| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
३. हालिद्दिकानिसुत्तवण्णना
3. Hāliddikānisuttavaṇṇanā
३. ‘‘अवन्तिदक्खिणापथे’’ति अञ्ञेसु सुत्तपदेसु आगतत्ता आह ‘‘अवन्तिदक्खिणापथसङ्खाते’’ति। मज्झिमदेसतो हि दक्खिणदिसाय अवन्तिरट्ठं। पवत्तयित्थ एत्थ लद्धीति पवत्तं, पवत्तितब्बट्ठानन्ति आह ‘‘लद्धिपवत्तट्ठाने’’ति। रुप्पनसभावो धम्मोति कत्वा रूपधातूति रूपक्खन्धो वुत्तो। रूपधातुम्हि आरम्मणपच्चयभूतेन रागेन सहजातेनपि असहजातेनपि उपनिस्सयभूतेन अप्पहीनभावेनेव विनिबद्धं पटिबद्धं कम्मविञ्ञाणं। ओकसारीति वुच्चति – ‘‘तस्मिं रूपधातुसञ्ञिते ओके सरति पवत्तती’’ति कत्वा। अवति एत्थ गच्छति पवत्ततीति ओकं, पवत्तिट्ठानं। तेनाह – ‘‘गेहसारी आलयसारी’’ति।
3. ‘‘Avantidakkhiṇāpathe’’ti aññesu suttapadesu āgatattā āha ‘‘avantidakkhiṇāpathasaṅkhāte’’ti. Majjhimadesato hi dakkhiṇadisāya avantiraṭṭhaṃ. Pavattayittha ettha laddhīti pavattaṃ, pavattitabbaṭṭhānanti āha ‘‘laddhipavattaṭṭhāne’’ti. Ruppanasabhāvo dhammoti katvā rūpadhātūti rūpakkhandho vutto. Rūpadhātumhi ārammaṇapaccayabhūtena rāgena sahajātenapi asahajātenapi upanissayabhūtena appahīnabhāveneva vinibaddhaṃ paṭibaddhaṃ kammaviññāṇaṃ. Okasārīti vuccati – ‘‘tasmiṃ rūpadhātusaññite oke sarati pavattatī’’ti katvā. Avati ettha gacchati pavattatīti okaṃ, pavattiṭṭhānaṃ. Tenāha – ‘‘gehasārī ālayasārī’’ti.
उगच्छति वा एत्थ वेदनादीहि सद्धिं समवेतीति ओको, चक्खुरूपादि। पच्चयोति आरम्मणादिवसेन पच्चयो। पच्चयो होतीति अनन्तरसमनन्तरादिना चेव कम्मूपनिस्सयआरम्मणादिना च। ‘‘विञ्ञाणधातु खो, गहपती’’ति एवं वुत्ते ‘‘कम्मविञ्ञाणविपाकविञ्ञाणेसु कतरं नु खो’’ति सम्मोहो भवेय्य। तस्स सम्मोहस्स विघातत्थं अपगमनत्थं। असम्भिन्नावाति असंकिण्णाव देसना कता। आरम्मणवसेन चतस्सो अभिसङ्खारविञ्ञाणट्ठितियो वुत्ता – ‘‘रूपुपयं वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठेय्य, रूपारम्मण’’न्तिआदिना (सं॰ नि॰ ३.५३)। ता विञ्ञाणट्ठितियो दस्सेतुम्पि।
Ugacchati vā ettha vedanādīhi saddhiṃ samavetīti oko, cakkhurūpādi. Paccayoti ārammaṇādivasena paccayo. Paccayo hotīti anantarasamanantarādinā ceva kammūpanissayaārammaṇādinā ca. ‘‘Viññāṇadhātu kho, gahapatī’’ti evaṃ vutte ‘‘kammaviññāṇavipākaviññāṇesu kataraṃ nu kho’’ti sammoho bhaveyya. Tassa sammohassa vighātatthaṃ apagamanatthaṃ. Asambhinnāvāti asaṃkiṇṇāva desanā katā. Ārammaṇavasena catasso abhisaṅkhāraviññāṇaṭṭhitiyo vuttā – ‘‘rūpupayaṃ vā, bhikkhave, viññāṇaṃ tiṭṭhamānaṃ tiṭṭheyya, rūpārammaṇa’’ntiādinā (saṃ. ni. 3.53). Tā viññāṇaṭṭhitiyo dassetumpi.
दळ्हं अभिनिवेसवसेन आरम्मणं उपेन्तीति उपया, तण्हादिट्ठियो। अधिट्ठानभूताति पतिट्ठानभूता। अभिनिवेसभूताति तं तं आरम्मणं अभिनिविस्स अज्झोसाय पवत्तिया कारणभूता। अनुसयभूताति रागानुसयदिट्ठानुसयभूता। उपरिमकोटियाति पहानस्स उपरिमकोटिया । बुद्धानञ्ञेव हि ते सवासना पहीना। पुब्बे अग्गहितं विञ्ञाणं अग्गहितमेवाति कत्वा कस्मा इध देसना कताति चोदेति – ‘‘इध विञ्ञाणं कस्मा गहित’’न्ति। पुब्बे ‘‘विञ्ञाणधातुरागविनिबन्धञ्च विञ्ञाण’’न्ति वुच्चमाने यथा यथा सम्मोहो सिया पच्चयपच्चयुप्पन्नविभागस्स दुक्करत्ता, इध पन सम्मोहस्स ओकासोव नत्थि अविसेसेन पञ्चसु खन्धेसु किलेसप्पहानवसेनाति। तेनाह ‘‘किलेसप्पहानदस्सनत्थ’’न्तिआदि। कम्मविञ्ञाणेन ओकं असरन्तेना’’ति इत्थम्भूतलक्खणे करणवचनं। असरन्तेनाति अनुपगच्छन्तेन।
Daḷhaṃ abhinivesavasena ārammaṇaṃ upentīti upayā, taṇhādiṭṭhiyo. Adhiṭṭhānabhūtāti patiṭṭhānabhūtā. Abhinivesabhūtāti taṃ taṃ ārammaṇaṃ abhinivissa ajjhosāya pavattiyā kāraṇabhūtā. Anusayabhūtāti rāgānusayadiṭṭhānusayabhūtā. Uparimakoṭiyāti pahānassa uparimakoṭiyā . Buddhānaññeva hi te savāsanā pahīnā. Pubbe aggahitaṃ viññāṇaṃ aggahitamevāti katvā kasmā idha desanā katāti codeti – ‘‘idhaviññāṇaṃ kasmā gahita’’nti. Pubbe ‘‘viññāṇadhāturāgavinibandhañca viññāṇa’’nti vuccamāne yathā yathā sammoho siyā paccayapaccayuppannavibhāgassa dukkarattā, idha pana sammohassa okāsova natthi avisesena pañcasu khandhesu kilesappahānavasenāti. Tenāha ‘‘kilesappahānadassanattha’’ntiādi. Kammaviññāṇena okaṃ asarantenā’’ti itthambhūtalakkhaṇe karaṇavacanaṃ. Asarantenāti anupagacchantena.
पच्चयट्ठेनाति आरम्मणादिपच्चयभावेन। निमित्तं उप्पत्तिकं। आरम्मण…पे॰… निकेतन्ति आरम्मणकरणसङ्खातेन निवासट्ठानभूतेन रूपमेव निकेतन्ति रूपनिमित्तनिकेतं।
Paccayaṭṭhenāti ārammaṇādipaccayabhāvena. Nimittaṃ uppattikaṃ. Ārammaṇa…pe… niketanti ārammaṇakaraṇasaṅkhātena nivāsaṭṭhānabhūtena rūpameva niketanti rūpanimittaniketaṃ.
छन्दरागस्स बलवदुब्बलतायाति अज्झत्तखन्धपञ्चके छन्दरागस्स बलवभावेन तं ‘‘ओको’’ति, बहिद्धा छसु आरम्मणेसु तस्स दुब्बलताय तानि ‘‘निकेत’’न्ति वुत्तानि। इदानि यथावुत्तमत्थं पाकटं कत्वा दस्सेतुं ‘‘समानेपि ही’’तिआदि वुत्तं। ओकोति वुच्चति गेहमेव रत्तिट्ठानभावतो। निकेतन्ति वुच्चति उय्यानादि दिवाट्ठानभावतो। ततो दुब्बलतरो होति छन्दरागो।
Chandarāgassa balavadubbalatāyāti ajjhattakhandhapañcake chandarāgassa balavabhāvena taṃ ‘‘oko’’ti, bahiddhā chasu ārammaṇesu tassa dubbalatāya tāni ‘‘niketa’’nti vuttāni. Idāni yathāvuttamatthaṃ pākaṭaṃ katvā dassetuṃ ‘‘samānepi hī’’tiādi vuttaṃ. Okoti vuccati gehameva rattiṭṭhānabhāvato. Niketanti vuccati uyyānādi divāṭṭhānabhāvato. Tato dubbalataro hoti chandarāgo.
गेहस्सितसुखेनाति गेहनिस्सितेन चित्तस्स सुखेन सुखितो सुखप्पत्तो होति। किच्चकरणीयेसूति खुद्दकेसु चेव महन्तेसु च कत्तब्बत्थेसु। सयन्ति अत्तना। अन्तोति चित्तज्झासये।
Gehassitasukhenāti gehanissitena cittassa sukhena sukhito sukhappatto hoti. Kiccakaraṇīyesūti khuddakesu ceva mahantesu ca kattabbatthesu. Sayanti attanā. Antoti cittajjhāsaye.
एवंरूपोति ईदिसरूपो। वण्णसद्दो विय रूपसद्दो रूपायतनस्स विय सण्ठानस्सपि वाचकोति अधिप्पायेन ‘‘दीघरस्स काळोदातादीसु रूपेसू’’ति वुत्तं। सुखादीसूति सोमनस्सादीसु। तत्थ हि ‘‘अभिण्हं सोमनस्सितो भवेय्य’’न्ति पत्थना सिया। एवंसञ्ञो नामाति विसयवसेन सञ्ञाविसेसपत्थनमाह। एवंविञ्ञाणोति पन इध विसयमुखेन विञ्ञाणविसेसपत्थनं वदति – ‘‘एवंनिपुणरूपदस्सनसमत्थं, एवंपञ्चपसादपटिमण्डितनिस्सयञ्च मे विञ्ञाणं भवेय्या’’ति।
Evaṃrūpoti īdisarūpo. Vaṇṇasaddo viya rūpasaddo rūpāyatanassa viya saṇṭhānassapi vācakoti adhippāyena ‘‘dīgharassa kāḷodātādīsu rūpesū’’ti vuttaṃ. Sukhādīsūti somanassādīsu. Tattha hi ‘‘abhiṇhaṃ somanassito bhaveyya’’nti patthanā siyā. Evaṃsañño nāmāti visayavasena saññāvisesapatthanamāha. Evaṃviññāṇoti pana idha visayamukhena viññāṇavisesapatthanaṃ vadati – ‘‘evaṃnipuṇarūpadassanasamatthaṃ, evaṃpañcapasādapaṭimaṇḍitanissayañca me viññāṇaṃ bhaveyyā’’ti.
वट्टं पुरतो अकुरूमानोति लोके चित्तं अपत्थेन्तो। असिलिट्ठं पुब्बेनापरं असम्बद्धं। वदन्ति एतेनाति वादो, दोसोति आह – ‘‘तुय्हं दोसो’’तिआदि। इधेव इमस्मिंयेव समागमे। निब्बेठेहि दोसतो अत्तानं मोचेहि।
Vaṭṭaṃ purato akurūmānoti loke cittaṃ apatthento. Asiliṭṭhaṃ pubbenāparaṃ asambaddhaṃ. Vadanti etenāti vādo, dosoti āha – ‘‘tuyhaṃ doso’’tiādi. Idheva imasmiṃyeva samāgame. Nibbeṭhehi dosato attānaṃ mocehi.
हालिद्दिकानिसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Hāliddikānisuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ३. हालिद्दिकानिसुत्तं • 3. Hāliddikānisuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / ३. हालिद्दिकानिसुत्तवण्णना • 3. Hāliddikānisuttavaṇṇanā
