Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२४३] ३. गुत्तिलजातकवण्णना
[243] 3. Guttilajātakavaṇṇanā
सत्ततन्तिं सुमधुरन्ति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो देवदत्तं आरब्भ कथेसि। तस्मिञ्हि काले भिक्खू देवदत्तं आहंसु – ‘‘आवुसो देवदत्त, सम्मासम्बुद्धो तुय्हं आचरियो, त्वं सम्मासम्बुद्धं निस्साय तीणि पिटकानि उग्गण्हि, चत्तारि झानानि उप्पादेसि, आचरियस्स नाम पटिसत्तुना भवितुं न युत्त’’न्ति। देवदत्तो ‘‘किं पन मे, आवुसो, समणो गोतमो आचरियो, ननु मया अत्तनो बलेनेव तीणि पिटकानि उग्गहितानि, चत्तारि झानानि उप्पादितानी’’ति आचरियं पच्चक्खासि। भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, देवदत्तो आचरियं पच्चक्खाय सम्मासम्बुद्धस्स पटिसत्तु हुत्वा महाविनासं पत्तो’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, देवदत्तो इदानेव आचरियं पच्चक्खाय मम पटिसत्तु हुत्वा विनासं पापुणाति, पुब्बेपि पत्तोयेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Sattatantiṃ sumadhuranti idaṃ satthā veḷuvane viharanto devadattaṃ ārabbha kathesi. Tasmiñhi kāle bhikkhū devadattaṃ āhaṃsu – ‘‘āvuso devadatta, sammāsambuddho tuyhaṃ ācariyo, tvaṃ sammāsambuddhaṃ nissāya tīṇi piṭakāni uggaṇhi, cattāri jhānāni uppādesi, ācariyassa nāma paṭisattunā bhavituṃ na yutta’’nti. Devadatto ‘‘kiṃ pana me, āvuso, samaṇo gotamo ācariyo, nanu mayā attano baleneva tīṇi piṭakāni uggahitāni, cattāri jhānāni uppāditānī’’ti ācariyaṃ paccakkhāsi. Bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, devadatto ācariyaṃ paccakkhāya sammāsambuddhassa paṭisattu hutvā mahāvināsaṃ patto’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, devadatto idāneva ācariyaṃ paccakkhāya mama paṭisattu hutvā vināsaṃ pāpuṇāti, pubbepi pattoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो गन्धब्बकुले निब्बत्ति, ‘‘गुत्तिलकुमारो’’तिस्स नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो गन्धब्बसिप्पे निप्फत्तिं पत्वा गुत्तिलगन्धब्बो नाम सकलजम्बुदीपे अग्गगन्धब्बो अहोसि। सो दाराभरणं अकत्वा अन्धे मातापितरो पोसेसि। तदा बाराणसिवासिनो वाणिजा वणिज्जाय उज्जेनिनगरं गन्त्वा उस्सवे घुट्ठे छन्दकं संहरित्वा बहुं मालागन्धविलेपनञ्च खज्जभोज्जादीनि च आदाय कीळनट्ठाने सन्निपतित्वा ‘‘वेतनं दत्वा एकं गन्धब्बं आनेथा’’ति आहंसु। तेन च समयेन उज्जेनियं मूसिलो नाम जेट्ठगन्धब्बो होति, ते तं पक्कोसापेत्वा अत्तनो गन्धब्बं कारेसुं।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto gandhabbakule nibbatti, ‘‘guttilakumāro’’tissa nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto gandhabbasippe nipphattiṃ patvā guttilagandhabbo nāma sakalajambudīpe aggagandhabbo ahosi. So dārābharaṇaṃ akatvā andhe mātāpitaro posesi. Tadā bārāṇasivāsino vāṇijā vaṇijjāya ujjeninagaraṃ gantvā ussave ghuṭṭhe chandakaṃ saṃharitvā bahuṃ mālāgandhavilepanañca khajjabhojjādīni ca ādāya kīḷanaṭṭhāne sannipatitvā ‘‘vetanaṃ datvā ekaṃ gandhabbaṃ ānethā’’ti āhaṃsu. Tena ca samayena ujjeniyaṃ mūsilo nāma jeṭṭhagandhabbo hoti, te taṃ pakkosāpetvā attano gandhabbaṃ kāresuṃ.
मूसिलो वीणं वादन्तो वीणं उत्तममुच्छनाय मुच्छित्वा वादेसि। तेसं गुत्तिलगन्धब्बस्स गन्धब्बे जातपरिचयानं तस्स गन्धब्बं किलञ्जकण्डूवनं विय हुत्वा उपट्ठासि, एकोपि पहट्ठाकारं न दस्सेसि। मूसिलो तेसु तुट्ठाकारं अदस्सेन्तेसु ‘‘अतिखरं कत्वा वादेमि मञ्ञे’’ति मज्झिममुच्छनाय मुच्छित्वा मज्झिमसरेन वादेसि, ते तत्थपि मज्झत्ताव अहेसुं। अथ सो ‘‘इमे न किञ्चि जानन्ति मञ्ञे’’ति सयम्पि अजाननको विय हुत्वा तन्तियो सिथिले वादेसि, ते तत्थपि न किञ्चि आहंसु। अथ ने मूसिलो ‘‘अम्भो वाणिजा, किं नु खो मयि वीणं वादेन्ते तुम्हे न तुस्सथा’’ति। ‘‘किं पन त्वं वीणं वादेसि, मयञ्हि ‘अयं वीणं मुच्छेती’ति सञ्ञं अकरिम्हा’’ति। ‘‘किं पन तुम्हे मया उत्तरितरं आचरियं जानाथ, उदाहु अत्तनो अजाननभावेन न तुस्सथा’’ति। वाणिजा ‘‘बाराणसियं गुत्तिलगन्धब्बस्स वीणासद्दं सुतपुब्बानं तव वीणासद्दो इत्थीनं दारके तोसापनसद्दो विय होती’’ति आहंसु। ‘‘तेन हि, हन्द, तुम्हेहि दिन्नपरिब्बयं पटिग्गण्हथ, न मय्हं एतेनत्थो, अपिच खो पन बाराणसिं गच्छन्ता मं गण्हित्वा गच्छेय्याथा’’ति। ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा गमनकाले तं आदाय बाराणसिं गन्त्वा तस्स ‘‘एतं गुत्तिलस्स वसनट्ठान’’न्ति आचिक्खित्वा सकसकनिवेसनं अगमिंसु।
Mūsilo vīṇaṃ vādanto vīṇaṃ uttamamucchanāya mucchitvā vādesi. Tesaṃ guttilagandhabbassa gandhabbe jātaparicayānaṃ tassa gandhabbaṃ kilañjakaṇḍūvanaṃ viya hutvā upaṭṭhāsi, ekopi pahaṭṭhākāraṃ na dassesi. Mūsilo tesu tuṭṭhākāraṃ adassentesu ‘‘atikharaṃ katvā vādemi maññe’’ti majjhimamucchanāya mucchitvā majjhimasarena vādesi, te tatthapi majjhattāva ahesuṃ. Atha so ‘‘ime na kiñci jānanti maññe’’ti sayampi ajānanako viya hutvā tantiyo sithile vādesi, te tatthapi na kiñci āhaṃsu. Atha ne mūsilo ‘‘ambho vāṇijā, kiṃ nu kho mayi vīṇaṃ vādente tumhe na tussathā’’ti. ‘‘Kiṃ pana tvaṃ vīṇaṃ vādesi, mayañhi ‘ayaṃ vīṇaṃ mucchetī’ti saññaṃ akarimhā’’ti. ‘‘Kiṃ pana tumhe mayā uttaritaraṃ ācariyaṃ jānātha, udāhu attano ajānanabhāvena na tussathā’’ti. Vāṇijā ‘‘bārāṇasiyaṃ guttilagandhabbassa vīṇāsaddaṃ sutapubbānaṃ tava vīṇāsaddo itthīnaṃ dārake tosāpanasaddo viya hotī’’ti āhaṃsu. ‘‘Tena hi, handa, tumhehi dinnaparibbayaṃ paṭiggaṇhatha, na mayhaṃ etenattho, apica kho pana bārāṇasiṃ gacchantā maṃ gaṇhitvā gaccheyyāthā’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā gamanakāle taṃ ādāya bārāṇasiṃ gantvā tassa ‘‘etaṃ guttilassa vasanaṭṭhāna’’nti ācikkhitvā sakasakanivesanaṃ agamiṃsu.
मूसिलो बोधिसत्तस्स गेहं पविसित्वा लग्गेत्वा ठपितं बोधिसत्तस्स जातिवीणं दिस्वा गहेत्वा वादेसि, अथ बोधिसत्तस्स मातापितरो अन्धभावेन तं अपस्सन्ता ‘‘मूसिका मञ्ञे वीणं खादन्ती’’ति सञ्ञाय ‘‘सुसू’’ति आहंसु। तस्मिं काले मूसिलो वीणं ठपेत्वा बोधिसत्तस्स मातापितरो वन्दित्वा ‘‘कुतो आगतोसी’’ति वुत्ते ‘‘आचरियस्स सन्तिके सिप्पं उग्गण्हितुं उज्जेनितो आगतोम्ही’’ति आह। सो ‘‘साधू’’ति वुत्ते ‘‘कहं आचरियो’’ति पुच्छित्वा ‘‘विप्पवुत्थो, तात, अज्ज आगमिस्सती’’ति सुत्वा तत्थेव निसीदित्वा बोधिसत्तं आगतं दिस्वा तेन कतपटिसन्थारो अत्तनो आगतकारणं आरोचेसि। बोधिसत्तो अङ्गविज्जापाठको, सो तस्स असप्पुरिसभावं ञत्वा ‘‘गच्छ तात, नत्थि तव सिप्प’’न्ति पटिक्खिपि। सो बोधिसत्तस्स मातापितूनं पादे गहेत्वा उपकारं करोन्तो ते आराधेत्वा ‘‘सिप्पं मे दापेथा’’ति याचि। बोधिसत्तो मातापितूहि पुनप्पुनं वुच्चमानो ते अतिक्कमितुं असक्कोन्तो सिप्पं अदासि। सो बोधिसत्तेनेव सद्धिं राजनिवेसनं गच्छति। राजा तं दिस्वा ‘‘को एस, आचरिया’’ति पुच्छि। ‘‘मय्हं अन्तेवासिको, महाराजा’’ति। सो अनुक्कमेन रञ्ञो विस्सासिको अहोसि। बोधिसत्तो आचरियमुट्ठिं अकत्वा अत्तनो जानननियामेन सब्बं सिप्पं सिक्खापेत्वा ‘‘निट्ठितं ते, तात, सिप्प’’न्ति आह।
Mūsilo bodhisattassa gehaṃ pavisitvā laggetvā ṭhapitaṃ bodhisattassa jātivīṇaṃ disvā gahetvā vādesi, atha bodhisattassa mātāpitaro andhabhāvena taṃ apassantā ‘‘mūsikā maññe vīṇaṃ khādantī’’ti saññāya ‘‘susū’’ti āhaṃsu. Tasmiṃ kāle mūsilo vīṇaṃ ṭhapetvā bodhisattassa mātāpitaro vanditvā ‘‘kuto āgatosī’’ti vutte ‘‘ācariyassa santike sippaṃ uggaṇhituṃ ujjenito āgatomhī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti vutte ‘‘kahaṃ ācariyo’’ti pucchitvā ‘‘vippavuttho, tāta, ajja āgamissatī’’ti sutvā tattheva nisīditvā bodhisattaṃ āgataṃ disvā tena katapaṭisanthāro attano āgatakāraṇaṃ ārocesi. Bodhisatto aṅgavijjāpāṭhako, so tassa asappurisabhāvaṃ ñatvā ‘‘gaccha tāta, natthi tava sippa’’nti paṭikkhipi. So bodhisattassa mātāpitūnaṃ pāde gahetvā upakāraṃ karonto te ārādhetvā ‘‘sippaṃ me dāpethā’’ti yāci. Bodhisatto mātāpitūhi punappunaṃ vuccamāno te atikkamituṃ asakkonto sippaṃ adāsi. So bodhisatteneva saddhiṃ rājanivesanaṃ gacchati. Rājā taṃ disvā ‘‘ko esa, ācariyā’’ti pucchi. ‘‘Mayhaṃ antevāsiko, mahārājā’’ti. So anukkamena rañño vissāsiko ahosi. Bodhisatto ācariyamuṭṭhiṃ akatvā attano jānananiyāmena sabbaṃ sippaṃ sikkhāpetvā ‘‘niṭṭhitaṃ te, tāta, sippa’’nti āha.
सो चिन्तेसि – ‘‘मय्हं सिप्पं पगुणं, इदञ्च बाराणसिनगरं सकलजम्बुदीपे अग्गनगरं, आचरियोपि महल्लको, इधेव मया वसितुं वट्टती’’ति। सो आचरियं आह – ‘‘आचरिय अहं राजानं उपट्ठहिस्सामी’’ति। आचरियो ‘‘साधु, तात, रञ्ञो आरोचेस्सामी’’ति गन्त्वा ‘‘अम्हाकं अन्तेवासिको देवं उपट्ठातुं इच्छति, देय्यधम्ममस्स जानाथा’’ति रञ्ञो आरोचेत्वा रञ्ञा ‘‘तुम्हाकं देय्यधम्मतो उपड्ढं लभिस्सती’’ति वुत्ते तं पवत्तिं मूसिलस्स आरोचेसि। मूसिलो ‘‘अहं तुम्हेहि समकञ्ञेव लभन्तो उपट्ठहिस्सामि, न अलभन्तो’’ति आह । ‘‘किंकारणा’’ति? ‘‘ननु अहं तुम्हाकं जाननसिप्पं सब्बं जानामी’’ति? ‘‘आम, जानासी’’ति। ‘‘एवं सन्ते कस्मा मय्हं उपड्ढं देती’’ति? बोधिसत्तो रञ्ञो आरोचेसि। राजा ‘‘यदि एवं तुम्हेहि समकं सिप्पं दस्सेतुं सक्कोन्तो समकं लभिस्सती’’ति आह। बोधिसत्तो रञ्ञो वचनं तस्स आरोचेत्वा तेन ‘‘साधु दस्सेस्सामी’’ति वुत्ते रञ्ञो तं पवत्तिं आरोचेत्वा ‘‘साधु दस्सेतु, कतरदिवसं साकच्छा होतू’’ति वुत्ते ‘‘इतो सत्तमे दिवसे होतु, महाराजा’’ति आह।
So cintesi – ‘‘mayhaṃ sippaṃ paguṇaṃ, idañca bārāṇasinagaraṃ sakalajambudīpe agganagaraṃ, ācariyopi mahallako, idheva mayā vasituṃ vaṭṭatī’’ti. So ācariyaṃ āha – ‘‘ācariya ahaṃ rājānaṃ upaṭṭhahissāmī’’ti. Ācariyo ‘‘sādhu, tāta, rañño ārocessāmī’’ti gantvā ‘‘amhākaṃ antevāsiko devaṃ upaṭṭhātuṃ icchati, deyyadhammamassa jānāthā’’ti rañño ārocetvā raññā ‘‘tumhākaṃ deyyadhammato upaḍḍhaṃ labhissatī’’ti vutte taṃ pavattiṃ mūsilassa ārocesi. Mūsilo ‘‘ahaṃ tumhehi samakaññeva labhanto upaṭṭhahissāmi, na alabhanto’’ti āha . ‘‘Kiṃkāraṇā’’ti? ‘‘Nanu ahaṃ tumhākaṃ jānanasippaṃ sabbaṃ jānāmī’’ti? ‘‘Āma, jānāsī’’ti. ‘‘Evaṃ sante kasmā mayhaṃ upaḍḍhaṃ detī’’ti? Bodhisatto rañño ārocesi. Rājā ‘‘yadi evaṃ tumhehi samakaṃ sippaṃ dassetuṃ sakkonto samakaṃ labhissatī’’ti āha. Bodhisatto rañño vacanaṃ tassa ārocetvā tena ‘‘sādhu dassessāmī’’ti vutte rañño taṃ pavattiṃ ārocetvā ‘‘sādhu dassetu, kataradivasaṃ sākacchā hotū’’ti vutte ‘‘ito sattame divase hotu, mahārājā’’ti āha.
राजा मूसिलं पक्कोसापेत्वा ‘‘सच्चं किर त्वं आचरियेन सद्धिं साकच्छं करिस्ससी’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्चं, देवा’’ति वुत्ते ‘‘आचरियेन सद्धिं विग्गहो नाम न वट्टति, मा करी’’ति वारियमानोपि ‘‘अलं, महाराज, होतुयेव मे आचरियेन सद्धिं सत्तमे दिवसे साकच्छा, कतरस्स जानिभावं जानिस्सामा’’ति आह। राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा ‘‘इतो किर सत्तमे दिवसे आचरियगुत्तिलो च अन्तेवासिकमूसिलो च राजद्वारे अञ्ञमञ्ञं साकच्छं कत्वा सिप्पं दस्सेस्सन्ति, नागरा सन्निपतित्वा सिप्पं पस्सन्तू’’ति भेरिं चरापेसि।
Rājā mūsilaṃ pakkosāpetvā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ ācariyena saddhiṃ sākacchaṃ karissasī’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ, devā’’ti vutte ‘‘ācariyena saddhiṃ viggaho nāma na vaṭṭati, mā karī’’ti vāriyamānopi ‘‘alaṃ, mahārāja, hotuyeva me ācariyena saddhiṃ sattame divase sākacchā, katarassa jānibhāvaṃ jānissāmā’’ti āha. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ‘‘ito kira sattame divase ācariyaguttilo ca antevāsikamūsilo ca rājadvāre aññamaññaṃ sākacchaṃ katvā sippaṃ dassessanti, nāgarā sannipatitvā sippaṃ passantū’’ti bheriṃ carāpesi.
बोधिसत्तो चिन्तेसि – ‘‘अयं मूसिलो दहरो तरुणो, अहं महल्लको परिहीनथामो, महल्लकस्स किरिया नाम न सम्पज्जति। अन्तेवासिके नाम पराजितेपि विसेसो नत्थि, अन्तेवासिकस्स पन जये सति पत्तब्बलज्जतो अरञ्ञं पविसित्वा मरणं वरतर’’न्ति। सो अरञ्ञं पविसित्वा मरणभयेन निवत्तति, लज्जाभयेन गच्छति। एवमस्स गमनागमनं करोन्तस्सेव छ दिवसा अतिक्कन्ता, तिणानि मतानि, जङ्घमग्गो निब्बत्ति। तस्मिं खणे सक्कस्स भवनं उण्हाकारं दस्सेसि। सक्को आवज्जमानो तं कारणं ञत्वा ‘‘गुत्तिलगन्धब्बो अन्तेवासिकस्स भयेन अरञ्ञे महादुक्खं अनुभोति , एतस्स मया अवस्सयेन भवितुं वट्टती’’ति वेगेन गन्त्वा बोधिसत्तस्स पुरतो ठत्वा ‘‘आचरिय, कस्मा अरञ्ञं पविट्ठोसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘कोसि त्व’’न्ति वुत्ते ‘‘सक्कोहमस्मी’’ति आह। अथ नं बोधिसत्तो ‘‘अहं खो, देवराज, अन्तेवासिकतो पराजयभयेन अरञ्ञं पविट्ठो’’ति वत्वा पठमं गाथमाह –
Bodhisatto cintesi – ‘‘ayaṃ mūsilo daharo taruṇo, ahaṃ mahallako parihīnathāmo, mahallakassa kiriyā nāma na sampajjati. Antevāsike nāma parājitepi viseso natthi, antevāsikassa pana jaye sati pattabbalajjato araññaṃ pavisitvā maraṇaṃ varatara’’nti. So araññaṃ pavisitvā maraṇabhayena nivattati, lajjābhayena gacchati. Evamassa gamanāgamanaṃ karontasseva cha divasā atikkantā, tiṇāni matāni, jaṅghamaggo nibbatti. Tasmiṃ khaṇe sakkassa bhavanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko āvajjamāno taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘guttilagandhabbo antevāsikassa bhayena araññe mahādukkhaṃ anubhoti , etassa mayā avassayena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti vegena gantvā bodhisattassa purato ṭhatvā ‘‘ācariya, kasmā araññaṃ paviṭṭhosī’’ti pucchitvā ‘‘kosi tva’’nti vutte ‘‘sakkohamasmī’’ti āha. Atha naṃ bodhisatto ‘‘ahaṃ kho, devarāja, antevāsikato parājayabhayena araññaṃ paviṭṭho’’ti vatvā paṭhamaṃ gāthamāha –
१८६.
186.
‘‘सत्ततन्तिं सुमधुरं, रामणेय्यं अवाचयिं।
‘‘Sattatantiṃ sumadhuraṃ, rāmaṇeyyaṃ avācayiṃ;
सो मं रङ्गम्हि अव्हेति, सरणं मे होति कोसिया’’ति॥
So maṃ raṅgamhi avheti, saraṇaṃ me hoti kosiyā’’ti.
तस्सत्थो – अहं, देवराज, मूसिलं नाम अन्तेवासिकं सत्ततन्तिं सुमधुरं रामणेय्यं वीणं अत्तनो जानननियामेन सिक्खापेसिं, सो मं इदानि रङ्गमण्डले पक्कोसति, तस्स मे त्वं, कोसियगोत्त, सरणं होहीति।
Tassattho – ahaṃ, devarāja, mūsilaṃ nāma antevāsikaṃ sattatantiṃ sumadhuraṃ rāmaṇeyyaṃ vīṇaṃ attano jānananiyāmena sikkhāpesiṃ, so maṃ idāni raṅgamaṇḍale pakkosati, tassa me tvaṃ, kosiyagotta, saraṇaṃ hohīti.
सक्को तस्स वचनं सुत्वा ‘‘मा भायि, अहं ते ताणञ्च लेणञ्चा’’ति वत्वा दुतियं गाथमाह –
Sakko tassa vacanaṃ sutvā ‘‘mā bhāyi, ahaṃ te tāṇañca leṇañcā’’ti vatvā dutiyaṃ gāthamāha –
१८७.
187.
‘‘अहं तं सरणं सम्म, अहमाचरियपूजको।
‘‘Ahaṃ taṃ saraṇaṃ samma, ahamācariyapūjako;
न तं जयिस्सति सिस्सो, सिस्समाचरिय जेस्ससी’’ति॥
Na taṃ jayissati sisso, sissamācariya jessasī’’ti.
तत्थ अहं तं सरणन्ति अहं सरणं अवस्सयो पतिट्ठा हुत्वा तं तायिस्सामि। सम्माति पियवचनमेतं। सिस्समाचरिय, जेस्ससीति, आचरिय, त्वं वीणं वादयमानो सिस्सं जिनिस्ससि। अपिच त्वं वीणं वादेन्तो एकं तन्तिं छिन्दित्वा छ वादेय्यासि, वीणाय ते पकतिसद्दो भविस्सति। मूसिलोपि तन्तिं छिन्दिस्सति, अथस्स वीणाय सद्दो न भविस्सति। तस्मिं खणे सो पराजयं पापुणिस्सति। अथस्स पराजयभावं ञत्वा दुतियम्पि ततियम्पि चतुत्थम्पि पञ्चमम्पि सत्तमम्पि तन्तिं छिन्दित्वा सुद्धदण्डकमेव वादेय्यासि, छिन्नतन्तिकोटीहि सरो निक्खमित्वा सकलं द्वादसयोजनिकं बाराणसिनगरं छादेत्वा ठस्सतीति।
Tattha ahaṃ taṃ saraṇanti ahaṃ saraṇaṃ avassayo patiṭṭhā hutvā taṃ tāyissāmi. Sammāti piyavacanametaṃ. Sissamācariya, jessasīti, ācariya, tvaṃ vīṇaṃ vādayamāno sissaṃ jinissasi. Apica tvaṃ vīṇaṃ vādento ekaṃ tantiṃ chinditvā cha vādeyyāsi, vīṇāya te pakatisaddo bhavissati. Mūsilopi tantiṃ chindissati, athassa vīṇāya saddo na bhavissati. Tasmiṃ khaṇe so parājayaṃ pāpuṇissati. Athassa parājayabhāvaṃ ñatvā dutiyampi tatiyampi catutthampi pañcamampi sattamampi tantiṃ chinditvā suddhadaṇḍakameva vādeyyāsi, chinnatantikoṭīhi saro nikkhamitvā sakalaṃ dvādasayojanikaṃ bārāṇasinagaraṃ chādetvā ṭhassatīti.
एवं वत्वा सक्को बोधिसत्तस्स तिस्सो पासकघटिका दत्वा एवमाह – ‘‘वीणासद्देनेव पन सकलनगरे छादिते इतो एकं पासकघटिकं आकासे खिपेय्यासि, अथ ते पुरतो ओतरित्वा तीणि अच्छरासतानि नच्चिस्सन्ति। तासं नच्चनकाले च दुतियं खिपेय्यासि, अथापरानिपि तीणि सतानि ओतरित्वा तव वीणाधुरे नच्चिस्सन्ति। ततो ततियं खिपेय्यासि, अथापरानि तीणि सतानि ओतरित्वा रङ्गमण्डले नच्चिस्सन्ति। अहम्पि ते सन्तिकं आगमिस्सामि, गच्छ मा भायी’’ति बोधिसत्तं अस्सासेसि। बोधिसत्तो पुब्बण्हसमये गेहं अगमासि। नागरा राजद्वारसमीपे मण्डपं कत्वा रञ्ञो आसनं पञ्ञपेसुं। राजा पासादा ओतरित्वा अलङ्कतमण्डपे पल्लङ्कमज्झे निसीदि, द्वादससहस्सा अलङ्कतित्थियो अमच्चब्राह्मणगहपतिकादयो च राजानं परिवारयिंसु, सब्बे नागरा सन्निपतिंसु, राजङ्गणे चक्कातिचक्के मञ्चातिमञ्चे बन्धिंसु।
Evaṃ vatvā sakko bodhisattassa tisso pāsakaghaṭikā datvā evamāha – ‘‘vīṇāsaddeneva pana sakalanagare chādite ito ekaṃ pāsakaghaṭikaṃ ākāse khipeyyāsi, atha te purato otaritvā tīṇi accharāsatāni naccissanti. Tāsaṃ naccanakāle ca dutiyaṃ khipeyyāsi, athāparānipi tīṇi satāni otaritvā tava vīṇādhure naccissanti. Tato tatiyaṃ khipeyyāsi, athāparāni tīṇi satāni otaritvā raṅgamaṇḍale naccissanti. Ahampi te santikaṃ āgamissāmi, gaccha mā bhāyī’’ti bodhisattaṃ assāsesi. Bodhisatto pubbaṇhasamaye gehaṃ agamāsi. Nāgarā rājadvārasamīpe maṇḍapaṃ katvā rañño āsanaṃ paññapesuṃ. Rājā pāsādā otaritvā alaṅkatamaṇḍape pallaṅkamajjhe nisīdi, dvādasasahassā alaṅkatitthiyo amaccabrāhmaṇagahapatikādayo ca rājānaṃ parivārayiṃsu, sabbe nāgarā sannipatiṃsu, rājaṅgaṇe cakkāticakke mañcātimañce bandhiṃsu.
बोधिसत्तोपि न्हातानुलित्तो नानग्गरसभोजनं भुञ्जित्वा वीणं गाहापेत्वा अत्तनो पञ्ञत्तासने निसीदि। सक्को अदिस्समानकायेन आगन्त्वा आकासे अट्ठासि, बोधिसत्तोयेव नं पस्सति। मूसिलोपि आगन्त्वा अत्तनो आसने निसीदि। महाजनो परिवारेसि, आदितोव द्वेपि समसमं वादयिंसु। महाजनो द्विन्नम्पि वादितेन तुट्ठो उक्कुट्ठिसहस्सानि पवत्तेसि। सक्को आकासे ठत्वा बोधिसत्तञ्ञेव सावेन्तो ‘‘एकं तन्तिं छिन्दा’’ति आह। बोधिसत्तो तन्तिं छिन्दि, सा छिन्नापि छिन्नकोटिया सरं मुञ्चतेव, देवगन्धब्बं विय वत्तति। मूसिलोपि तन्तिं छिन्दि, ततो सद्दो न निक्खमि। आचरियो दुतियम्पि छिन्दि …पे॰… सत्तमम्पि छिन्दि। सुद्धदण्डकं वादेन्तस्स सद्दो नगरं छादेत्वा अट्ठासि। चेलुक्खेपसहस्सानि चेव उक्कुट्ठिसहस्सानि च पवत्तयिंसु। बोधिसत्तो एकं पासकं आकासे खिपि, तीणि अच्छरासतानि ओतरित्वा नच्चिंसु। एवं दुतिये च ततिये च खित्ते तीणि तीणि अच्छरासतानि ओतरित्वा वुत्तनयेनेव नच्चिंसु।
Bodhisattopi nhātānulitto nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā vīṇaṃ gāhāpetvā attano paññattāsane nisīdi. Sakko adissamānakāyena āgantvā ākāse aṭṭhāsi, bodhisattoyeva naṃ passati. Mūsilopi āgantvā attano āsane nisīdi. Mahājano parivāresi, āditova dvepi samasamaṃ vādayiṃsu. Mahājano dvinnampi vāditena tuṭṭho ukkuṭṭhisahassāni pavattesi. Sakko ākāse ṭhatvā bodhisattaññeva sāvento ‘‘ekaṃ tantiṃ chindā’’ti āha. Bodhisatto tantiṃ chindi, sā chinnāpi chinnakoṭiyā saraṃ muñcateva, devagandhabbaṃ viya vattati. Mūsilopi tantiṃ chindi, tato saddo na nikkhami. Ācariyo dutiyampi chindi …pe… sattamampi chindi. Suddhadaṇḍakaṃ vādentassa saddo nagaraṃ chādetvā aṭṭhāsi. Celukkhepasahassāni ceva ukkuṭṭhisahassāni ca pavattayiṃsu. Bodhisatto ekaṃ pāsakaṃ ākāse khipi, tīṇi accharāsatāni otaritvā nacciṃsu. Evaṃ dutiye ca tatiye ca khitte tīṇi tīṇi accharāsatāni otaritvā vuttanayeneva nacciṃsu.
तस्मिं खणे राजा महाजनस्स इङ्गितसञ्ञं अदासि, महाजनो उट्ठाय ‘‘त्वं आचरियेन सद्धिं विरुज्झित्वा ‘समकारं करोमी’ति वायमसि, अत्तनो पमाणं न जानासी’’ति मूसिलं तज्जेत्वा गहितगहितेहेव पासाणदण्डादीहि संचुण्णेत्वा जीवितक्खयं पापेत्वा पादे गहेत्वा सङ्कारट्ठाने छड्डेसि। राजा तुट्ठचित्तो घनवस्सं वस्सापेन्तो विय बोधिसत्तस्स बहुं धनं अदासि, तथा नागरा। सक्को बोधिसत्तेन सद्धिं पटिसन्थारं कत्वा ‘‘अहं ते, पण्डित, सहस्सयुत्तं आजञ्ञरथं गाहापेत्वा पच्छा मातलिं पेसेस्सामि, त्वं सहस्सयुत्तं वेजयन्तरथवरं अभिरुय्ह देवलोकं आगच्छेय्यासी’’ति वत्वा पक्कामि।
Tasmiṃ khaṇe rājā mahājanassa iṅgitasaññaṃ adāsi, mahājano uṭṭhāya ‘‘tvaṃ ācariyena saddhiṃ virujjhitvā ‘samakāraṃ karomī’ti vāyamasi, attano pamāṇaṃ na jānāsī’’ti mūsilaṃ tajjetvā gahitagahiteheva pāsāṇadaṇḍādīhi saṃcuṇṇetvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā pāde gahetvā saṅkāraṭṭhāne chaḍḍesi. Rājā tuṭṭhacitto ghanavassaṃ vassāpento viya bodhisattassa bahuṃ dhanaṃ adāsi, tathā nāgarā. Sakko bodhisattena saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā ‘‘ahaṃ te, paṇḍita, sahassayuttaṃ ājaññarathaṃ gāhāpetvā pacchā mātaliṃ pesessāmi, tvaṃ sahassayuttaṃ vejayantarathavaraṃ abhiruyha devalokaṃ āgaccheyyāsī’’ti vatvā pakkāmi.
अथ नं गन्त्वा पण्डुकम्बलसिलायं निसिन्नं ‘‘कहं गतात्थ, महाराजा’’ति देवधीतरो पुच्छिंसु। सक्को तासं तं कारणं वित्थारेन कथेत्वा बोधिसत्तस्स सीलञ्च गुणञ्च वण्णेसि। देवधीतरो ‘‘महाराज, मयम्पि आचरियं दट्ठुकामा, इध नं आनेही’’ति आहंसु। सक्को मातलिं आमन्तेत्वा ‘‘तात, देवच्छरा गुत्तिलगन्धब्बं दट्ठुकामा, गच्छ नं वेजयन्तरथे निसीदापेत्वा आनेही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति गन्त्वा बोधिसत्तं आनेसि। सक्को बोधिसत्तेन सद्धिं सम्मोदित्वा ‘‘देवकञ्ञा किर ते, आचरिय, गन्धब्बं सोतुकामा’’ति आह। ‘‘मयं महाराज, गन्धब्बा नाम सिप्पं निस्साय जीवाम, मूलं लभन्ता वादेय्यामा’’ति। ‘‘वादेहि, अहं ते मूलं दस्सामी’’ति। ‘‘न मय्हं अञ्ञेन मूलेनत्थो, इमा पन देवधीतरो अत्तनो अत्तनो कल्याणकम्मं कथेन्तु, एवाहं वादेस्सामी’’ति । अथ नं देवधीतरो आहंसु – ‘‘अम्हेहि कतं कल्याणकम्मं पच्छा तुम्हाकं कथेस्साम, गन्धब्बं करोहि आचरिया’’ति। बोधिसत्तो सत्ताहं देवतानं गन्धब्बं अकासि, तं दिब्बगन्धब्बं अभिभवित्वा पवत्ति। सत्तमे दिवसे आदितो पट्ठाय देवधीतानं कल्याणकम्मं पुच्छि। एकं कस्सपसम्मासम्बुद्धकाले एकस्स भिक्खुनो उत्तमवत्थं दत्वा सक्कस्स परिचारिका हुत्वा निब्बत्तं अच्छरासहस्सपरिवारं उत्तमवत्थदेवकञ्ञं ‘‘त्वं पुरिमभवे किं कम्मं कत्वा निब्बत्ता’’ति पुच्छि। तस्स पुच्छनाकारो च विस्सज्जना च विमानवत्थुम्हि आगतमेव। वुत्तञ्हि तत्थ –
Atha naṃ gantvā paṇḍukambalasilāyaṃ nisinnaṃ ‘‘kahaṃ gatāttha, mahārājā’’ti devadhītaro pucchiṃsu. Sakko tāsaṃ taṃ kāraṇaṃ vitthārena kathetvā bodhisattassa sīlañca guṇañca vaṇṇesi. Devadhītaro ‘‘mahārāja, mayampi ācariyaṃ daṭṭhukāmā, idha naṃ ānehī’’ti āhaṃsu. Sakko mātaliṃ āmantetvā ‘‘tāta, devaccharā guttilagandhabbaṃ daṭṭhukāmā, gaccha naṃ vejayantarathe nisīdāpetvā ānehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti gantvā bodhisattaṃ ānesi. Sakko bodhisattena saddhiṃ sammoditvā ‘‘devakaññā kira te, ācariya, gandhabbaṃ sotukāmā’’ti āha. ‘‘Mayaṃ mahārāja, gandhabbā nāma sippaṃ nissāya jīvāma, mūlaṃ labhantā vādeyyāmā’’ti. ‘‘Vādehi, ahaṃ te mūlaṃ dassāmī’’ti. ‘‘Na mayhaṃ aññena mūlenattho, imā pana devadhītaro attano attano kalyāṇakammaṃ kathentu, evāhaṃ vādessāmī’’ti . Atha naṃ devadhītaro āhaṃsu – ‘‘amhehi kataṃ kalyāṇakammaṃ pacchā tumhākaṃ kathessāma, gandhabbaṃ karohi ācariyā’’ti. Bodhisatto sattāhaṃ devatānaṃ gandhabbaṃ akāsi, taṃ dibbagandhabbaṃ abhibhavitvā pavatti. Sattame divase ādito paṭṭhāya devadhītānaṃ kalyāṇakammaṃ pucchi. Ekaṃ kassapasammāsambuddhakāle ekassa bhikkhuno uttamavatthaṃ datvā sakkassa paricārikā hutvā nibbattaṃ accharāsahassaparivāraṃ uttamavatthadevakaññaṃ ‘‘tvaṃ purimabhave kiṃ kammaṃ katvā nibbattā’’ti pucchi. Tassa pucchanākāro ca vissajjanā ca vimānavatthumhi āgatameva. Vuttañhi tattha –
‘‘अभिक्कन्तेन वण्णेन, या त्वं तिट्ठसि देवते।
‘‘Abhikkantena vaṇṇena, yā tvaṃ tiṭṭhasi devate;
ओभासेन्ती दिसा सब्बा, ओसधी विय तारका॥
Obhāsentī disā sabbā, osadhī viya tārakā.
‘‘केन तेतादिसो वण्णो, केन ते इध मिज्झति।
‘‘Kena tetādiso vaṇṇo, kena te idha mijjhati;
उप्पज्जन्ति च ते भोगा, ये केचि मनसो पिया॥
Uppajjanti ca te bhogā, ye keci manaso piyā.
‘‘पुच्छामि तं देवि महानुभावे, मनुस्सभूता किमकासि पुञ्ञं।
‘‘Pucchāmi taṃ devi mahānubhāve, manussabhūtā kimakāsi puññaṃ;
केनासि एवं जलितानुभावा, वण्णो च ते सब्बदिसा पभासती’’ति॥
Kenāsi evaṃ jalitānubhāvā, vaṇṇo ca te sabbadisā pabhāsatī’’ti.
‘‘वत्थुत्तमदायिका नारी, पवरा होति नरेसु नारीसु।
‘‘Vatthuttamadāyikā nārī, pavarā hoti naresu nārīsu;
एवं पियरूपदायिका मनापं, दिब्बं सा लभते उपेच्च ठानं॥
Evaṃ piyarūpadāyikā manāpaṃ, dibbaṃ sā labhate upecca ṭhānaṃ.
‘‘तस्सा मे पस्स विमानं, अच्छरा कामवण्णिनीहमस्मि।
‘‘Tassā me passa vimānaṃ, accharā kāmavaṇṇinīhamasmi;
अच्छरासहस्सस्साहं, पवरा पस्स पुञ्ञानं विपाकं॥
Accharāsahassassāhaṃ, pavarā passa puññānaṃ vipākaṃ.
‘‘तेन मेतादिसो वण्णो, तेन मे इध मिज्झति।
‘‘Tena metādiso vaṇṇo, tena me idha mijjhati;
उप्पज्जन्ति च मे भोगा, ये केचि मनसो पिया॥
Uppajjanti ca me bhogā, ye keci manaso piyā.
‘‘तेनम्हि एवं जलितानुभावा।
‘‘Tenamhi evaṃ jalitānubhāvā;
वण्णो च मे सब्बदिसा पभासती’’ति॥ (वि॰ व॰ ३२९-३३१, ३३३-३३६)।
Vaṇṇo ca me sabbadisā pabhāsatī’’ti. (vi. va. 329-331, 333-336);
अपरा पिण्डाय चरमानस्स भिक्खुनो पूजनत्थाय पुप्फानि अदासि, अपरा ‘‘चेतिये गन्धपञ्चङ्गुलिकं देथा’’ति गन्धे अदासि, अपरा मधुरानि फलाफलानि अदासि, अपरा उच्छुरसं अदासि, अपरा कस्सपदसबलस्स चेतिये गन्धपञ्चङ्गुलिकं अदासि, अपरा मग्गपटिपन्नानं भिक्खूनं भिक्खुनीनञ्च कुलगेहे वासं उपगतानं सन्तिके धम्मं अस्सोसि, अपरा नावाय उपकट्ठाय वेलाय भुत्तस्स भिक्खुनो उदके ठत्वा उदकं अदासि, अपरा अगारमज्झे वसमाना अक्कोधना हुत्वा सस्सुससुरवत्तं अकासि, अपरा अत्तनो लद्धकोट्ठासतोपि संविभागं कत्वाव परिभुञ्जि, सीलवती च अहोसि, अपरा परगेहे दासी हुत्वा निक्कोधना निम्माना अत्तनो लद्धकोट्ठासतो संविभागं कत्वा देवरञ्ञो परिचारिका हुत्वा निब्बत्ता (वि॰ व॰ अट्ठ॰ ३२८-३३६)। एवं सब्बापि गुत्तिलविमानवत्थुस्मिं आगता छत्तिंस देवधीता यं यं कम्मं कत्वा तत्थ निब्बत्ता, सब्बं बोधिसत्तो पुच्छि। तापिस्स अत्तनो कतकम्मं गाथाहियेव कथेसुं। तं सुत्वा बोधिसत्तो ‘‘लाभा वत मे, सुलद्धं वत मे, स्वाहं इधागन्त्वा अप्पमत्तकेनपि कम्मेन पटिलद्धदिब्बसम्पत्तियो अस्सोसिं। इतो दानि पट्ठाय मनुस्सलोकं गन्त्वा दानादीनि कुसलकम्मानेव करिस्सामी’’ति वत्वा इमं उदानं उदानेसि –
Aparā piṇḍāya caramānassa bhikkhuno pūjanatthāya pupphāni adāsi, aparā ‘‘cetiye gandhapañcaṅgulikaṃ dethā’’ti gandhe adāsi, aparā madhurāni phalāphalāni adāsi, aparā ucchurasaṃ adāsi, aparā kassapadasabalassa cetiye gandhapañcaṅgulikaṃ adāsi, aparā maggapaṭipannānaṃ bhikkhūnaṃ bhikkhunīnañca kulagehe vāsaṃ upagatānaṃ santike dhammaṃ assosi, aparā nāvāya upakaṭṭhāya velāya bhuttassa bhikkhuno udake ṭhatvā udakaṃ adāsi, aparā agāramajjhe vasamānā akkodhanā hutvā sassusasuravattaṃ akāsi, aparā attano laddhakoṭṭhāsatopi saṃvibhāgaṃ katvāva paribhuñji, sīlavatī ca ahosi, aparā paragehe dāsī hutvā nikkodhanā nimmānā attano laddhakoṭṭhāsato saṃvibhāgaṃ katvā devarañño paricārikā hutvā nibbattā (vi. va. aṭṭha. 328-336). Evaṃ sabbāpi guttilavimānavatthusmiṃ āgatā chattiṃsa devadhītā yaṃ yaṃ kammaṃ katvā tattha nibbattā, sabbaṃ bodhisatto pucchi. Tāpissa attano katakammaṃ gāthāhiyeva kathesuṃ. Taṃ sutvā bodhisatto ‘‘lābhā vata me, suladdhaṃ vata me, svāhaṃ idhāgantvā appamattakenapi kammena paṭiladdhadibbasampattiyo assosiṃ. Ito dāni paṭṭhāya manussalokaṃ gantvā dānādīni kusalakammāneva karissāmī’’ti vatvā imaṃ udānaṃ udānesi –
‘‘स्वागतं वत मे अज्ज, सुप्पभातं सुहुट्ठितं।
‘‘Svāgataṃ vata me ajja, suppabhātaṃ suhuṭṭhitaṃ;
यं अद्दसामि देवतायो, अच्छराकामवण्णियो॥
Yaṃ addasāmi devatāyo, accharākāmavaṇṇiyo.
‘‘इमासाहं धम्मं सुत्वा, काहामि कुसलं बहुं।
‘‘Imāsāhaṃ dhammaṃ sutvā, kāhāmi kusalaṃ bahuṃ;
दानेन समचरियाय, संयमेन दमेन च।
Dānena samacariyāya, saṃyamena damena ca;
स्वाहं तत्थ गमिस्सामि, यत्थ गन्त्वा न सोचरे’’ति॥ (वि॰ व॰ ६१७-६१८)।
Svāhaṃ tattha gamissāmi, yattha gantvā na socare’’ti. (vi. va. 617-618);
अथ नं सत्ताहच्चयेन देवराजा मातलिसङ्गाहकं आणापेत्वा रथे निसीदापेत्वा बाराणसिमेव पेसेसि। सो बाराणसिं गन्त्वा देवलोके अत्तना दिट्ठकारणं मनुस्सानं आचिक्खि। ततो पट्ठाय मनुस्सा सउस्साहा पुञ्ञानि कातुं मञ्ञिंसु।
Atha naṃ sattāhaccayena devarājā mātalisaṅgāhakaṃ āṇāpetvā rathe nisīdāpetvā bārāṇasimeva pesesi. So bārāṇasiṃ gantvā devaloke attanā diṭṭhakāraṇaṃ manussānaṃ ācikkhi. Tato paṭṭhāya manussā saussāhā puññāni kātuṃ maññiṃsu.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा मूसिलो देवदत्तो अहोसि, सक्को अनुरुद्धो, राजा आनन्दो, गुत्तिलगन्धब्बो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā mūsilo devadatto ahosi, sakko anuruddho, rājā ānando, guttilagandhabbo pana ahameva ahosi’’nti.
गुत्तिलजातकवण्णना ततिया।
Guttilajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २४३. गुत्तिलजातकं • 243. Guttilajātakaṃ