| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
३. हालिद्दिकानिसुत्तवण्णना
3. Hāliddikānisuttavaṇṇanā
३. ततिये अवन्तीसूति अवन्तिदक्खिणापथसङ्खाते अवन्तिरट्ठे। कुररघरेति एवंनामके नगरे। पपातेति एकतो पपाते। तस्स किर पब्बतस्स एकं पस्सं छिन्दित्वा पातितं विय अहोसि। ‘‘पवत्ते’’तिपि पाठो, नानातित्थियानं लद्धिपवत्तट्ठानेति अत्थो। इति थेरो तस्मिं रट्ठे तं नगरं निस्साय तस्मिं पब्बते विहरति। हालिद्दिकानीति एवंनामको। अट्ठकवग्गिये मागण्डियपञ्हेति अट्ठकवग्गिकम्हि मागण्डियपञ्हो नाम अत्थि, तस्मिं पञ्हे। रूपधातूति रूपक्खन्धो अधिप्पेतो। रूपधातुरागविनिबद्धन्ति रूपधातुम्हि रागेन विनिबद्धं । विञ्ञाणन्ति कम्मविञ्ञाणं। ओकसारीति गेहसारी आलयसारी।
3. Tatiye avantīsūti avantidakkhiṇāpathasaṅkhāte avantiraṭṭhe. Kuraraghareti evaṃnāmake nagare. Papāteti ekato papāte. Tassa kira pabbatassa ekaṃ passaṃ chinditvā pātitaṃ viya ahosi. ‘‘Pavatte’’tipi pāṭho, nānātitthiyānaṃ laddhipavattaṭṭhāneti attho. Iti thero tasmiṃ raṭṭhe taṃ nagaraṃ nissāya tasmiṃ pabbate viharati. Hāliddikānīti evaṃnāmako. Aṭṭhakavaggiye māgaṇḍiyapañheti aṭṭhakavaggikamhi māgaṇḍiyapañho nāma atthi, tasmiṃ pañhe. Rūpadhātūti rūpakkhandho adhippeto. Rūpadhāturāgavinibaddhanti rūpadhātumhi rāgena vinibaddhaṃ . Viññāṇanti kammaviññāṇaṃ. Okasārīti gehasārī ālayasārī.
कस्मा पनेत्थ ‘‘विञ्ञाणधातु खो, गहपती’’ति न वुत्तन्ति? सम्मोहविघातत्थं। ‘‘ओको’’ति हि अत्थतो पच्चयो वुच्चति, पुरेजातञ्च कम्मविञ्ञाणं पच्छाजातस्स कम्मविञ्ञाणस्सपि विपाकविञ्ञाणस्सपि विपाकविञ्ञाणञ्च विपाकविञ्ञाणस्सपि कम्मविञ्ञाणस्सपि पच्चयो होति, तस्मा ‘‘कतरं नु खो इध विञ्ञाण’’न्ति? सम्मोहो भवेय्य, तस्स विघातत्थं तं अगहेत्वा असम्भिन्नाव देसना कता। अपिच आरम्मणवसेन चतस्सो अभिसङ्खारविञ्ञाणट्ठितियो वुत्ताति ता दस्सेतुम्पि इध विञ्ञाणं न गहितं।
Kasmā panettha ‘‘viññāṇadhātu kho, gahapatī’’ti na vuttanti? Sammohavighātatthaṃ. ‘‘Oko’’ti hi atthato paccayo vuccati, purejātañca kammaviññāṇaṃ pacchājātassa kammaviññāṇassapi vipākaviññāṇassapi vipākaviññāṇañca vipākaviññāṇassapi kammaviññāṇassapi paccayo hoti, tasmā ‘‘kataraṃ nu kho idha viññāṇa’’nti? Sammoho bhaveyya, tassa vighātatthaṃ taṃ agahetvā asambhinnāva desanā katā. Apica ārammaṇavasena catasso abhisaṅkhāraviññāṇaṭṭhitiyo vuttāti tā dassetumpi idha viññāṇaṃ na gahitaṃ.
उपयुपादानाति तण्हूपयदिट्ठूपयवसेन द्वे उपया, कामुपादानादीनि चत्तारि उपादानानि च। चेतसो अधिट्ठानाभिनिवेसानुसयाति अकुसलचित्तस्स अधिट्ठानभूता चेव अभिनिवेसभूता च अनुसयभूता च। तथागतस्साति सम्मासम्बुद्धस्स। सब्बेसम्पि हि खीणासवानं एते पहीनाव, सत्थु पन खीणासवभावो लोके अतिपाकटोति उपरिमकोटिया एवं वुत्तं। विञ्ञाणधातुयाति इध विञ्ञाणं कस्मा गहितं? किलेसप्पहानदस्सनत्थं। किलेसा हि न केवलं चतूसुयेव खन्धेसु पहीना पहीयन्ति, पञ्चसुपि पहीयन्तियेवाति किलेसप्पहानदस्सनत्थं गहितं। एवं खो, गहपति, अनोकसारी होतीति एवं कम्मविञ्ञाणेन ओकं असरन्तेन अनोकसारी नाम होति।
Upayupādānāti taṇhūpayadiṭṭhūpayavasena dve upayā, kāmupādānādīni cattāri upādānāni ca. Cetaso adhiṭṭhānābhinivesānusayāti akusalacittassa adhiṭṭhānabhūtā ceva abhinivesabhūtā ca anusayabhūtā ca. Tathāgatassāti sammāsambuddhassa. Sabbesampi hi khīṇāsavānaṃ ete pahīnāva, satthu pana khīṇāsavabhāvo loke atipākaṭoti uparimakoṭiyā evaṃ vuttaṃ. Viññāṇadhātuyāti idha viññāṇaṃ kasmā gahitaṃ? Kilesappahānadassanatthaṃ. Kilesā hi na kevalaṃ catūsuyeva khandhesu pahīnā pahīyanti, pañcasupi pahīyantiyevāti kilesappahānadassanatthaṃ gahitaṃ. Evaṃ kho, gahapati, anokasārī hotīti evaṃ kammaviññāṇena okaṃ asarantena anokasārī nāma hoti.
रूपनिमित्तनिकेतविसारविनिबन्धाति रूपमेव किलेसानं पच्चयट्ठेन निमित्तं, आरम्मणकिरियसङ्खातनिवासनट्ठानट्ठेन निकेतन्ति रूपनिमित्तनिकेतं। विसारो च विनिबन्धो च विसारविनिबन्धा। उभयेनपि हि किलेसानं पत्थटभावो च विनिबन्धनभावो च वुत्तो, रूपनिमित्तनिकेते विसारविनिबन्धाति रूपनिमित्तनिकेतविसारविनिबन्धा, तस्मा रूपनिमित्तनिकेतम्हि उप्पन्नेन किलेसविसारेन चेव किलेसबन्धनेन चाति अत्थो। निकेतसारीति वुच्चतीति आरम्मणकरणवसेन निवासनट्ठानं सारीति वुच्चति। पहीनाति ते रूपनिमित्तनिकेतकिलेसविसारविनिबन्धा पहीना।
Rūpanimittaniketavisāravinibandhāti rūpameva kilesānaṃ paccayaṭṭhena nimittaṃ, ārammaṇakiriyasaṅkhātanivāsanaṭṭhānaṭṭhena niketanti rūpanimittaniketaṃ. Visāro ca vinibandho ca visāravinibandhā. Ubhayenapi hi kilesānaṃ patthaṭabhāvo ca vinibandhanabhāvo ca vutto, rūpanimittanikete visāravinibandhāti rūpanimittaniketavisāravinibandhā, tasmā rūpanimittaniketamhi uppannena kilesavisārena ceva kilesabandhanena cāti attho. Niketasārīti vuccatīti ārammaṇakaraṇavasena nivāsanaṭṭhānaṃ sārīti vuccati. Pahīnāti te rūpanimittaniketakilesavisāravinibandhā pahīnā.
कस्मा पनेत्थ पञ्चक्खन्धा ‘‘ओका’’ति वुत्ता, छ आरम्मणानि ‘‘निकेत’’न्ति? छन्दरागस्स बलवदुब्बलताय। समानेपि हि एतेसं आलयट्ठेन विसयभावे ओकोति निच्चनिवासनट्ठानगेहमेव वुच्चति, निकेतन्ति ‘‘अज्ज असुकट्ठाने कीळिस्सामा’’ति कतसङ्केतट्ठानं निवासट्ठानं उय्यानादि। तत्थ यथा पुत्तदारधनधञ्ञपुण्णगेहे छन्दरागो बलवा होति, एवं अज्झत्तिकेसु खन्धेसु। यथा पन उय्यानट्ठानादीसु ततो दुब्बलतरो होति, एवं बाहिरेसु छसु आरम्मणेसूति छन्दरागस्स बलवदुब्बलताय एवं देसना कताति वेदितब्बो।
Kasmā panettha pañcakkhandhā ‘‘okā’’ti vuttā, cha ārammaṇāni ‘‘niketa’’nti? Chandarāgassa balavadubbalatāya. Samānepi hi etesaṃ ālayaṭṭhena visayabhāve okoti niccanivāsanaṭṭhānagehameva vuccati, niketanti ‘‘ajja asukaṭṭhāne kīḷissāmā’’ti katasaṅketaṭṭhānaṃ nivāsaṭṭhānaṃ uyyānādi. Tattha yathā puttadāradhanadhaññapuṇṇagehe chandarāgo balavā hoti, evaṃ ajjhattikesu khandhesu. Yathā pana uyyānaṭṭhānādīsu tato dubbalataro hoti, evaṃ bāhiresu chasu ārammaṇesūti chandarāgassa balavadubbalatāya evaṃ desanā katāti veditabbo.
सुखितेसु सुखितोति उपट्ठाकेसु धनधञ्ञलाभादिवसेन सुखितेसु ‘‘इदानाहं मनापं भोजनं लभिस्सामी’’ति गेहसितसुखेन सुखितो होति, तेहि पत्तसम्पत्तिं अनुभवमानो विय चरति। दुक्खितेसु दुक्खितोति तेसं केनचिदेव कारणेन दुक्खे उप्पन्ने सयं द्विगुणेन दुक्खेन दुक्खितो होति। किच्चकरणीयेसूति किच्चसङ्खातेसु करणीयेसु। तेसु योगं आपज्जतीति उपयोगं सयं तेसं किच्चानं कत्तब्बतं आपज्जति। कामेसूति वत्थुकामेसु। एवं खो, गहपति, कामेहि अरित्तो होतीति एवं किलेसकामेहि अरित्तो होति अन्तो कामानं भावेन अतुच्छो। सुक्कपक्खो तेसं अभावेन रित्तो तुच्छोति वेदितब्बो।
Sukhitesu sukhitoti upaṭṭhākesu dhanadhaññalābhādivasena sukhitesu ‘‘idānāhaṃ manāpaṃ bhojanaṃ labhissāmī’’ti gehasitasukhena sukhito hoti, tehi pattasampattiṃ anubhavamāno viya carati. Dukkhitesu dukkhitoti tesaṃ kenacideva kāraṇena dukkhe uppanne sayaṃ dviguṇena dukkhena dukkhito hoti. Kiccakaraṇīyesūti kiccasaṅkhātesu karaṇīyesu. Tesu yogaṃ āpajjatīti upayogaṃ sayaṃ tesaṃ kiccānaṃ kattabbataṃ āpajjati. Kāmesūti vatthukāmesu. Evaṃ kho, gahapati, kāmehi aritto hotīti evaṃ kilesakāmehi aritto hoti anto kāmānaṃ bhāvena atuccho. Sukkapakkho tesaṃ abhāvena ritto tucchoti veditabbo.
पुरक्खरानोति वट्टं पुरतो कुरुमानो। एवंरूपो सियन्तिआदीसु दीघरस्सकाळोदातादीसु रूपेसु ‘‘एवंरूपो नाम भवेय्य’’न्ति पत्थेति। सुखादीसु वेदनासु एवंवेदनो नाम; नीलसञ्ञादीसु सञ्ञासु एवं सञ्ञो नाम; पुञ्ञाभिसङ्खारादीसु सङ्खारेसु एवंसङ्खारो नाम; चक्खुविञ्ञाणादीसु विञ्ञाणेसु ‘‘एवं विञ्ञाणो नाम भवेय्य’’न्ति पत्थेति।
Purakkharānoti vaṭṭaṃ purato kurumāno. Evaṃrūpo siyantiādīsu dīgharassakāḷodātādīsu rūpesu ‘‘evaṃrūpo nāma bhaveyya’’nti pattheti. Sukhādīsu vedanāsu evaṃvedano nāma; nīlasaññādīsu saññāsu evaṃ sañño nāma; puññābhisaṅkhārādīsu saṅkhāresu evaṃsaṅkhāro nāma; cakkhuviññāṇādīsu viññāṇesu ‘‘evaṃ viññāṇo nāma bhaveyya’’nti pattheti.
अपुरक्खरानोति वट्टं पुरतो अकुरुमानो। सहितं मे, असहितं तेति तुय्हं वचनं असहितं असिलिट्ठं, मय्हं सहितं सिलिट्ठं मधुरपानसदिसं। अधिचिण्णं ते विपरावत्तन्ति यं तुय्हं दीघेन कालेन परिचितं सुप्पगुणं, तं मम वादं आगम्म सब्बं खणेन विपरावत्तं निवत्तं। आरोपितो ते वादोति तुय्हं दोसो मया आरोपितो। चर वादप्पमोक्खायाति तं तं आचरियं उपसङ्कमित्वा उत्तरि परियेसन्तो इमस्स वादस्स मोक्खाय चर आहिण्डाहि। निब्बेठेहि वा सचे पहोसीति अथ सयमेव पहोसि, इधेव निब्बेठेहीति। ततियं।
Apurakkharānoti vaṭṭaṃ purato akurumāno. Sahitaṃ me, asahitaṃ teti tuyhaṃ vacanaṃ asahitaṃ asiliṭṭhaṃ, mayhaṃ sahitaṃ siliṭṭhaṃ madhurapānasadisaṃ. Adhiciṇṇaṃ te viparāvattanti yaṃ tuyhaṃ dīghena kālena paricitaṃ suppaguṇaṃ, taṃ mama vādaṃ āgamma sabbaṃ khaṇena viparāvattaṃ nivattaṃ. Āropito te vādoti tuyhaṃ doso mayā āropito. Cara vādappamokkhāyāti taṃ taṃ ācariyaṃ upasaṅkamitvā uttari pariyesanto imassa vādassa mokkhāya cara āhiṇḍāhi. Nibbeṭhehi vā sace pahosīti atha sayameva pahosi, idheva nibbeṭhehīti. Tatiyaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ३. हालिद्दिकानिसुत्तं • 3. Hāliddikānisuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / ३. हालिद्दिकानिसुत्तवण्णना • 3. Hāliddikānisuttavaṇṇanā
