasamanantarūpanissayapaccayā honti. Paññā yassa pariccitāti pubbabhāgapaññā yassa paricitā pariciṇṇā. Kusalo vivaṭṭe vuṭṭhāneti asammohavaseneva vivaṭṭasaṅkhāte gotrabhuñāṇe kusalo cheko, pubbabhāgañāṇena vā kusalo. Nānādiṭṭhīsu na kampatīti samucchedena pahīnāsu nānappakārāsu diṭṭhīsu na vedhatīti.
गोत्रभुञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Gotrabhuñāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / १०. गोत्रभुञाणनिद्देसो • 10. Gotrabhuñāṇaniddeso
