Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पेटकोपदेसपाळि • Peṭakopadesapāḷi

७. हारसम्पातभूमि

7. Hārasampātabhūmi

७२. झानं विरागो। चत्तारि झानानि वित्थारेन कातब्बानि। तानि दुविधानि; बोज्झङ्गविप्पयुत्तानि च बोज्झङ्गसम्पयुत्तानि च। तत्थ बोज्झङ्गविप्पयुत्तानि बाहिरकानि, बोज्झङ्गसम्पयुत्तानि अरियपुग्गलानि। तत्थ येन छ पुग्गलमूलानि तेसं निक्खिपेत्वा रागचरितो, दोसचरितो, मोहचरितो, रागदोसचरितो, रागमोहचरितो, दोसमोहचरितो, समभागचरितो, इति इमेसं पुग्गलानं झानं समापज्‍जितानं पञ्‍च नीवरणानि पटिपक्खो तेसं पटिघाताय यथा असमत्थो तीणि अकुसलमूलानि निग्गण्हाति। लोभेन अकुसलमूलेन अभिज्झा च उद्धच्‍चञ्‍च उप्पिलवतं अलोभेन कुसलमूलेन निग्गण्हाति, कुक्‍कुच्‍चञ्‍च विचिकिच्छा च मोहपक्खो, तं अमोहेन निग्गण्हाति। दोसो च थिनमिद्धञ्‍च दोसपक्खो, तं अदोसेन निग्गण्हाति।

72. Jhānaṃ virāgo. Cattāri jhānāni vitthārena kātabbāni. Tāni duvidhāni; bojjhaṅgavippayuttāni ca bojjhaṅgasampayuttāni ca. Tattha bojjhaṅgavippayuttāni bāhirakāni, bojjhaṅgasampayuttāni ariyapuggalāni. Tattha yena cha puggalamūlāni tesaṃ nikkhipetvā rāgacarito, dosacarito, mohacarito, rāgadosacarito, rāgamohacarito, dosamohacarito, samabhāgacarito, iti imesaṃ puggalānaṃ jhānaṃ samāpajjitānaṃ pañca nīvaraṇāni paṭipakkho tesaṃ paṭighātāya yathā asamattho tīṇi akusalamūlāni niggaṇhāti. Lobhena akusalamūlena abhijjhā ca uddhaccañca uppilavataṃ alobhena kusalamūlena niggaṇhāti, kukkuccañca vicikicchā ca mohapakkho, taṃ amohena niggaṇhāti. Doso ca thinamiddhañca dosapakkho, taṃ adosena niggaṇhāti.

तत्थ अलोभस्स पारिपूरिया नेक्खम्मवितक्‍कं वितक्‍केति। तत्थ अदोसस्स पारिपूरिया अब्यापादवितक्‍कं वितक्‍केति। तत्थ अमोहस्स पारिपूरिया अविहिंसावितक्‍कं वितक्‍केति। तत्थ अलोभस्स पारिपूरिया विवित्तो होति कामेहि। तत्थ अदोसस्स पारिपूरिया अमोहस्स पारिपूरिया च विवित्तो होति पापकेहि अकुसलेहि धम्मेहि, सवितक्‍कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्‍ज विहरति।

Tattha alobhassa pāripūriyā nekkhammavitakkaṃ vitakketi. Tattha adosassa pāripūriyā abyāpādavitakkaṃ vitakketi. Tattha amohassa pāripūriyā avihiṃsāvitakkaṃ vitakketi. Tattha alobhassa pāripūriyā vivitto hoti kāmehi. Tattha adosassa pāripūriyā amohassa pāripūriyā ca vivitto hoti pāpakehi akusalehi dhammehi, savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati.

वितक्‍काति तयो वितक्‍का – नेक्खम्मवितक्‍को अब्यापादवितक्‍को अविहिंसावितक्‍को। तत्थ पठमाभिनिपातो वितक्‍को, पटिलद्धस्स विचरणं विचारो। यथा पुरिसो दूरतो पुरिसं पस्सति आगच्छन्तं, न च ताव जानाति एसो इत्थीति वा पुरिसोति वा यदा तु पटिलभति इत्थीति वा पुरिसोति वा एवं वण्णोति वा एवं सण्ठानोति वा इमे वितक्‍कयन्तो उत्तरि उपपरिक्खन्ति किं नु खो अयं सीलवा उदाहु दुस्सीलो अड्ढो वा दुग्गतोति वा। एवं विचारो वितक्‍के अप्पेति, विचारो चरियति च अनुवत्तति च। यथा पक्खी पुब्बं आयूहति पच्छा नायूहति यथा आयूहना एवं वितक्‍को, यथा पक्खानं पसारणं एवं विचारो अनुपालति वितक्‍केति विचरति विचारेति। वितक्‍कयति वितक्‍केति, अनुविचरति विचारेति। कामसञ्‍ञाय पटिपक्खो वितक्‍को, ब्यापादसञ्‍ञाय विहिंससञ्‍ञाय च पटिपक्खो विचारो। वितक्‍कानं कम्मं अकुसलस्स अमनसिकारो, विचारानं कम्मं जेट्ठानं संवारणा। यथा पलिको तुण्हिको सज्झायं करोति एवं वितक्‍को, यथा तंयेव अनुपस्सति एवं विचारो। यथा अपरिञ्‍ञा एवं वितक्‍को। यथा परिञ्‍ञा एवं विचारो। निरुत्तिपटिसम्भिदायञ्‍च पटिभानपटिसम्भिदायञ्‍च वितक्‍को, धम्मपटिसम्भिदायञ्‍च अत्थपटिसम्भिदायञ्‍च विचारो। कल्‍लिता कोसल्‍लत्तं चित्तस्स वितक्‍को, अभिनीहारकोसल्‍लं चित्तस्स विचारो । इदं कुसलं इदं अकुसलं इदं भावेतब्बं इदं पहातब्बं इदं सच्छिकातब्बन्ति वितक्‍को, यथा पहानञ्‍च भावना च सच्छिकिरिया च एवं विचारो। इमेसु वितक्‍कविचारेसु ठितस्स दुविधं दुक्खं न उप्पज्‍जति कायिकञ्‍च चेतसिकञ्‍च; दुविधं सुखं उप्पज्‍जति कायिकञ्‍च चेतसिकञ्‍च। इति वितक्‍कजनितं चेतसिकं सुखं पीति कायिकं सुखं कायिकोयेव। या तत्थ चित्तस्स एकग्गता, अयं समाधि। इति पठमं झानं पञ्‍चङ्गविप्पहीनं पञ्‍चङ्गसमन्‍नागतं।

Vitakkāti tayo vitakkā – nekkhammavitakko abyāpādavitakko avihiṃsāvitakko. Tattha paṭhamābhinipāto vitakko, paṭiladdhassa vicaraṇaṃ vicāro. Yathā puriso dūrato purisaṃ passati āgacchantaṃ, na ca tāva jānāti eso itthīti vā purisoti vā yadā tu paṭilabhati itthīti vā purisoti vā evaṃ vaṇṇoti vā evaṃ saṇṭhānoti vā ime vitakkayanto uttari upaparikkhanti kiṃ nu kho ayaṃ sīlavā udāhu dussīlo aḍḍho vā duggatoti vā. Evaṃ vicāro vitakke appeti, vicāro cariyati ca anuvattati ca. Yathā pakkhī pubbaṃ āyūhati pacchā nāyūhati yathā āyūhanā evaṃ vitakko, yathā pakkhānaṃ pasāraṇaṃ evaṃ vicāro anupālati vitakketi vicarati vicāreti. Vitakkayati vitakketi, anuvicarati vicāreti. Kāmasaññāya paṭipakkho vitakko, byāpādasaññāya vihiṃsasaññāya ca paṭipakkho vicāro. Vitakkānaṃ kammaṃ akusalassa amanasikāro, vicārānaṃ kammaṃ jeṭṭhānaṃ saṃvāraṇā. Yathā paliko tuṇhiko sajjhāyaṃ karoti evaṃ vitakko, yathā taṃyeva anupassati evaṃ vicāro. Yathā apariññā evaṃ vitakko. Yathā pariññā evaṃ vicāro. Niruttipaṭisambhidāyañca paṭibhānapaṭisambhidāyañca vitakko, dhammapaṭisambhidāyañca atthapaṭisambhidāyañca vicāro. Kallitā kosallattaṃ cittassa vitakko, abhinīhārakosallaṃ cittassa vicāro . Idaṃ kusalaṃ idaṃ akusalaṃ idaṃ bhāvetabbaṃ idaṃ pahātabbaṃ idaṃ sacchikātabbanti vitakko, yathā pahānañca bhāvanā ca sacchikiriyā ca evaṃ vicāro. Imesu vitakkavicāresu ṭhitassa duvidhaṃ dukkhaṃ na uppajjati kāyikañca cetasikañca; duvidhaṃ sukhaṃ uppajjati kāyikañca cetasikañca. Iti vitakkajanitaṃ cetasikaṃ sukhaṃ pīti kāyikaṃ sukhaṃ kāyikoyeva. Yā tattha cittassa ekaggatā, ayaṃ samādhi. Iti paṭhamaṃ jhānaṃ pañcaṅgavippahīnaṃ pañcaṅgasamannāgataṃ.

तेसंयेव वितक्‍कविचारानं अभिक्खणं आसेवनाय तस्स तप्पोणमानसं होति। तस्स वितक्‍कविचारा ओळारिका खायन्ति। यञ्‍च पीतिसुखञ्‍च नेक्खम्मञ्‍च ओळारिकं भवति। अपि च समाधिजा पीति रति च जायति। तस्स विचारारम्मणं। तेसं वूपसमा अज्झत्तं चेतो सम्पसीदति। ये वितक्‍कविचारा द्वे धम्मानुस्सरितब्बा। पच्‍चुप्पन्‍ना दरणितब्बं। तेसं वूपसमा एकोदिभावं चित्तेकग्गतं होति। तस्स एकोदिभावेन पीति पारिपूरिं गच्छति। या पीति, तं सोमनस्सिन्द्रियं, यं सुखं, तं सुखिन्द्रियं। या चित्तेकग्गता, अयं समाधि। तं दुतियं झानं चतुरङ्गसमन्‍नागतं। सो पीतिया विरागा याति ओजहि जल्‍लसहगतं।

Tesaṃyeva vitakkavicārānaṃ abhikkhaṇaṃ āsevanāya tassa tappoṇamānasaṃ hoti. Tassa vitakkavicārā oḷārikā khāyanti. Yañca pītisukhañca nekkhammañca oḷārikaṃ bhavati. Api ca samādhijā pīti rati ca jāyati. Tassa vicārārammaṇaṃ. Tesaṃ vūpasamā ajjhattaṃ ceto sampasīdati. Ye vitakkavicārā dve dhammānussaritabbā. Paccuppannā daraṇitabbaṃ. Tesaṃ vūpasamā ekodibhāvaṃ cittekaggataṃ hoti. Tassa ekodibhāvena pīti pāripūriṃ gacchati. Yā pīti, taṃ somanassindriyaṃ, yaṃ sukhaṃ, taṃ sukhindriyaṃ. Yā cittekaggatā, ayaṃ samādhi. Taṃ dutiyaṃ jhānaṃ caturaṅgasamannāgataṃ. So pītiyā virāgā yāti ojahi jallasahagataṃ.

७३. तत्थ सोमनस्सचित्तमुपादानन्ति च सो तं विचिनन्तो उपेक्खमेव मनसिकरोति। सो पीतिया विरागा उपेक्खको विहरति। यथा च पीतिया सुखमानितं, तं कायेन पटिसंवेदेति सम्पजानो विहरति। येन सतिसम्पजञ्‍ञेन उपेक्खापारिपूरिं गच्छति। इदं ततियं झानं चतुरङ्गसमन्‍नागतं।

73. Tattha somanassacittamupādānanti ca so taṃ vicinanto upekkhameva manasikaroti. So pītiyā virāgā upekkhako viharati. Yathā ca pītiyā sukhamānitaṃ, taṃ kāyena paṭisaṃvedeti sampajāno viharati. Yena satisampajaññena upekkhāpāripūriṃ gacchati. Idaṃ tatiyaṃ jhānaṃ caturaṅgasamannāgataṃ.

तथा कायिकस्स सुखस्स पहानाय पठमे झाने सोमनस्सिन्द्रियं निरुज्झति। दुतिये झाने दुक्खिन्द्रियं निरुज्झति। सो सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्‍ज विहरति । तत्थ चतूहि इन्द्रियेहि उपेक्खा पसादा होति, दुक्खिन्द्रियेन दोमनस्सिन्द्रियेन सुखिन्द्रियेन सोमनस्सिन्द्रियेन च। तेसं निरोधा उपेक्खासम्पजञ्‍ञं होति, तत्थ सुखिन्द्रियेन सोमनस्सिन्द्रियेन च असति होति, तेसं निरोधा सतिमा होति, दुक्खिन्द्रियेन दोमनस्सिन्द्रियेन च असम्पजञ्‍ञं, तेसं निरोधा सम्पजञ्‍ञं होति, इति उपेक्खाय च सञ्‍ञा, सतो सम्पजानो चित्तेकग्गता च इदं वुच्‍चते च चतुत्थं झानं।

Tathā kāyikassa sukhassa pahānāya paṭhame jhāne somanassindriyaṃ nirujjhati. Dutiye jhāne dukkhindriyaṃ nirujjhati. So sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānā pubbeva somanassadomanassānaṃ atthaṅgamā adukkhamasukhaṃ upekkhāsatipārisuddhiṃ catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati . Tattha catūhi indriyehi upekkhā pasādā hoti, dukkhindriyena domanassindriyena sukhindriyena somanassindriyena ca. Tesaṃ nirodhā upekkhāsampajaññaṃ hoti, tattha sukhindriyena somanassindriyena ca asati hoti, tesaṃ nirodhā satimā hoti, dukkhindriyena domanassindriyena ca asampajaññaṃ, tesaṃ nirodhā sampajaññaṃ hoti, iti upekkhāya ca saññā, sato sampajāno cittekaggatā ca idaṃ vuccate ca catutthaṃ jhānaṃ.

तत्थ यो रागचरितो पुग्गलो तस्स सुखिन्द्रियञ्‍च सोमनस्सिन्द्रियञ्‍च; यो दोसचरितो पुग्गलो तस्स दुक्खिन्द्रियञ्‍च दोमनस्सिन्द्रियञ्‍च; यो मोहचरितो पुग्गलो तस्स असति च असम्पजञ्‍ञञ्‍च।

Tattha yo rāgacarito puggalo tassa sukhindriyañca somanassindriyañca; yo dosacarito puggalo tassa dukkhindriyañca domanassindriyañca; yo mohacarito puggalo tassa asati ca asampajaññañca.

तत्थ रागचरितस्स पुग्गलस्स ततिये झाने चतुत्थे च अनुनयो निरुज्झति, दोसचरितस्स पठमे झाने दुतिये च पटिघं निरुज्झति, मोहचरितस्स पुग्गलस्स पठमे झाने दुतिये च असम्पजञ्‍ञं निरुज्झति। ततिये झाने चतुत्थे च असति निरुज्झति, एवमेव तेसं तिण्णं पुग्गलानं चत्तारि झानानि वोदानं गमिस्सन्ति।

Tattha rāgacaritassa puggalassa tatiye jhāne catutthe ca anunayo nirujjhati, dosacaritassa paṭhame jhāne dutiye ca paṭighaṃ nirujjhati, mohacaritassa puggalassa paṭhame jhāne dutiye ca asampajaññaṃ nirujjhati. Tatiye jhāne catutthe ca asati nirujjhati, evameva tesaṃ tiṇṇaṃ puggalānaṃ cattāri jhānāni vodānaṃ gamissanti.

तत्थ रागदोसचरितस्स पुग्गलस्स असम्पजञ्‍ञञ्‍च अनुनयो च पटिघञ्‍च, तेन हानभागियं ¹ झानं होति। तत्थ रागमोहचरितस्स पुग्गलस्स अनुनयत्तं च आदीनवं दस्सिता, तं तस्स हानभागियं झानं होति। तत्थ दोसमोहचरितस्स पुग्गलस्स पटिघो च असति च असम्पजञ्‍ञञ्‍च आदीनवं दस्सिता तेन तस्स हानभागियं झानं होति।

Tattha rāgadosacaritassa puggalassa asampajaññañca anunayo ca paṭighañca, tena hānabhāgiyaṃ ² jhānaṃ hoti. Tattha rāgamohacaritassa puggalassa anunayattaṃ ca ādīnavaṃ dassitā, taṃ tassa hānabhāgiyaṃ jhānaṃ hoti. Tattha dosamohacaritassa puggalassa paṭigho ca asati ca asampajaññañca ādīnavaṃ dassitā tena tassa hānabhāgiyaṃ jhānaṃ hoti.

तत्थ रागदोसमोहसमभागचरितस्स पुग्गलस्स विसेसभागियं झानं होति, इमानि चत्तारि झानानि सत्तसु पुग्गलेसु निद्दिसितब्बानि। चतूसु च समाधीसु छन्दसमाधिना पठमं झानं, वीरियसमाधिना दुतियं झानं, चित्तसमाधिना ततियं झानं, वीमंसासमाधिना चतुत्थं झानं। अप्पणिहितेन पठमं झानं, सुञ्‍ञताय दुतियं झानं, अनिमित्तेन ततियं झानं, आनापानस्सतिया चतुत्थं झानं। कामवितक्‍कब्यापादानञ्‍च तं तं वूपसमेन पठमं झानं होति, वितक्‍कविचारानं वूपसमेन दुतियं झानं, सुखिन्द्रियसोमनस्सिन्द्रियानं वूपसमेन ततियं झानं, कायसङ्खारानं वूपसमेन चतुत्थं झानञ्‍च। चागाधिट्ठानेन पठमं झानं, सच्‍चाधिट्ठानेन दुतियं झानं, पञ्‍ञाधिट्ठानेन ततियं झानं, उपसमाधिट्ठानेन चतुत्थं झानं। इमानि चत्तारि झानानि सङ्खेपनिद्देसेन निद्दिट्ठानि, तत्थ समाधिन्द्रियं पारिपूरिं गच्छति। अनुवत्तनकानि चत्तारि, तत्थ यो पठमं झानं निस्साय आसवक्खयं पापुणाति, सो सुखाय पटिपदाय दन्धाभिञ्‍ञाय दोमनस्सिन्द्रियपटिपक्खेन। यो दुतियं झानं निस्साय आसवानं खयं पापुणाति, सो सुखाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्‍ञाय दुक्खिन्द्रियपटिपक्खेन। यो ततियं झानं निस्साय आसवानं खयं पापुणाति, सो सुखाय पटिपदाय दन्धाभिञ्‍ञाय सोमनस्सिन्द्रियपटिपक्खेन। यो चतुत्थं झानं निस्साय आसवानं खयं पापुणाति, सो सुखाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्‍ञाय सुखिन्द्रियपटिपक्खेन गतो।

Tattha rāgadosamohasamabhāgacaritassa puggalassa visesabhāgiyaṃ jhānaṃ hoti, imāni cattāri jhānāni sattasu puggalesu niddisitabbāni. Catūsu ca samādhīsu chandasamādhinā paṭhamaṃ jhānaṃ, vīriyasamādhinā dutiyaṃ jhānaṃ, cittasamādhinā tatiyaṃ jhānaṃ, vīmaṃsāsamādhinā catutthaṃ jhānaṃ. Appaṇihitena paṭhamaṃ jhānaṃ, suññatāya dutiyaṃ jhānaṃ, animittena tatiyaṃ jhānaṃ, ānāpānassatiyā catutthaṃ jhānaṃ. Kāmavitakkabyāpādānañca taṃ taṃ vūpasamena paṭhamaṃ jhānaṃ hoti, vitakkavicārānaṃ vūpasamena dutiyaṃ jhānaṃ, sukhindriyasomanassindriyānaṃ vūpasamena tatiyaṃ jhānaṃ, kāyasaṅkhārānaṃ vūpasamena catutthaṃ jhānañca. Cāgādhiṭṭhānena paṭhamaṃ jhānaṃ, saccādhiṭṭhānena dutiyaṃ jhānaṃ, paññādhiṭṭhānena tatiyaṃ jhānaṃ, upasamādhiṭṭhānena catutthaṃ jhānaṃ. Imāni cattāri jhānāni saṅkhepaniddesena niddiṭṭhāni, tattha samādhindriyaṃ pāripūriṃ gacchati. Anuvattanakāni cattāri, tattha yo paṭhamaṃ jhānaṃ nissāya āsavakkhayaṃ pāpuṇāti, so sukhāya paṭipadāya dandhābhiññāya domanassindriyapaṭipakkhena. Yo dutiyaṃ jhānaṃ nissāya āsavānaṃ khayaṃ pāpuṇāti, so sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya dukkhindriyapaṭipakkhena. Yo tatiyaṃ jhānaṃ nissāya āsavānaṃ khayaṃ pāpuṇāti, so sukhāya paṭipadāya dandhābhiññāya somanassindriyapaṭipakkhena. Yo catutthaṃ jhānaṃ nissāya āsavānaṃ khayaṃ pāpuṇāti, so sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya sukhindriyapaṭipakkhena gato.

पकिण्णकनिद्देसो।

Pakiṇṇakaniddeso.

७४. यानि चत्तारि झानानि, तेसं झानानं इमानि अङ्गानि, तेसं अङ्गानं समूहो ³ अस्स अङ्गा, अयं झानभूमि को विसेसोति अस्स विसेसो। इमे सम्भारा तेहि अयं समुदागमो, तस्स समुदागमस्स अयं उपनिसा, ताय उपनिसाय अयं भावना। तस्सा भावनाय अयं आदीनवो। तेन अयं परिहानि। कस्स परिहानीति तदुपगज्झायिनो ⁴। तं यथा भणितं पच्‍चवेक्खन्तो अयं विसेसो। तेन विसेसेन अयं अस्सादो, सो कस्स अस्सादो अझानिया झायिनो, तस्सा अझानिया झायिनो, इदं कल्‍लिता कोसल्‍ले ठितज्झानं अनोमद्दियतं गच्छति झानबलं, झानबले ठितस्स अयं पारमिप्पत्तस्स इमानि झानङ्गानि अनाविलसङ्कप्पो पठमे झाने झानङ्गानि भावी। सो पीति तदनुसारित्ताव पठमे झाने झानङ्गं तस्सङ्गुनो च धम्मा तदभिसन्‍निताय च। पीति दुतिये झाने झानङ्गधम्मता खो पन तथा पवत्तस्स सहगतं झानङ्गधम्मं ससुखताय अज्झत्तं सम्पसादो दुतिये झाने झानङ्गं मनोसम्पसादनताय तदभिसन्‍निताय च। पीति दुतिये झाने झानङ्गं अज्झत्तं सम्पसादनं समाधिता ⁵ पीति दुतिये झाने झानङ्गं, चेतसो एकोदिभावो दुतिये झाने झानङ्गं, उपेक्खा फस्सता ततिये झाने झानङ्गं, सुखं तस्स अङ्गन्ति च। चेतसो एकोदिभावो चतुत्थे झाने झानङ्गं, उपेक्खा अदुक्खमसुखा चतुत्थे झाने झानङ्गं, अभिनिसाभूमि उपेक्खासतिपारिसुद्धि चतुत्थे झाने झानङ्गं। सतिपारिसुद्धि च अनेकज्झाभूमीसु झानङ्गसमायुत्ता पीति चेतसो एकोदिभावो चतुत्थे झाने झानङ्गं।

74. Yāni cattāri jhānāni, tesaṃ jhānānaṃ imāni aṅgāni, tesaṃ aṅgānaṃ samūho ⁶ assa aṅgā, ayaṃ jhānabhūmi ko visesoti assa viseso. Ime sambhārā tehi ayaṃ samudāgamo, tassa samudāgamassa ayaṃ upanisā, tāya upanisāya ayaṃ bhāvanā. Tassā bhāvanāya ayaṃ ādīnavo. Tena ayaṃ parihāni. Kassa parihānīti tadupagajjhāyino ⁷. Taṃ yathā bhaṇitaṃ paccavekkhanto ayaṃ viseso. Tena visesena ayaṃ assādo, so kassa assādo ajhāniyā jhāyino, tassā ajhāniyā jhāyino, idaṃ kallitā kosalle ṭhitajjhānaṃ anomaddiyataṃ gacchati jhānabalaṃ, jhānabale ṭhitassa ayaṃ pāramippattassa imāni jhānaṅgāni anāvilasaṅkappo paṭhame jhāne jhānaṅgāni bhāvī. So pīti tadanusārittāva paṭhame jhāne jhānaṅgaṃ tassaṅguno ca dhammā tadabhisannitāya ca. Pīti dutiye jhāne jhānaṅgadhammatā kho pana tathā pavattassa sahagataṃ jhānaṅgadhammaṃ sasukhatāya ajjhattaṃ sampasādo dutiye jhāne jhānaṅgaṃ manosampasādanatāya tadabhisannitāya ca. Pīti dutiye jhāne jhānaṅgaṃ ajjhattaṃ sampasādanaṃ samādhitā ⁸ pīti dutiye jhāne jhānaṅgaṃ, cetaso ekodibhāvo dutiye jhāne jhānaṅgaṃ, upekkhā phassatā tatiye jhāne jhānaṅgaṃ, sukhaṃ tassa aṅganti ca. Cetaso ekodibhāvo catutthe jhāne jhānaṅgaṃ, upekkhā adukkhamasukhā catutthe jhāne jhānaṅgaṃ, abhinisābhūmi upekkhāsatipārisuddhi catutthe jhāne jhānaṅgaṃ. Satipārisuddhi ca anekajjhābhūmīsu jhānaṅgasamāyuttā pīti cetaso ekodibhāvo catutthe jhāne jhānaṅgaṃ.

तत्थ कतमा झानभूमि? सवितक्‍के सविचारे विवेका अनुगता पठमे झाने झानभूमि। अवितक्‍के अविचारे अज्झत्तं सम्पसादनं जनितं पीतिमनुगता दुतिये झाने झानभूमि। सुखसातसमोहिता सप्पीतिका ततिये झाने झानभूमि। तस्स सुखदुक्खसहगता अभिनीहारसहगता चतुत्थे झाने झानभूमि। अप्पमाणसहगता सत्तारम्मणा पठमे झाने झानभूमि। अभिभूमिआयतनसहगता रूपसञ्‍ञीसु दुतिये झाने झानभूमि। विमोक्खसहगतानं विमोक्खेसु ततिये झाने झानभूमि। अनुपस्सनासहगता कायसङ्खारा सम्मा चतुत्थस्स झानस्स भूमि।

Tattha katamā jhānabhūmi? Savitakke savicāre vivekā anugatā paṭhame jhāne jhānabhūmi. Avitakke avicāre ajjhattaṃ sampasādanaṃ janitaṃ pītimanugatā dutiye jhāne jhānabhūmi. Sukhasātasamohitā sappītikā tatiye jhāne jhānabhūmi. Tassa sukhadukkhasahagatā abhinīhārasahagatā catutthe jhāne jhānabhūmi. Appamāṇasahagatā sattārammaṇā paṭhame jhāne jhānabhūmi. Abhibhūmiāyatanasahagatā rūpasaññīsu dutiye jhāne jhānabhūmi. Vimokkhasahagatānaṃ vimokkhesu tatiye jhāne jhānabhūmi. Anupassanāsahagatā kāyasaṅkhārā sammā catutthassa jhānassa bhūmi.

७५. तत्थ कतमे झानविसेसा? विविच्‍चेव कामेहि विविच्‍च पापकेहि अकुसलेहि धम्मेहि चित्तचेतसिकसहगता कामधातुसमतिक्‍कमनतापि, अयं झानविसेसो। अवितक्‍का चेव अविचारा च सप्पीतिकाय सतिसहगताय पीतिसहगता सञ्‍ञामनसिकारा समुदाचरन्ति। अयं झानविसेसो। अवितक्‍काय भूमिया अविचारेयेव सति अनुगता उपेक्खासहगता मनसिकारा समुदाचरन्ति। तदनुधम्मताय च सति सण्डहति ⁹। तञ्‍च भूमिं उपसम्पज्‍ज विहरति, अयं झानविसेसो। सतिपारिसुद्धिसहगता सञ्‍ञामनसिकारा समुदाचरन्ति, तञ्‍च भूमिं उपसम्पज्‍ज विहरति, अयं झानविसेसो। विञ्‍ञाणञ्‍चायतनसहगताय भूमियं आकिञ्‍चञ्‍ञायतनसहगता सञ्‍ञामनसिकारा समुदाचरन्ति, तञ्‍च भूमिं उपसम्पज्‍ज विहरति, अयं झानविसेसो।

75. Tattha katame jhānavisesā? Vivicceva kāmehi vivicca pāpakehi akusalehi dhammehi cittacetasikasahagatā kāmadhātusamatikkamanatāpi, ayaṃ jhānaviseso. Avitakkā ceva avicārā ca sappītikāya satisahagatāya pītisahagatā saññāmanasikārā samudācaranti. Ayaṃ jhānaviseso. Avitakkāya bhūmiyā avicāreyeva sati anugatā upekkhāsahagatā manasikārā samudācaranti. Tadanudhammatāya ca sati saṇḍahati ¹⁰. Tañca bhūmiṃ upasampajja viharati, ayaṃ jhānaviseso. Satipārisuddhisahagatā saññāmanasikārā samudācaranti, tañca bhūmiṃ upasampajja viharati, ayaṃ jhānaviseso. Viññāṇañcāyatanasahagatāya bhūmiyaṃ ākiñcaññāyatanasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti, tañca bhūmiṃ upasampajja viharati, ayaṃ jhānaviseso.

झानसम्भारा नेक्खम्मवितक्‍को सम्भारो कामवितक्‍कविनोदनाधिप्पायता। अब्यापादवितक्‍को सम्भारो ब्यापादवितक्‍कपटिविनोदनाधिप्पायता। अविहिंसावितक्‍को सम्भारो विहिंसावितक्‍कपटिविनोदनाधिप्पायता। इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता अप्पिच्छता सम्भारो परिसुद्धाजीवो चतुन्‍नं समापत्तीनं सम्भारो अकम्मस्स विहारिता। मग्गसम्भारो समापत्तिपज्‍जनता। फलसम्भारो झाननिब्बत्तिताय झानसमुदागमो। कुसलहेतु यं झानं समुदयं गच्छन्ति को च ¹¹ न कुतोचि नेक्खम्मप्पत्ता समुदागच्छन्ति। आलम्बनिरोधसमाधि सन्तो समुदागच्छन्ति। अवीतिक्‍कन्ता समुदागच्छन्ति। सुखिन्द्रियं सोमनस्सिन्द्रियं पहानाय ते च अब्यापज्‍जताय समुदागच्छन्ति। तं पन सन्धाय समुदागच्छन्ति। अपरिदाहनाय समुदागच्छन्ति। अयं ञाणसमुदागमो।

Jhānasambhārā nekkhammavitakko sambhāro kāmavitakkavinodanādhippāyatā. Abyāpādavitakko sambhāro byāpādavitakkapaṭivinodanādhippāyatā. Avihiṃsāvitakko sambhāro vihiṃsāvitakkapaṭivinodanādhippāyatā. Indriyesu guttadvāratā appicchatā sambhāro parisuddhājīvo catunnaṃ samāpattīnaṃ sambhāro akammassa vihāritā. Maggasambhāro samāpattipajjanatā. Phalasambhāro jhānanibbattitāya jhānasamudāgamo. Kusalahetu yaṃ jhānaṃ samudayaṃ gacchanti ko ca ¹² na kutoci nekkhammappattā samudāgacchanti. Ālambanirodhasamādhi santo samudāgacchanti. Avītikkantā samudāgacchanti. Sukhindriyaṃ somanassindriyaṃ pahānāya te ca abyāpajjatāya samudāgacchanti. Taṃ pana sandhāya samudāgacchanti. Aparidāhanāya samudāgacchanti. Ayaṃ ñāṇasamudāgamo.

७६. तत्थ कतमा उपनिसा? कल्याणमित्तता झानस्स उपनिसा। कल्याणसम्पवङ्कता झानस्स उपनिसा। इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता झानस्स उपनिसा। असन्तुट्ठिता कुसलेसु धम्मेसु झानस्स उपनिसा। सद्धम्मस्सवनं झानस्स उपनिसा। संवेजनिये ठाने संविग्गस्स योनिसो पधानं। अयं झानोपनिसा।

76. Tattha katamā upanisā? Kalyāṇamittatā jhānassa upanisā. Kalyāṇasampavaṅkatā jhānassa upanisā. Indriyesu guttadvāratā jhānassa upanisā. Asantuṭṭhitā kusalesu dhammesu jhānassa upanisā. Saddhammassavanaṃ jhānassa upanisā. Saṃvejaniye ṭhāne saṃviggassa yoniso padhānaṃ. Ayaṃ jhānopanisā.

तत्थ कतमा भावना? मेत्तासेवना अब्यापादवितक्‍कभावना। करुणासेवना अविहिंसावितक्‍कभावना। मुदिताभावना पीतिसुखसम्पजञ्‍ञा कारिता। उपेक्खाभावना पस्सवता उपेक्खाभावना अपस्सवता उपेक्खा च अज्झुपेक्खा च, असुभसञ्‍ञाभावना दुक्खापटिपदा दन्धाभिञ्‍ञा भवसन्धाभिञ्‍ञा भवसन्धानं, सा छब्बिधा भावना भाविता बहुलीकता अनुट्ठिता वत्थुकता यानीकता परिचिता सुसमारद्धा। अयं भावना।

Tattha katamā bhāvanā? Mettāsevanā abyāpādavitakkabhāvanā. Karuṇāsevanā avihiṃsāvitakkabhāvanā. Muditābhāvanā pītisukhasampajaññā kāritā. Upekkhābhāvanā passavatā upekkhābhāvanā apassavatā upekkhā ca ajjhupekkhā ca, asubhasaññābhāvanā dukkhāpaṭipadā dandhābhiññā bhavasandhābhiññā bhavasandhānaṃ, sā chabbidhā bhāvanā bhāvitā bahulīkatā anuṭṭhitā vatthukatā yānīkatā paricitā susamāraddhā. Ayaṃ bhāvanā.

एवं भावयन्तस्स अयं आदीनवो। पठमे झाने सङ्खारसमन्‍नागतो एसो धम्मो अस्सुतो सासवो। सचे एस धम्मो अयं सीलो आसन्‍नपटिपक्खो च एस धम्मो कामो पतिचारो पतिविचारो समापत्तीनं च सब्बोळारिको एस धम्मो वितक्‍कविचारो च। तत्थ चित्तं खोभेन्ति, कायो चेत्थ किलमति, कायम्हि चेत्थ किलन्ते चित्तं विहञ्‍ञति। अनभिनीहारक्खमोव अभिञ्‍ञानं इमे आदीनवा पठमे झाने।

Evaṃ bhāvayantassa ayaṃ ādīnavo. Paṭhame jhāne saṅkhārasamannāgato eso dhammo assuto sāsavo. Sace esa dhammo ayaṃ sīlo āsannapaṭipakkho ca esa dhammo kāmo paticāro pativicāro samāpattīnaṃ ca sabboḷāriko esa dhammo vitakkavicāro ca. Tattha cittaṃ khobhenti, kāyo cettha kilamati, kāyamhi cettha kilante cittaṃ vihaññati. Anabhinīhārakkhamova abhiññānaṃ ime ādīnavā paṭhame jhāne.

दुतिये झाने इमे आदीनवा पीतिफरणसहगतो च एसो धम्मो, न समुदाचारस्सेति चित्तं। असोधयं उपगमो चेस धम्मो उपगमिपरिस्सयो ¹³ दोमनस्सपच्‍चत्थिको चेस धम्मो। तत्थ तत्थ युत्तीनं पीति परज्‍जतो चेस धम्मो दुक्‍करं होति, अवत्तसन्तासभूमिपरिवज्‍जयन्तो चतूसु दुक्खतासु एस धम्मो अनुविद्धापनसद्धाय ¹⁴ दुक्खताय च न पलिबोधदुक्खताय च अभिञ्‍ञादुक्खताय च रोगदुक्खताय च, इमे आदीनवा दुतिये झाने।

Dutiye jhāne ime ādīnavā pītipharaṇasahagato ca eso dhammo, na samudācārasseti cittaṃ. Asodhayaṃ upagamo cesa dhammo upagamiparissayo ¹⁵ domanassapaccatthiko cesa dhammo. Tattha tattha yuttīnaṃ pīti parajjato cesa dhammo dukkaraṃ hoti, avattasantāsabhūmiparivajjayanto catūsu dukkhatāsu esa dhammo anuviddhāpanasaddhāya ¹⁶ dukkhatāya ca na palibodhadukkhatāya ca abhiññādukkhatāya ca rogadukkhatāya ca, ime ādīnavā dutiye jhāne.

तत्थ कतमे आदीनवा ततिये झाने? उपेक्खासुखसहगताय तत्थ सातावीनं पञ्‍चन्‍नं उपेक्खासुखं परिवत्तितो एस धम्मो तेन निच्‍चसञ्‍ञितानञ्‍च यं होति। दुक्खोपनियं सुखं चित्तस्स सङ्खोभतं उपादाय सुखदुक्खाय गतो सवति। सुखदुक्खानुकतञ्‍च उपादाय अनभिहारक्खमं चित्तं होति। अभिञ्‍ञाय सच्छिकिरियासु सब्बेपि चेते धम्मा तीसु झानसमापत्तीसु चतूहि च दुक्खताहि अनुविद्धानं सा भया दुक्खताय पलिबोधदुक्खताय च अभिञ्‍ञाय दुक्खताय च इमे आदीनवा ततिये झाने।

Tattha katame ādīnavā tatiye jhāne? Upekkhāsukhasahagatāya tattha sātāvīnaṃ pañcannaṃ upekkhāsukhaṃ parivattito esa dhammo tena niccasaññitānañca yaṃ hoti. Dukkhopaniyaṃ sukhaṃ cittassa saṅkhobhataṃ upādāya sukhadukkhāya gato savati. Sukhadukkhānukatañca upādāya anabhihārakkhamaṃ cittaṃ hoti. Abhiññāya sacchikiriyāsu sabbepi cete dhammā tīsu jhānasamāpattīsu catūhi ca dukkhatāhi anuviddhānaṃ sā bhayā dukkhatāya palibodhadukkhatāya ca abhiññāya dukkhatāya ca ime ādīnavā tatiye jhāne.

तत्थ कतमे आदीनवा चतुत्थे झाने? आकिञ्‍चञ्‍ञासमापत्तिका ते धम्मानुसमापत्तिका एतिस्सा च भूमियं सातानं बालपुथुज्‍जनानं अनेकविधानि दिट्ठिगतानि उप्पज्‍जन्ति। ओळारिका सुखुमेहि च रूपसञ्‍ञाहि अनुविधानि एतानि झानानि सदा अनुदयमेत्ताझानकलानुदनुकलाय साधारणा, दुक्‍करा च सब्बे चत्तारो महासम्भारा समुदागतानि च एतानि झानानि अञ्‍ञमञ्‍ञं निस्साय समुदागच्छन्ति। एत्थ समुदागता च एते धम्मा न समत्ता होन्ति। असमुग्गहितनिमित्ता च एते धम्मा परिहायन्ति। निरुज्झन्ति च एते धम्मा न उपादियन्ति निरुज्झङ्गानि च, एतेसं धम्मानं झानानि निमित्तानि न झाननिमित्तसञ्‍ञा वोकिरति। अप्पटिलद्धपुब्बा च झायीवसेन च भवति ¹⁷। इमेहि आदीनवेहि अयं झानपरिहानि।

Tattha katame ādīnavā catutthe jhāne? Ākiñcaññāsamāpattikā te dhammānusamāpattikā etissā ca bhūmiyaṃ sātānaṃ bālaputhujjanānaṃ anekavidhāni diṭṭhigatāni uppajjanti. Oḷārikā sukhumehi ca rūpasaññāhi anuvidhāni etāni jhānāni sadā anudayamettājhānakalānudanukalāya sādhāraṇā, dukkarā ca sabbe cattāro mahāsambhārā samudāgatāni ca etāni jhānāni aññamaññaṃ nissāya samudāgacchanti. Ettha samudāgatā ca ete dhammā na samattā honti. Asamuggahitanimittā ca ete dhammā parihāyanti. Nirujjhanti ca ete dhammā na upādiyanti nirujjhaṅgāni ca, etesaṃ dhammānaṃ jhānāni nimittāni na jhānanimittasaññā vokirati. Appaṭiladdhapubbā ca jhāyīvasena ca bhavati ¹⁸. Imehi ādīnavehi ayaṃ jhānaparihāni.

७७. निरोधसमापत्तिया अपटिसङ्खाय अवसेससञ्‍ञिनो आकिञ्‍चञ्‍ञायतनसहगता सञ्‍ञामनसिकारा समुदाचरन्ति, सो निरोधसमापत्तितो परिहायति। आनेञ्‍जसञ्‍ञिनो असञ्‍ञायतनं समापन्‍नस्स आकिञ्‍चञ्‍ञायतनसहगता मनसिकारा समुदाचरन्ति, तञ्‍च भूमिं न पजानाति, सो ततो परिहायति। आकिञ्‍चञ्‍ञायतनं समापन्‍नस्स विञ्‍ञाणञ्‍चायतनसञ्‍ञा मनसिकारा समुदाचरन्ति, तञ्‍च भूमिं न पजानाति, सो ततो परिहायति। विञ्‍ञाणञ्‍चायतनं समापन्‍नस्स रूपसञ्‍ञासहगता। वित्थारेन…पे॰… याव पठमे झाने कामसञ्‍ञासहगता कातब्बा। सकस्स ¹⁹ परिहायति, कलङ्कज्झाने कलङ्कं झायति, परिसमन्ततो झायति, भिन्दन्तो झायति, न सज्झायति, आयूहन्तो झायति, किञ्‍चि च निपरिचितो झायति। अतिविधावन्तो झायति, अतिमञ्‍ञन्तो झायति, कायसङ्खारे अप्पटिसम्भारे झायति, परियुट्ठानस्स निस्सरणं अजानन्तो झायति, नीवरणाभिभूतो झायति, अस्सापत्तिमनसिकरोन्तो झानस्स अस्सादो कामरागपरियुट्ठानं पहानं झानस्स अस्सादो कामरागहेतूनं धम्मानं उदयन्ति, निरुज्झङ्गानि एतेसं धम्मानं झानानि उपरिमा सुखुपेक्खा कामकम्मकिलेसानं पहानं अस्सादो, एवं खो पुन झानस्स अस्सादो महासंवासमप्पीळिते लोकसंनिवासे असम्बोधोकासा विगमेस्समिदं झानप्पहाना। अयं पलिरोधमप्पलिरोधलोकसन्‍निवासे एसनिधमिदं झानं अनमतग्गसंसारसमापन्‍नानं सत्तानं संसारप्पहानना आनिसंसो, यमिदं झानस्स अस्सादो कायस्स अझानियझायिनो भवति। अझानियझानियझायीहि अपरामसन्तो अझानियझायितं झायति, यानि कलङ्कज्झायिनो पदानि, तानि अनुधितानि पटिपक्खे।

77. Nirodhasamāpattiyā apaṭisaṅkhāya avasesasaññino ākiñcaññāyatanasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti, so nirodhasamāpattito parihāyati. Āneñjasaññino asaññāyatanaṃ samāpannassa ākiñcaññāyatanasahagatā manasikārā samudācaranti, tañca bhūmiṃ na pajānāti, so tato parihāyati. Ākiñcaññāyatanaṃ samāpannassa viññāṇañcāyatanasaññā manasikārā samudācaranti, tañca bhūmiṃ na pajānāti, so tato parihāyati. Viññāṇañcāyatanaṃ samāpannassa rūpasaññāsahagatā. Vitthārena…pe… yāva paṭhame jhāne kāmasaññāsahagatā kātabbā. Sakassa ²⁰ parihāyati, kalaṅkajjhāne kalaṅkaṃ jhāyati, parisamantato jhāyati, bhindanto jhāyati, na sajjhāyati, āyūhanto jhāyati, kiñci ca niparicito jhāyati. Atividhāvanto jhāyati, atimaññanto jhāyati, kāyasaṅkhāre appaṭisambhāre jhāyati, pariyuṭṭhānassa nissaraṇaṃ ajānanto jhāyati, nīvaraṇābhibhūto jhāyati, assāpattimanasikaronto jhānassa assādo kāmarāgapariyuṭṭhānaṃ pahānaṃ jhānassa assādo kāmarāgahetūnaṃ dhammānaṃ udayanti, nirujjhaṅgāni etesaṃ dhammānaṃ jhānāni uparimā sukhupekkhā kāmakammakilesānaṃ pahānaṃ assādo, evaṃ kho puna jhānassa assādo mahāsaṃvāsamappīḷite lokasaṃnivāse asambodhokāsā vigamessamidaṃ jhānappahānā. Ayaṃ palirodhamappalirodhalokasannivāse esanidhamidaṃ jhānaṃ anamataggasaṃsārasamāpannānaṃ sattānaṃ saṃsārappahānanā ānisaṃso, yamidaṃ jhānassa assādo kāyassa ajhāniyajhāyino bhavati. Ajhāniyajhāniyajhāyīhi aparāmasanto ajhāniyajhāyitaṃ jhāyati, yāni kalaṅkajjhāyino padāni, tāni anudhitāni paṭipakkhe.

७८. तत्थ कतमं झानकोसल्‍लं? समापत्तिकोसल्‍लं झानकोसल्‍लं, झानविसेसकोसल्‍लं झानकोसल्‍लं, झानन्तरिककोसल्‍लं झानकोसल्‍लं, समापत्तिवुट्ठानकोसल्‍लं झानकोसल्‍लं, झाने सभावकोसल्‍लं झानकोसल्‍लं, झाने आदीनवकोसल्‍लं झानकोसल्‍लं, झाने निस्सरणकोसल्‍लं झानकोसल्‍लं, झानफलेन उपादाय कोसल्‍लं, झानफलेन पटिसङ्खानफले अपरिहानधम्मता निब्बत्तिझाने च कीळितापि विसेसभागियं झानं पटिलब्भति। इदं पनस्साति भवहारिता च आरम्मणानिमित्तग्गाहो अनभिनीहारबलं, चित्तेकग्गता निमित्तासु गतिसहिता समथबलेन असंसीदनञ्‍च झाने मग्गफलं समथं पवत्ते समाधिनो उपेक्खापलिपुब्बापरनिमित्तासयो पग्गाहिनो ²¹ सतिबलं तं पवत्तितानञ्‍च विपस्सनानं समञ्‍ञाबले।

78. Tattha katamaṃ jhānakosallaṃ? Samāpattikosallaṃ jhānakosallaṃ, jhānavisesakosallaṃ jhānakosallaṃ, jhānantarikakosallaṃ jhānakosallaṃ, samāpattivuṭṭhānakosallaṃ jhānakosallaṃ, jhāne sabhāvakosallaṃ jhānakosallaṃ, jhāne ādīnavakosallaṃ jhānakosallaṃ, jhāne nissaraṇakosallaṃ jhānakosallaṃ, jhānaphalena upādāya kosallaṃ, jhānaphalena paṭisaṅkhānaphale aparihānadhammatā nibbattijhāne ca kīḷitāpi visesabhāgiyaṃ jhānaṃ paṭilabbhati. Idaṃ panassāti bhavahāritā ca ārammaṇānimittaggāho anabhinīhārabalaṃ, cittekaggatā nimittāsu gatisahitā samathabalena asaṃsīdanañca jhāne maggaphalaṃ samathaṃ pavatte samādhino upekkhāpalipubbāparanimittāsayo paggāhino ²² satibalaṃ taṃ pavattitānañca vipassanānaṃ samaññābale.

तत्थ कतमा झानपारमिता? सुपारमिता मेत्ता कामेसु सत्ता कामसङ्गसत्ताति ²³ यम्हि सुत्ते देसनाय वोहारेन द्वे सच्‍चानि निद्दिट्ठानि, दुक्खञ्‍च समुदयो च, विचयेन हारेन ये संयोजनीयेसु धम्मेसु वज्‍जं न पस्सन्ति, ते ओघं तरिस्सन्तीति नेतं ठानं विज्‍जति। न तरिस्सन्तीति अत्थि एसा युत्ति च विचयो च इदं नु किस्स पदट्ठानं, कामेसु सत्ताति पञ्‍च कामगुणा, तं कामतण्हाय पदट्ठानं। संयोजने वज्‍जमपस्समानाति अविज्‍जाय पदट्ठानं, न हि जातु संयोजनसङ्गसत्ता ओघं तरेय्युं विपुलं महन्तन्ति उपादानस्स पदट्ठानं। कामेसु सत्ताति कामा द्विधा – वत्थुकामा च किलेसकामा च, तत्थ किलेसकामा कामतण्हा कामतण्हाय युत्ता भवन्ति रूपतण्हा भवतण्हा लक्खणेन हारेन, संयोजने वज्‍जमपस्समानाति संयोजनस्स। यो तत्थ छन्दरागो तस्स किं पदट्ठानं? सुखा वेदना द्वे च इन्द्रियानि – सुखिन्द्रियञ्‍च सोमनस्सिन्द्रियञ्‍च। इति सुखाय वेदनाय गहिताय तयोपि वेदना गहिता होन्ति। वेदनाक्खन्धे गहिते सब्बे पञ्‍चक्खन्धा गहिता होन्ति। रूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बा गहिता, वत्थुकामेसु गहितेसु सब्बानि छ बाहिरानि आयतनानि गहितानि होन्ति। अज्झत्तिकबाहिरेसु आयतनेसु यो सतो, अयं वुच्‍चते लक्खणो हारो, तत्थ यो ओळारिकम्हि किलेसे अज्झावसितो सब्बकिलेसेसु यो न ततो सुखुमतरेसु न वीतरागो भवति। तत्थ बाहिरसंयोजनं ममन्ति अज्झत्तसंयोजनं अहन्ति। तत्थ भगवतो को अधिप्पायो? ये ओघं तरितुकामा ते संयोजनीयेसु धम्मेसु आदीनवानुपस्सिनो विहरिस्सन्तीति अयमेत्थ भगवतो अधिप्पायो। कामेसु सत्ताति येसु च सत्ता येन च सत्ता येसञ्‍च सत्ता अयं चतुब्बिधो आकारो सब्बेसं हारभागियो।

Tattha katamā jhānapāramitā? Supāramitā mettā kāmesu sattā kāmasaṅgasattāti ²⁴ yamhi sutte desanāya vohārena dve saccāni niddiṭṭhāni, dukkhañca samudayo ca, vicayena hārena ye saṃyojanīyesu dhammesu vajjaṃ na passanti, te oghaṃ tarissantīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Na tarissantīti atthi esā yutti ca vicayo ca idaṃ nu kissa padaṭṭhānaṃ, kāmesu sattāti pañca kāmaguṇā, taṃ kāmataṇhāya padaṭṭhānaṃ. Saṃyojane vajjamapassamānāti avijjāya padaṭṭhānaṃ, na hi jātu saṃyojanasaṅgasattā oghaṃ tareyyuṃ vipulaṃ mahantanti upādānassa padaṭṭhānaṃ. Kāmesu sattāti kāmā dvidhā – vatthukāmā ca kilesakāmā ca, tattha kilesakāmā kāmataṇhā kāmataṇhāya yuttā bhavanti rūpataṇhā bhavataṇhā lakkhaṇena hārena, saṃyojane vajjamapassamānāti saṃyojanassa. Yo tattha chandarāgo tassa kiṃ padaṭṭhānaṃ? Sukhā vedanā dve ca indriyāni – sukhindriyañca somanassindriyañca. Iti sukhāya vedanāya gahitāya tayopi vedanā gahitā honti. Vedanākkhandhe gahite sabbe pañcakkhandhā gahitā honti. Rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbā gahitā, vatthukāmesu gahitesu sabbāni cha bāhirāni āyatanāni gahitāni honti. Ajjhattikabāhiresu āyatanesu yo sato, ayaṃ vuccate lakkhaṇo hāro, tattha yo oḷārikamhi kilese ajjhāvasito sabbakilesesu yo na tato sukhumataresu na vītarāgo bhavati. Tattha bāhirasaṃyojanaṃ mamanti ajjhattasaṃyojanaṃ ahanti. Tattha bhagavato ko adhippāyo? Ye oghaṃ taritukāmā te saṃyojanīyesu dhammesu ādīnavānupassino viharissantīti ayamettha bhagavato adhippāyo. Kāmesu sattāti yesu ca sattā yena ca sattā yesañca sattā ayaṃ catubbidho ākāro sabbesaṃ hārabhāgiyo.

७९. तत्थ कतमानि तीणि विपल्‍लासानि पदट्ठानानि च? चित्तविपल्‍लासस्स दिट्ठिविपल्‍लासस्स सञ्‍ञाविपल्‍लासस्स तयो विपल्‍लासा तीणि अकुसलमूलानि पदट्ठानं। तीणि अकुसलमूलानि हीनप्पणीतकारियकम्मस्स पदट्ठानं। चतुन्‍नञ्‍च उपादानानं दोसो अकुसलमूलं दिस्सति। हीनप्पणीतकारियकम्मस्स पदट्ठानं। यथा मातुया वा पितुनो वा अञ्‍ञतरस्स वा पुन उळारस्स भिक्खुनो अभयं देति। तत्थ अञ्‍ञो मिच्छा पटिपज्‍जेय्य कायेन वा वाचाय वा। तत्थ सो ब्यापादमुपादाय तेसं उळारानं रक्खावरणगुत्तिया अनुपालयन्तो यो उळारानं अभयं देति। तेसं अभये दिन्‍ने यो तत्थ मिच्छा पटिपज्‍जेय्य। तत्थ सो ब्यापादं उपादायन्तो दोसजं कम्मं करोति। यो तत्थ असाधु इन्द्रिया नीवरणं यं तेसं अभयं दक्खिणतो सञ्‍ञं इदं पणीतं कारणं मया पुन तत्थ मिच्छापटिपत्ति अयं ब्यापादो हीनगमिवकम्मं लोभो मोहो च इमानि नीवरणानि वचनानि तानि चत्तारि उपादानानि तेहि चतूहि उपादानेहि यो सो उपादानो इत्थी वा पुरिसो वा तेसं पञ्‍चक्खन्धानं तेयेव उपादानो समुदयो इदं दुक्खञ्‍च समुदयो च सोयेव देसनाहारो।

79. Tattha katamāni tīṇi vipallāsāni padaṭṭhānāni ca? Cittavipallāsassa diṭṭhivipallāsassa saññāvipallāsassa tayo vipallāsā tīṇi akusalamūlāni padaṭṭhānaṃ. Tīṇi akusalamūlāni hīnappaṇītakāriyakammassa padaṭṭhānaṃ. Catunnañca upādānānaṃ doso akusalamūlaṃ dissati. Hīnappaṇītakāriyakammassa padaṭṭhānaṃ. Yathā mātuyā vā pituno vā aññatarassa vā puna uḷārassa bhikkhuno abhayaṃ deti. Tattha añño micchā paṭipajjeyya kāyena vā vācāya vā. Tattha so byāpādamupādāya tesaṃ uḷārānaṃ rakkhāvaraṇaguttiyā anupālayanto yo uḷārānaṃ abhayaṃ deti. Tesaṃ abhaye dinne yo tattha micchā paṭipajjeyya. Tattha so byāpādaṃ upādāyanto dosajaṃ kammaṃ karoti. Yo tattha asādhu indriyā nīvaraṇaṃ yaṃ tesaṃ abhayaṃ dakkhiṇato saññaṃ idaṃ paṇītaṃ kāraṇaṃ mayā puna tattha micchāpaṭipatti ayaṃ byāpādo hīnagamivakammaṃ lobho moho ca imāni nīvaraṇāni vacanāni tāni cattāri upādānāni tehi catūhi upādānehi yo so upādāno itthī vā puriso vā tesaṃ pañcakkhandhānaṃ teyeva upādāno samudayo idaṃ dukkhañca samudayo ca soyeva desanāhāro.

तत्थ कामेसु ये न पज्‍जन्ति, ते आदीनवानुपस्सनाय पज्‍जन्ति। इतिस्सा कामधातुया निक्खमितुकामता, अयं वुच्‍चति नेक्खम्मच्छन्दो। यो तत्थ अनभिसङ्खारानं किञ्‍चि विसोधेति तस्स धावरा वा, अयं अब्यापादच्छन्दो। किञ्‍चि विहिंसति, अयं विहिंसाछन्दो। इति नेक्खम्माभिनीहता तयो छन्दा – नेक्खम्मच्छन्दो अब्यापादच्छन्दो अविहिंसाछन्दो। तत्थ नेक्खम्मच्छन्दो अलोभो; अब्यापादच्छन्दो अदोसो; अविहिंसाछन्दो अमोहो। इमानि तीणि कुसलमूलानि अट्ठसु सम्पत्तेसु परहितानि, तेसंयेव चतुन्‍नं उपादानानं निरोधाय संवत्तन्ति। सचे वा पुन कम्मं करेय्य कण्हं वा सुक्‍कं वा तस्स विपाकहानाय संवत्तन्ति। इदं कम्मं अकण्हं असुक्‍कं कम्मक्खयाय संवत्तति। तत्थ यो तिण्णं अकुसलमूलानं निरोधो, अयं निरोधो। सोयेव मग्गो तत्थ पटिपदानि इमानि द्वे सच्‍चानि इमानि चत्तारि सच्‍चानि आवट्टो हारो।

Tattha kāmesu ye na pajjanti, te ādīnavānupassanāya pajjanti. Itissā kāmadhātuyā nikkhamitukāmatā, ayaṃ vuccati nekkhammacchando. Yo tattha anabhisaṅkhārānaṃ kiñci visodheti tassa dhāvarā vā, ayaṃ abyāpādacchando. Kiñci vihiṃsati, ayaṃ vihiṃsāchando. Iti nekkhammābhinīhatā tayo chandā – nekkhammacchando abyāpādacchando avihiṃsāchando. Tattha nekkhammacchando alobho; abyāpādacchando adoso; avihiṃsāchando amoho. Imāni tīṇi kusalamūlāni aṭṭhasu sampattesu parahitāni, tesaṃyeva catunnaṃ upādānānaṃ nirodhāya saṃvattanti. Sace vā puna kammaṃ kareyya kaṇhaṃ vā sukkaṃ vā tassa vipākahānāya saṃvattanti. Idaṃ kammaṃ akaṇhaṃ asukkaṃ kammakkhayāya saṃvattati. Tattha yo tiṇṇaṃ akusalamūlānaṃ nirodho, ayaṃ nirodho. Soyeva maggo tattha paṭipadāni imāni dve saccāni imāni cattāri saccāni āvaṭṭo hāro.

कामेसु सत्ताति ये सेक्खा, ते एकेनेवाकारेन सत्ता। ये पुथुज्‍जना, ते द्वीहाकारेहि सत्ता, तस्सायं पञ्हो विभज्‍जब्याकरणीयो वत्तब्बो। किञ्‍चापि सोतापन्‍नो पटिसेवनाय, नो च खो अभिनिवेसे सत्तो यो हि अपचयाय पदहति, न उपचयाय। सेक्खो हि किलेसवसेन कामे पटिसेवति। पुथुज्‍जनो पन किलेससमुट्ठानाय कामे पटिसेवति। तत्थ कामेसु सत्तानं चतुओघं तरिस्सतीति विभज्‍जब्याकरणीयो, अयं विभत्ति।

Kāmesu sattāti ye sekkhā, te ekenevākārena sattā. Ye puthujjanā, te dvīhākārehi sattā, tassāyaṃ pañho vibhajjabyākaraṇīyo vattabbo. Kiñcāpi sotāpanno paṭisevanāya, no ca kho abhinivese satto yo hi apacayāya padahati, na upacayāya. Sekkho hi kilesavasena kāme paṭisevati. Puthujjano pana kilesasamuṭṭhānāya kāme paṭisevati. Tattha kāmesu sattānaṃ catuoghaṃ tarissatīti vibhajjabyākaraṇīyo, ayaṃ vibhatti.

८०. परिवत्तनोति कामे ये नेव सज्‍जन्ति न च संयोजनेहि संयुत्ता, ते ओघं तरिस्सन्ति विपुलं महन्तन्ति। अयं सुत्तस्स पटिपक्खो।

80. Parivattanoti kāme ye neva sajjanti na ca saṃyojanehi saṃyuttā, te oghaṃ tarissanti vipulaṃ mahantanti. Ayaṃ suttassa paṭipakkho.

वेवचनन्ति यो कामेसु सत्तो यो च तत्थ कामानं गुणो, तत्थ विसो सत्तो। येपि कामानं आहारा धम्मा, तत्थ विसो सत्तो। तत्थिमं कामानं वेवचनं पाको रजो सल्‍लं गण्डो ईति उपद्दवोति। यानि वा पन अञ्‍ञानि वेवचनानि तत्थ विसो सत्तोति वेवचनं। सत्तो बन्धो मुच्छितो गधितो अज्झोसितो कामे अज्झापन्‍ना परिमुत्तो तब्बहुलविहारीति। यानि वा पन अञ्‍ञानि वेवचनानि, अयं वेवचनो नाम। कामप्पचारपञ्‍ञत्तिया किलेसगोचरपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ता चित्तन्ति वेवचनं। सत्तो तब्बहुलविहारीति यानि वा पन अञ्‍ञानि। इमे कामप्पचारपञ्‍ञत्तिया किलेसगोचर पञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ता, बीजपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ता, सङ्खारा संयोजनपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ता, उपादानं हेतुपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं, पुग्गलो पुथुपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तो।

Vevacananti yo kāmesu satto yo ca tattha kāmānaṃ guṇo, tattha viso satto. Yepi kāmānaṃ āhārā dhammā, tattha viso satto. Tatthimaṃ kāmānaṃ vevacanaṃ pāko rajo sallaṃ gaṇḍo īti upaddavoti. Yāni vā pana aññāni vevacanāni tattha viso sattoti vevacanaṃ. Satto bandho mucchito gadhito ajjhosito kāme ajjhāpannā parimutto tabbahulavihārīti. Yāni vā pana aññāni vevacanāni, ayaṃ vevacano nāma. Kāmappacārapaññattiyā kilesagocarapaññattiyā paññattā cittanti vevacanaṃ. Satto tabbahulavihārīti yāni vā pana aññāni. Ime kāmappacārapaññattiyā kilesagocara paññattiyā paññattā, bījapaññattiyā paññattā, saṅkhārā saṃyojanapaññattiyā paññattā, upādānaṃ hetupaññattiyā paññattaṃ, puggalo puthupaññattiyā paññatto.

ओतरणोति इमाय पटिच्‍चसमुप्पादो दुक्खञ्‍च समुदयो च। ये किलेसा ये सङ्खारा संयोजनानि च पञ्‍चसु खन्धेसु सङ्खारक्खन्धो धम्मायतनेसु अकुसला धम्मायतनानि इन्द्रियेसु सुखिन्द्रियञ्‍च, सोमनस्सिन्द्रियञ्‍च, अयं इन्द्रियोतरणो।

Otaraṇoti imāya paṭiccasamuppādo dukkhañca samudayo ca. Ye kilesā ye saṅkhārā saṃyojanāni ca pañcasu khandhesu saṅkhārakkhandho dhammāyatanesu akusalā dhammāyatanāni indriyesu sukhindriyañca, somanassindriyañca, ayaṃ indriyotaraṇo.

सोधनोति एत्तको। एसेव आरम्भो निद्दिसितब्बो सुत्तत्थो।

Sodhanoti ettako. Eseva ārambho niddisitabbo suttattho.

अधिट्ठानोति इमे धम्मा अत्थि एकत्तताय पञ्‍ञत्ता अत्थि वेमत्तताय। ये सञ्‍ञा बाहिरो कामे, ते वेमत्तताय पञ्‍ञत्ता। पञ्‍चसु कामगुणेसु सत्ताति परियुट्ठानविपल्‍लासा वेमत्तताय पञ्‍ञत्ता ओघं तरेय्युं। विपुलं महन्तन्ति अविज्‍जा एकत्तताय पञ्‍ञत्ता।

Adhiṭṭhānoti ime dhammā atthi ekattatāya paññattā atthi vemattatāya. Ye saññā bāhiro kāme, te vemattatāya paññattā. Pañcasu kāmaguṇesu sattāti pariyuṭṭhānavipallāsā vemattatāya paññattā oghaṃ tareyyuṃ. Vipulaṃ mahantanti avijjā ekattatāya paññattā.

परिक्खारोति तस्स को हेतु को पच्‍चयो? आरम्मणपच्‍चयताय पच्‍चयो। अयोनिसो च मनसिकारो सन्‍निस्सयस्स पच्‍चयताय पच्‍चयो। अविज्‍जा समनन्तरपच्‍चयताय पच्‍चयो। रागानुसयो हेतुपच्‍चयताय पच्‍चयो। अयं हेतु, अयं पच्‍चयो।

Parikkhāroti tassa ko hetu ko paccayo? Ārammaṇapaccayatāya paccayo. Ayoniso ca manasikāro sannissayassa paccayatāya paccayo. Avijjā samanantarapaccayatāya paccayo. Rāgānusayo hetupaccayatāya paccayo. Ayaṃ hetu, ayaṃ paccayo.

समारोपनो पच्‍चयोति ये कामेसु सत्ता सुगता सुरूपाति अयं कामधातुया छन्दो रागो ते अपुञ्‍ञमया सङ्खारा। ते किं पच्‍चया? अविज्‍जा पच्‍चया। ते किस्स पच्‍चया? विञ्‍ञाणस्स पच्‍चया। इति अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा। सङ्खारपच्‍चया विञ्‍ञाणं याव जरामरणं एवमेतस्स केवलस्स महतो दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति एकं सुत्तं गतं। पञ्‍चनीवरणिकं सुत्तं कातब्बं।

Samāropano paccayoti ye kāmesu sattā sugatā surūpāti ayaṃ kāmadhātuyā chando rāgo te apuññamayā saṅkhārā. Te kiṃ paccayā? Avijjā paccayā. Te kissa paccayā? Viññāṇassa paccayā. Iti avijjāpaccayā saṅkhārā. Saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ yāva jarāmaraṇaṃ evametassa kevalassa mahato dukkhakkhandhassa samudayo hoti ekaṃ suttaṃ gataṃ. Pañcanīvaraṇikaṃ suttaṃ kātabbaṃ.

८१. तत्थ कतमो देसनाहारो नाम? या च अभिज्झा यो च ब्यापादो यञ्‍च उद्धच्‍चं, अयं तण्हा। यञ्‍च थिनमिद्धं, यञ्‍च कुक्‍कुच्‍चं या च विचिकिच्छा, अयं दिट्ठि। या पन कायस्स अकम्मनियता किञ्‍चापि तं मिद्धं नो तु सभावकिलेसताय किलेसो, इति या च चित्तसल्‍लीयना या च कायाकम्मनियता, अयं पक्खोपकिलेसो न तु सभावकिलेसो। तत्थ अत्तसञ्‍ञानुपचित्तं किलमथो कुक्‍कुच्‍चानुपचित्तं थिनं या चित्तस्स लीयना, इति इमे पञ्‍च नीवरणा चत्तारि नीवरणानि सभावकिलेसा थिनमिद्धं नीवरणपक्खोपकिलेसो। यथा चत्तारो आसवा सभावआसवताय आसवा नो तु चित्तसासवताय आसवा। सभावताय आसवा। पक्खे आसवताय आसवा। अथ पनाह सुत्तन्तं येन ते सम्पयुत्ता वा विप्पयुत्ता वा आसवा, तेयेव एते वत्तब्बा सासवा वा अनासवा वा।

81. Tattha katamo desanāhāro nāma? Yā ca abhijjhā yo ca byāpādo yañca uddhaccaṃ, ayaṃ taṇhā. Yañca thinamiddhaṃ, yañca kukkuccaṃ yā ca vicikicchā, ayaṃ diṭṭhi. Yā pana kāyassa akammaniyatā kiñcāpi taṃ middhaṃ no tu sabhāvakilesatāya kileso, iti yā ca cittasallīyanā yā ca kāyākammaniyatā, ayaṃ pakkhopakileso na tu sabhāvakileso. Tattha attasaññānupacittaṃ kilamatho kukkuccānupacittaṃ thinaṃ yā cittassa līyanā, iti ime pañca nīvaraṇā cattāri nīvaraṇāni sabhāvakilesā thinamiddhaṃ nīvaraṇapakkhopakileso. Yathā cattāro āsavā sabhāvaāsavatāya āsavā no tu cittasāsavatāya āsavā. Sabhāvatāya āsavā. Pakkhe āsavatāya āsavā. Atha panāha suttantaṃ yena te sampayuttā vā vippayuttā vā āsavā, teyeva ete vattabbā sāsavā vā anāsavā vā.

तत्थ कतमो विचयो। अभिज्झा कामतण्हा रूपतण्हा भवतण्हा। यं वा पन किञ्‍चि अज्झोसानगतं सासवा अभिज्झितस्स मेत्तानुपस्सिय यो अनत्थं चरति। तत्थ यो ब्यापादं उप्पादेति, अचरि चरिस्सतीति। एवं नव आघातवत्थूनि कत्तब्बानि, तस्सेवं ब्यापादानुपस्सिस्स किलेसो यो परिदाहो कायकिलमथो अकम्मनियता मिद्धं। चित्तानुपस्सिस्स पटिघातेन खियना, इदं थिनमिद्धं। तत्थ अधिकरणअवूपसमो, इदं उद्धच्‍चं। यं किं कसथमीति ²⁵ इदं कुक्‍कुच्‍चं। यं यथा इदं सन्तीरणं, अयं विचिकिच्छा। तत्थ अविज्‍जा च तण्हा च अत्थि, इदं परियुट्ठानं। आवरणं नीवरणं छदनं उपक्‍किलेसो च अत्थि, इदं कामच्छन्दो कामरागपरियुट्ठानस्स पदट्ठानं। ब्यापादो ब्यापादपरियुट्ठानस्स पदट्ठानं। थिनमिद्धं थिनमिद्धपरियुट्ठानस्स पदट्ठानं। उद्धच्‍चकुक्‍कुच्‍चं अविज्‍जापरियुट्ठानस्स पदट्ठानं। विचिकिच्छा विचिकिच्छापरियुट्ठानस्स पदट्ठानं। कामरागपरियुट्ठानं अनुसयसंयोजनस्स पदट्ठानं। ब्यापादपरियुट्ठानं पटिघसंयोजनस्स पदट्ठानं। थिनमिद्धपरियुट्ठानं मानसंयोजनस्स पदट्ठानं। अविज्‍जापरियुट्ठानञ्‍च विचिकिच्छापरियुट्ठानञ्‍च दिट्ठिसंयोजनस्स पदट्ठानं।

Tattha katamo vicayo. Abhijjhā kāmataṇhā rūpataṇhā bhavataṇhā. Yaṃ vā pana kiñci ajjhosānagataṃ sāsavā abhijjhitassa mettānupassiya yo anatthaṃ carati. Tattha yo byāpādaṃ uppādeti, acari carissatīti. Evaṃ nava āghātavatthūni kattabbāni, tassevaṃ byāpādānupassissa kileso yo paridāho kāyakilamatho akammaniyatā middhaṃ. Cittānupassissa paṭighātena khiyanā, idaṃ thinamiddhaṃ. Tattha adhikaraṇaavūpasamo, idaṃ uddhaccaṃ. Yaṃ kiṃ kasathamīti ²⁶ idaṃ kukkuccaṃ. Yaṃ yathā idaṃ santīraṇaṃ, ayaṃ vicikicchā. Tattha avijjā ca taṇhā ca atthi, idaṃ pariyuṭṭhānaṃ. Āvaraṇaṃ nīvaraṇaṃ chadanaṃ upakkileso ca atthi, idaṃ kāmacchando kāmarāgapariyuṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Byāpādo byāpādapariyuṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Thinamiddhaṃ thinamiddhapariyuṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Uddhaccakukkuccaṃ avijjāpariyuṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Vicikicchā vicikicchāpariyuṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Kāmarāgapariyuṭṭhānaṃ anusayasaṃyojanassa padaṭṭhānaṃ. Byāpādapariyuṭṭhānaṃ paṭighasaṃyojanassa padaṭṭhānaṃ. Thinamiddhapariyuṭṭhānaṃ mānasaṃyojanassa padaṭṭhānaṃ. Avijjāpariyuṭṭhānañca vicikicchāpariyuṭṭhānañca diṭṭhisaṃyojanassa padaṭṭhānaṃ.

तत्थ कतमो लक्खणो हारो? कामरागपरियुट्ठाने वुत्ते सब्बानि परियुट्ठानानि वुत्तानि होन्तीति। संयोजनेसु वुत्तेसु सब्बसंयोजनानि वुत्तानि होन्ति। अयं लक्खणो हारो।

Tattha katamo lakkhaṇo hāro? Kāmarāgapariyuṭṭhāne vutte sabbāni pariyuṭṭhānāni vuttāni hontīti. Saṃyojanesu vuttesu sabbasaṃyojanāni vuttāni honti. Ayaṃ lakkhaṇo hāro.

८२. तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? ये इमे पञ्‍च नीवरणा झानपटिपक्खो सो दुक्खसमुदयो। यं फलं, इदं दुक्खं। तत्थ कामच्छन्दस्स नेक्खम्मवितक्‍को पटिपक्खो; ब्यापादस्स अब्यापादवितक्‍को पटिपक्खो; तिण्णं नीवरणानं अविहिंसावितक्‍को पटिपक्खो। इति इमे तयो वितक्‍का। नेक्खम्मवितक्‍को समाधिक्खन्धं भजति। अब्यापादवितक्‍को सीलक्खन्धं भजति। अविहिंसावितक्‍को पञ्‍ञाक्खन्धं भजति। इमे तयो खन्धा। अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो नीवरणप्पहानाय संवत्तति। यं नीवरणप्पहानं, अयं निरोधो। इमानि चत्तारि सच्‍चानि। अयं चतुब्यूहो हारो।

82. Tattha katamo catubyūho hāro? Ye ime pañca nīvaraṇā jhānapaṭipakkho so dukkhasamudayo. Yaṃ phalaṃ, idaṃ dukkhaṃ. Tattha kāmacchandassa nekkhammavitakko paṭipakkho; byāpādassa abyāpādavitakko paṭipakkho; tiṇṇaṃ nīvaraṇānaṃ avihiṃsāvitakko paṭipakkho. Iti ime tayo vitakkā. Nekkhammavitakko samādhikkhandhaṃ bhajati. Abyāpādavitakko sīlakkhandhaṃ bhajati. Avihiṃsāvitakko paññākkhandhaṃ bhajati. Ime tayo khandhā. Ariyo aṭṭhaṅgiko maggo nīvaraṇappahānāya saṃvattati. Yaṃ nīvaraṇappahānaṃ, ayaṃ nirodho. Imāni cattāri saccāni. Ayaṃ catubyūho hāro.

तत्थ कतमो आवट्टो हारो? पञ्‍च नीवरणानि दस भवन्ति। यदपि अज्झत्तं सारज्‍जति , तदपि नीवरणं। यदपि बहिद्धा सारज्‍जति, तदपि नीवरणं, एवं याव विचिकिच्छा इमे दस नीवरणा। अज्झत्तबहिद्धा किलेसा इमानि द्वे संयोजनानि अज्झत्तसंयोजनञ्‍च बहिद्धासंयोजनञ्‍च। तत्थ अहन्ति अज्झत्तं, ममन्ति बहिद्धा। सक्‍कायदिट्ठि अज्झत्तं, एकसट्ठि दिट्ठिगतानि बहिद्धा। यो अज्झत्तं छन्दरागो रूपेसु अवीतरागो भवति अवीतच्छन्दो। एवं याव विञ्‍ञाणे, अयं अज्झत्ता तण्हा। यं छसु बाहिरेसु आयतनेसु तीसु च भवेसु अज्झोसानं, अयं बहिद्धा तण्हा। इमानि द्वे सच्‍चानि संयोजनानि संयोजनीया च धम्मा। तत्थ संयोजनेसु धम्मेसु या निब्बिदानुपस्सना च, अयं मग्गो। यं संयोजनप्पहानं, अयं निरोधो। अयं आवट्टो हारो।

Tattha katamo āvaṭṭo hāro? Pañca nīvaraṇāni dasa bhavanti. Yadapi ajjhattaṃ sārajjati , tadapi nīvaraṇaṃ. Yadapi bahiddhā sārajjati, tadapi nīvaraṇaṃ, evaṃ yāva vicikicchā ime dasa nīvaraṇā. Ajjhattabahiddhā kilesā imāni dve saṃyojanāni ajjhattasaṃyojanañca bahiddhāsaṃyojanañca. Tattha ahanti ajjhattaṃ, mamanti bahiddhā. Sakkāyadiṭṭhi ajjhattaṃ, ekasaṭṭhi diṭṭhigatāni bahiddhā. Yo ajjhattaṃ chandarāgo rūpesu avītarāgo bhavati avītacchando. Evaṃ yāva viññāṇe, ayaṃ ajjhattā taṇhā. Yaṃ chasu bāhiresu āyatanesu tīsu ca bhavesu ajjhosānaṃ, ayaṃ bahiddhā taṇhā. Imāni dve saccāni saṃyojanāni saṃyojanīyā ca dhammā. Tattha saṃyojanesu dhammesu yā nibbidānupassanā ca, ayaṃ maggo. Yaṃ saṃyojanappahānaṃ, ayaṃ nirodho. Ayaṃ āvaṭṭo hāro.

तत्थ कतमो विभत्तिहारो? संयोजनन्ति न एतं एकंसेन। मानसंयोजनं दिट्ठिभागियन्ति न तं एकंसेन अदिट्ठमानं निस्सायमानं न पजहति। यो पञ्‍च उद्धम्भागियो मानो किञ्‍चापि सो दिट्ठिपक्खे सिया। न तु ओरम्भागियं संयोजनं तस्स पहानाय संवत्ततीति। यो च अहंकारो न पविद्धोयं पनस्स एवं होति। कदासु नामाहं तं सन्तं आयतनं सच्छिकत्वा उपसम्पज्‍ज विहरिस्सामि, यं अरिया सन्तं आयतनं उपसम्पज्‍ज विहरिस्सन्तीति, अयं अभिज्झा न च तं नीवरणं। अत्थि पन अरहतो कायकिलेसमिद्धञ्‍च ओक्‍कमति न च तं नीवरणं तस्स थिनमिद्धं नीवरणन्ति। न एकंसेन। अयं विभत्तिहारो।

Tattha katamo vibhattihāro? Saṃyojananti na etaṃ ekaṃsena. Mānasaṃyojanaṃ diṭṭhibhāgiyanti na taṃ ekaṃsena adiṭṭhamānaṃ nissāyamānaṃ na pajahati. Yo pañca uddhambhāgiyo māno kiñcāpi so diṭṭhipakkhe siyā. Na tu orambhāgiyaṃ saṃyojanaṃ tassa pahānāya saṃvattatīti. Yo ca ahaṃkāro na paviddhoyaṃ panassa evaṃ hoti. Kadāsu nāmāhaṃ taṃ santaṃ āyatanaṃ sacchikatvā upasampajja viharissāmi, yaṃ ariyā santaṃ āyatanaṃ upasampajja viharissantīti, ayaṃ abhijjhā na ca taṃ nīvaraṇaṃ. Atthi pana arahato kāyakilesamiddhañca okkamati na ca taṃ nīvaraṇaṃ tassa thinamiddhaṃ nīvaraṇanti. Na ekaṃsena. Ayaṃ vibhattihāro.

परिवत्तनोति पञ्‍च नीवरणा पञ्‍चङ्गिकेन झानेन पहानं गच्छन्ति। अयं तेसं पटिपक्खो नीवरणो असुकस्स पहीनाति न अञ्‍ञानुमिनितब्बं, परमत्थमज्झत्तं, अयं परिवत्तना।

Parivattanoti pañca nīvaraṇā pañcaṅgikena jhānena pahānaṃ gacchanti. Ayaṃ tesaṃ paṭipakkho nīvaraṇo asukassa pahīnāti na aññānuminitabbaṃ, paramatthamajjhattaṃ, ayaṃ parivattanā.

तत्थ कतमो वेवचनो? कामच्छन्दो छन्दरागो पेमं निकन्तीति वेवचनं। नीवरणं छदनं उपक्‍किलेसो परियुट्ठानन्ति वेवचनं।

Tattha katamo vevacano? Kāmacchando chandarāgo pemaṃ nikantīti vevacanaṃ. Nīvaraṇaṃ chadanaṃ upakkileso pariyuṭṭhānanti vevacanaṃ.

पञ्‍ञत्तीति अविज्‍जापच्‍चया किच्‍चपञ्‍ञत्तिया ²⁷ पञ्‍ञत्ति, ब्यापादो विक्खेपपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ति, थिनमिद्धं असमुग्घातपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ति। एवं सब्बेपि एते पञ्‍च नीवरणा इमम्हि सुत्ते विक्खेपपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ति।

Paññattīti avijjāpaccayā kiccapaññattiyā ²⁸ paññatti, byāpādo vikkhepapaññattiyā paññatti, thinamiddhaṃ asamugghātapaññattiyā paññatti. Evaṃ sabbepi ete pañca nīvaraṇā imamhi sutte vikkhepapaññattiyā paññatti.

तत्थ कतमो ओतरणो? इमे पञ्‍च नीवरणा अविज्‍जा च तण्हा च तत्थ अविज्‍जामूला नीवरणा। या तण्हा इमे सङ्खारा, ते अविज्‍जापच्‍चया इमे द्वे धम्मा पञ्‍चसु खन्धेसु सङ्खारक्खन्धपरियापन्‍ना, आयतनेसु धम्मायतनं, धातूसु धम्मधातु, इन्द्रियेसु इमेसं धम्मानं पदट्ठानं सुखिन्द्रियस्स च सोमनस्सिन्द्रियस्स च इत्थिन्द्रियस्स च पुरिसिन्द्रियस्स च।

Tattha katamo otaraṇo? Ime pañca nīvaraṇā avijjā ca taṇhā ca tattha avijjāmūlā nīvaraṇā. Yā taṇhā ime saṅkhārā, te avijjāpaccayā ime dve dhammā pañcasu khandhesu saṅkhārakkhandhapariyāpannā, āyatanesu dhammāyatanaṃ, dhātūsu dhammadhātu, indriyesu imesaṃ dhammānaṃ padaṭṭhānaṃ sukhindriyassa ca somanassindriyassa ca itthindriyassa ca purisindriyassa ca.

तत्थ कतमो सोधनो हारो? इदं सुत्तं यथा आरब्भ निक्खित्तं सो अत्थो भासितो इमेहि पञ्‍चहि पदेहि।

Tattha katamo sodhano hāro? Idaṃ suttaṃ yathā ārabbha nikkhittaṃ so attho bhāsito imehi pañcahi padehi.

तत्थ कामच्छन्दो च ब्यापादो च विचिकिच्छा च न एकत्तताय पञ्‍ञत्ता, कामाति न एकत्तताय पञ्‍ञत्ता, अथ खलु वेमत्तताय पञ्‍ञत्ता। अयं अधिट्ठानो हारो।

Tattha kāmacchando ca byāpādo ca vicikicchā ca na ekattatāya paññattā, kāmāti na ekattatāya paññattā, atha khalu vemattatāya paññattā. Ayaṃ adhiṭṭhāno hāro.

तत्थ कतमो परिक्खारो? कामच्छन्दस्स अयोनिसो मनसिकारो सुभारम्मणपच्‍चयो; सुभनिमित्तञ्‍च हेतु। ब्यापादस्स अयोनिसो मनसिकारो आघातवत्थूनि च पच्‍चयो; पटिघानुसयो हेतु। थिनमिद्धस्स पटिसंहारो पच्‍चयो; पवत्तिया किलमथा चलना तञ्‍च हेतु। उद्धच्‍चकुक्‍कुच्‍चस्स रजनीयं आरम्मणियं अस्सादियाकिन्द्रियं ताव अपरिपुण्णञ्‍च ञाणं पच्‍चयो; कामसञ्‍ञा च दिट्ठिअनुसयो च हेतु। विचिकिच्छाय नव मानविधा आरम्मणं मानानुसयो, सोव पच्‍चयो; विचिकिच्छानुसयो हेतु। एते पञ्‍च धम्मा सहेतु सप्पच्‍चया उप्पज्‍जन्ति।

Tattha katamo parikkhāro? Kāmacchandassa ayoniso manasikāro subhārammaṇapaccayo; subhanimittañca hetu. Byāpādassa ayoniso manasikāro āghātavatthūni ca paccayo; paṭighānusayo hetu. Thinamiddhassa paṭisaṃhāro paccayo; pavattiyā kilamathā calanā tañca hetu. Uddhaccakukkuccassa rajanīyaṃ ārammaṇiyaṃ assādiyākindriyaṃ tāva aparipuṇṇañca ñāṇaṃ paccayo; kāmasaññā ca diṭṭhianusayo ca hetu. Vicikicchāya nava mānavidhā ārammaṇaṃ mānānusayo, sova paccayo; vicikicchānusayo hetu. Ete pañca dhammā sahetu sappaccayā uppajjanti.

तत्थ कतमो समारोपनो हारो? इमे पञ्‍च नीवरणा चत्तारोपि एते आसवा गण्डापि ²⁹ एते सल्‍लापि एते उपादानानि एते। तेसु एव बाहिरेसु धम्मेसु संकिलेसभागियं सुत्तन्ति पञ्‍ञत्तिं गच्छति। अयं समारोपनो हारो।

Tattha katamo samāropano hāro? Ime pañca nīvaraṇā cattāropi ete āsavā gaṇḍāpi ³⁰ ete sallāpi ete upādānāni ete. Tesu eva bāhiresu dhammesu saṃkilesabhāgiyaṃ suttanti paññattiṃ gacchati. Ayaṃ samāropano hāro.

निद्दिट्ठं संकिलेसिकभागियं सुत्तं।

Niddiṭṭhaṃ saṃkilesikabhāgiyaṃ suttaṃ.

८३. मनोपुब्बङ्गमा धम्माति गाथा।

83. Manopubbaṅgamā dhammāti gāthā.

तत्थ कतमो देसना हारो? इमम्हि सुत्ते को अत्थो खन्धववत्थानेन विञ्‍ञाणक्खन्धं देसेति, धातुववत्थानेन मनोविञ्‍ञाणधातुं, आयतनववत्थानेन मनायतनं, इन्द्रियववत्थानेन मनिन्द्रियं। तस्स किं पुब्बङ्गमा धम्मा? संखित्तेन छ धम्मा पुब्बङ्गमा धम्मा कुसलमूलानि च अकुसलमूलानि च अनिमित्तं इमम्हि सुत्ते कुसलमूलं देसितं। तत्थ कतमा मनोपुब्बङ्गमा धम्मा? मनो तेसं पुब्बङ्गमं, यथापि बलस्स राजा पुब्बङ्गमो, एवमेव धम्मानं मनोपुब्बङ्गमा। तत्थ तिविधानं पुब्बङ्गमानं नेक्खम्मच्छन्देन अब्यापादच्छन्देन अविहिंसाछन्देन। अलोभस्स नेक्खम्मच्छन्देन पुब्बङ्गमा। अदोसस्स अब्यापादच्छन्देन पुब्बङ्गमा। अमोहस्स अविहिंसाछन्देन पुब्बङ्गमा। तत्थ मनोसेट्ठाति मनसा इमे धम्मा उस्सटा मनेन वा निम्मिता। मनोव इमेसं धम्मानं सेट्ठोति मनोव इमेसं धम्मानं सेट्ठजेट्ठोति मनोव इमेसं धम्मानं आधिपच्‍चं करोतीति मनोसेट्ठा। मनोजवाति यत्थ मनो गच्छति। तत्थ इमे धम्मा गच्छन्तीति मनोजवा। यथा वातो सीघं गच्छति अञ्‍ञो वा कोचि सीघं गामको वुच्‍चते वातजवोति पक्खिगामिकोति, एवमेव इमे धम्मा मनेन सम्पजायमाना गच्छन्ति, तत्थ इमे धम्मा गच्छन्तीति मनोजवाति। ते तिविधा छन्दसमुदानिता अनाविलता च सङ्कप्पो। सत्तविधा च कायिकं सुचरितं वाचसिकं सुचरितं, ते दस कुसलकम्मपथा। तत्थ मनसा चे पसन्‍नेनाति मनोकम्मं। भासति वाति वचीकम्मं। करोति वाति कायकम्मं। इमेहि इमस्मिं सुत्ते दस कुसलकम्मपथा परमापि सन्ता सीलवता परमा। सो भवति विवत्तियं न लोकनिय्यानाय वासनाभागियं सुत्तं भवति। अयं देसना।

Tattha katamo desanā hāro? Imamhi sutte ko attho khandhavavatthānena viññāṇakkhandhaṃ deseti, dhātuvavatthānena manoviññāṇadhātuṃ, āyatanavavatthānena manāyatanaṃ, indriyavavatthānena manindriyaṃ. Tassa kiṃ pubbaṅgamā dhammā? Saṃkhittena cha dhammā pubbaṅgamā dhammā kusalamūlāni ca akusalamūlāni ca animittaṃ imamhi sutte kusalamūlaṃ desitaṃ. Tattha katamā manopubbaṅgamā dhammā? Mano tesaṃ pubbaṅgamaṃ, yathāpi balassa rājā pubbaṅgamo, evameva dhammānaṃ manopubbaṅgamā. Tattha tividhānaṃ pubbaṅgamānaṃ nekkhammacchandena abyāpādacchandena avihiṃsāchandena. Alobhassa nekkhammacchandena pubbaṅgamā. Adosassa abyāpādacchandena pubbaṅgamā. Amohassa avihiṃsāchandena pubbaṅgamā. Tattha manoseṭṭhāti manasā ime dhammā ussaṭā manena vā nimmitā. Manova imesaṃ dhammānaṃ seṭṭhoti manova imesaṃ dhammānaṃ seṭṭhajeṭṭhoti manova imesaṃ dhammānaṃ ādhipaccaṃ karotīti manoseṭṭhā. Manojavāti yattha mano gacchati. Tattha ime dhammā gacchantīti manojavā. Yathā vāto sīghaṃ gacchati añño vā koci sīghaṃ gāmako vuccate vātajavoti pakkhigāmikoti, evameva ime dhammā manena sampajāyamānā gacchanti, tattha ime dhammā gacchantīti manojavāti. Te tividhā chandasamudānitā anāvilatā ca saṅkappo. Sattavidhā ca kāyikaṃ sucaritaṃ vācasikaṃ sucaritaṃ, te dasa kusalakammapathā. Tattha manasā ce pasannenāti manokammaṃ. Bhāsati vāti vacīkammaṃ. Karoti vāti kāyakammaṃ. Imehi imasmiṃ sutte dasa kusalakammapathā paramāpi santā sīlavatā paramā. So bhavati vivattiyaṃ na lokaniyyānāya vāsanābhāgiyaṃ suttaṃ bhavati. Ayaṃ desanā.

तत्थ कतमो विचयो हारो? मनोपुब्बङ्गमा धम्माति कुसलमूलानि च अट्ठङ्गसम्मत्तानि। इदं सुत्तं।

Tattha katamo vicayo hāro? Manopubbaṅgamā dhammāti kusalamūlāni ca aṭṭhaṅgasammattāni. Idaṃ suttaṃ.

युत्तीति दसन्‍नं कुसलकम्मपथानं यो विपाको, सो सुखवेदनीयो अब्यापादस्सङ्गमानो। छायाव अनपायिनीति अनुगच्छति अत्थि एसा युत्ति।

Yuttīti dasannaṃ kusalakammapathānaṃ yo vipāko, so sukhavedanīyo abyāpādassaṅgamāno. Chāyāva anapāyinīti anugacchati atthi esā yutti.

पदट्ठानन्ति अट्ठारसन्‍नं मनोपविचारानं पदट्ठानं। मनोपुब्बङ्गमा धम्माति सब्बकुसलपक्खस्स इमे धम्मा पदट्ठानं। मनसा चे पसन्‍नेनाति यो चेतसो पसादो, इदं सद्धिन्द्रियस्स पदट्ठानं। भासति वाति सम्मावाचाय। करोति वाति सम्माकम्मन्तस्स च सम्मावायामस्स च पदट्ठानं।

Padaṭṭhānanti aṭṭhārasannaṃ manopavicārānaṃ padaṭṭhānaṃ. Manopubbaṅgamā dhammāti sabbakusalapakkhassa ime dhammā padaṭṭhānaṃ. Manasā ce pasannenāti yo cetaso pasādo, idaṃ saddhindriyassa padaṭṭhānaṃ. Bhāsati vāti sammāvācāya. Karoti vāti sammākammantassa ca sammāvāyāmassa ca padaṭṭhānaṃ.

लक्खणोति इति पुब्बङ्गमा धम्माति वेदनापुब्बङ्गमापि एते, सञ्‍ञापुब्बङ्गमापि एते, सङ्खारपुब्बङ्गमापि एते। ये केचि धम्मा सहजाता सब्बे पुब्बङ्गमा एतेसं धम्मानं। ततो नं सुखमन्वेतीति सोमनस्समपि नं अन्वेति यं सुसुखच्छाया तदापि नं सुखं तदपि अन्वेति।

Lakkhaṇoti iti pubbaṅgamā dhammāti vedanāpubbaṅgamāpi ete, saññāpubbaṅgamāpi ete, saṅkhārapubbaṅgamāpi ete. Ye keci dhammā sahajātā sabbe pubbaṅgamā etesaṃ dhammānaṃ. Tato naṃ sukhamanvetīti somanassamapi naṃ anveti yaṃ susukhacchāyā tadāpi naṃ sukhaṃ tadapi anveti.

८४. तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? मनोपुब्बङ्गमाति न इदं एकादिवचनं। किं कारणा? सब्बे येव इमे छविञ्‍ञाणकाया, इमम्हि भगवतो को अधिप्पायो? ये सुखेन अत्थिका, ते मनं पसादेन्तीति अयं इमम्हि सुत्ते भगवतो अधिप्पायो। अत्थो पुब्बेयेव निद्दिट्ठो।

84. Tattha katamo catubyūho hāro? Manopubbaṅgamāti na idaṃ ekādivacanaṃ. Kiṃ kāraṇā? Sabbe yeva ime chaviññāṇakāyā, imamhi bhagavato ko adhippāyo? Ye sukhena atthikā, te manaṃ pasādentīti ayaṃ imamhi sutte bhagavato adhippāyo. Attho pubbeyeva niddiṭṭho.

यानि हि कुसलमूलानि, तानि अट्ठानिसंसमत्ता हेतु, अयं अट्ठङ्गिको मग्गो। दस ठानानि देसनाहेतूनि देसनापच्‍चया निद्देसना च। तत्थ यं मञ्‍ञे दुक्खेन सह नामरूपं विञ्‍ञाणसच्‍चन्ति अङ्गेन कुसलमूलं पहीयति, अयं अप्पहीनभूमियं समुदयो। यं तेसं पहाना, अयं निरोधो। इमानि चत्तारि सच्‍चानि। अयं आवट्टो हारो।

Yāni hi kusalamūlāni, tāni aṭṭhānisaṃsamattā hetu, ayaṃ aṭṭhaṅgiko maggo. Dasa ṭhānāni desanāhetūni desanāpaccayā niddesanā ca. Tattha yaṃ maññe dukkhena saha nāmarūpaṃ viññāṇasaccanti aṅgena kusalamūlaṃ pahīyati, ayaṃ appahīnabhūmiyaṃ samudayo. Yaṃ tesaṃ pahānā, ayaṃ nirodho. Imāni cattāri saccāni. Ayaṃ āvaṭṭo hāro.

विभत्तीति –

Vibhattīti –

मनोपुब्बङ्गमा धम्मा, मनोसेट्ठा मनोमया।

Manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayā;

मनसा चे पसन्‍नेन, भासति वा करोति वा।

Manasā ce pasannena, bhāsati vā karoti vā;

ततो नं सुखमन्वेति, छायाव अनपायिनीति॥

Tato naṃ sukhamanveti, chāyāva anapāyinīti.

तं न एकंसेन समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा पन होति। तस्स वा मिच्छादिट्ठिकस्स सकसत्थे चित्तं पसादेति, तेन च पसन्‍नेन चित्तेन भासति ब्याकरोति न तं सुखमन्वेति न छायाव अनुगामिनी, दुक्खमेव तं अन्वेति। यथा वहन्तं चक्‍कं पदमन्वेति, इदं तं विभज्‍जब्याकरणीयं। मनसा चे पसन्‍नेन कायकम्मं वचीकम्मं सुखवेदनीयन्ति समग्गते सुखवेदनीयं मिच्छग्गते दुक्खवेदनीयं, अयं विभत्ति।

Taṃ na ekaṃsena samaṇassa vā brāhmaṇassa vā pana hoti. Tassa vā micchādiṭṭhikassa sakasatthe cittaṃ pasādeti, tena ca pasannena cittena bhāsati byākaroti na taṃ sukhamanveti na chāyāva anugāminī, dukkhameva taṃ anveti. Yathā vahantaṃ cakkaṃ padamanveti, idaṃ taṃ vibhajjabyākaraṇīyaṃ. Manasā ce pasannena kāyakammaṃ vacīkammaṃ sukhavedanīyanti samaggate sukhavedanīyaṃ micchaggate dukkhavedanīyaṃ, ayaṃ vibhatti.

तत्थ कतमो परिवत्तनो हारो? मनोपुब्बङ्गमा धम्माति यं मनसा पदुट्ठेन भासति वा करोति वा दुक्खमस्सानुगामिनी, एतानियेव द्वे सुत्तानि भासितानि एस एव च पटिपक्खो। वेवचनन्ति यदिदं मनोचित्तं विञ्‍ञाणं मनिन्द्रियं मनोविञ्‍ञाणधातु।

Tattha katamo parivattano hāro? Manopubbaṅgamā dhammāti yaṃ manasā paduṭṭhena bhāsati vā karoti vā dukkhamassānugāminī, etāniyeva dve suttāni bhāsitāni esa eva ca paṭipakkho. Vevacananti yadidaṃ manocittaṃ viññāṇaṃ manindriyaṃ manoviññāṇadhātu.

पञ्‍ञत्तीति मनोपुब्बङ्गमा धम्माति अयं मनो किञ्‍चि पञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। धम्माति कुसलकम्मपथपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। मनोसेट्ठाति विसिट्ठपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। मनोजवाति सहपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। चित्तन्ति नेक्खम्मपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। मनसा चे पसन्‍नेनाति सद्धिन्द्रियपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। मनसा चे पसन्‍नेनाति अनाविलसङ्कप्पदुतियज्झानपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं । मनसा चे पसन्‍नेनाति अस्सद्धानं पटिपक्खपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। भासति वाति सम्मावाचापञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। करोति वाति सम्माकम्मन्तपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। ततो नं सुखमन्वेतीति झानसमाधानं। इन्द्रियेसु मनिन्द्रियं। पटिच्‍चसमुप्पादे विञ्‍ञाणं। मनोपुब्बङ्गमा धम्माति मेत्ता च मुदुता च झानेसु दुतियं झानं ततियञ्‍च। खन्धेसु सङ्खारक्खन्धपरियापन्‍नो। धातूसु धम्मधातु, आयतनेसु धम्मायतनं। यं कुसलं इन्द्रियेसु सुखिन्द्रियञ्‍च सोमनस्सिन्द्रियञ्‍च पदट्ठानं। इमेसं धम्मानं पटिच्‍चसमुप्पन्‍नानं फस्सपच्‍चया सुखवेदनीयो फस्सो सुखवेदना मनोपविचारेसु सोमनस्सविचारो छत्तिंसेसु पठमपदेसु छ सोमनस्सनेक्खम्मस्सिता। इति अयं ओतरणो हारो।

Paññattīti manopubbaṅgamā dhammāti ayaṃ mano kiñci paññattiyā paññattaṃ. Dhammāti kusalakammapathapaññattiyā paññattaṃ. Manoseṭṭhāti visiṭṭhapaññattiyā paññattaṃ. Manojavāti sahapaññattiyā paññattaṃ. Cittanti nekkhammapaññattiyā paññattaṃ. Manasā ce pasannenāti saddhindriyapaññattiyā paññattaṃ. Manasā ce pasannenāti anāvilasaṅkappadutiyajjhānapaññattiyā paññattaṃ . Manasā ce pasannenāti assaddhānaṃ paṭipakkhapaññattiyā paññattaṃ. Bhāsati vāti sammāvācāpaññattiyā paññattaṃ. Karoti vāti sammākammantapaññattiyā paññattaṃ. Tato naṃ sukhamanvetīti jhānasamādhānaṃ. Indriyesu manindriyaṃ. Paṭiccasamuppāde viññāṇaṃ. Manopubbaṅgamā dhammāti mettā ca mudutā ca jhānesu dutiyaṃ jhānaṃ tatiyañca. Khandhesu saṅkhārakkhandhapariyāpanno. Dhātūsu dhammadhātu, āyatanesu dhammāyatanaṃ. Yaṃ kusalaṃ indriyesu sukhindriyañca somanassindriyañca padaṭṭhānaṃ. Imesaṃ dhammānaṃ paṭiccasamuppannānaṃ phassapaccayā sukhavedanīyo phasso sukhavedanā manopavicāresu somanassavicāro chattiṃsesu paṭhamapadesu cha somanassanekkhammassitā. Iti ayaṃ otaraṇo hāro.

तत्थ कतमो सोधनो हारो? यं अत्थं आरब्भ इदं सुत्तं भासितं। सो अत्थो नियुत्तो एतमत्थं आरब्भ सुत्तं। अयं सोधनो हारो।

Tattha katamo sodhano hāro? Yaṃ atthaṃ ārabbha idaṃ suttaṃ bhāsitaṃ. So attho niyutto etamatthaṃ ārabbha suttaṃ. Ayaṃ sodhano hāro.

८५. तत्थ कतमो अधिट्ठानो हारो? मनोपुब्बङ्गमा धम्माति वेवचनपञ्‍ञत्ति, न एकत्तपञ्‍ञत्ति। धम्माति एकतो न वेवचनपञ्‍ञत्ति। मनसा चे पसन्‍नेनाति सो पसादो द्विधो अज्झत्तञ्‍च अब्यापादाविक्खम्भनबहिद्धा च ओकप्पनतो। सो अज्झत्तपसादो द्विधो। समुग्घातपसादो च विक्खम्भनपसादो च ब्यापादपरियुट्ठानं। विघातो न मूलपसादो जातमूलम्पि वा। पसादो सब्यापादं विघातेन। ततो नं सुखमन्वेतीति सुखं कायिकञ्‍च चेतसिकञ्‍च अप्पियविप्पयोगोपि पियसम्पयोगोपि नेक्खम्मसुखम्पि पुथुज्‍जनसुखम्पि पीतिसम्बोज्झङ्गम्पि चेतसिकं सुखं । यम्पि पस्सद्धकायो सुखं वेदेति, तम्पि कायिकं सुखं बोज्झङ्गा च चेतसिकं सुखं। यम्पि पस्सद्धकायो सुखं वेदेसि, तम्पि तञ्‍च सुखपदट्ठानं पञ्‍ञत्तिया यथावुत्तं तं अपरामट्ठं कुसलानं धम्मानं। अन्वेतीति अप्पना सन्दिस्सति न चायं वा पत्तभूतो अन्वेति। तदिदं सुत्तं द्वीहि आकारेहि अधिट्ठातब्बं। हेतुना च यो पसन्‍नमानसो विपाकेन च यो दुक्खवेदनीयो।

85. Tattha katamo adhiṭṭhāno hāro? Manopubbaṅgamā dhammāti vevacanapaññatti, na ekattapaññatti. Dhammāti ekato na vevacanapaññatti. Manasā ce pasannenāti so pasādo dvidho ajjhattañca abyāpādāvikkhambhanabahiddhā ca okappanato. So ajjhattapasādo dvidho. Samugghātapasādo ca vikkhambhanapasādo ca byāpādapariyuṭṭhānaṃ. Vighāto na mūlapasādo jātamūlampi vā. Pasādo sabyāpādaṃ vighātena. Tato naṃ sukhamanvetīti sukhaṃ kāyikañca cetasikañca appiyavippayogopi piyasampayogopi nekkhammasukhampi puthujjanasukhampi pītisambojjhaṅgampi cetasikaṃ sukhaṃ . Yampi passaddhakāyo sukhaṃ vedeti, tampi kāyikaṃ sukhaṃ bojjhaṅgā ca cetasikaṃ sukhaṃ. Yampi passaddhakāyo sukhaṃ vedesi, tampi tañca sukhapadaṭṭhānaṃ paññattiyā yathāvuttaṃ taṃ aparāmaṭṭhaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ. Anvetīti appanā sandissati na cāyaṃ vā pattabhūto anveti. Tadidaṃ suttaṃ dvīhi ākārehi adhiṭṭhātabbaṃ. Hetunā ca yo pasannamānaso vipākena ca yo dukkhavedanīyo.

परिक्खारोति भगवा पञ्‍चसतेन भिक्खुसङ्घेन नगरं पविसति राजगहं। तत्थ मनुस्सो पुग्गलो भगवन्तं परिविसति, तस्स पसादो उप्पन्‍नो कुसलमूलपुब्बयोगावचरोपि। सो अञ्‍ञेसञ्‍च अक्खाति, इदं वाचं भासति लाभा तेसं, येसं निवेसनं भगवा पविसति, अम्हाकम्पि यदि भवेय्य मयम्पि भगवतो संपसादं लच्छम्हाति। येन भगवा तेनञ्‍जलिं पणामेत्वा ‘‘नमो भगवतो नमो भगवतो’’ति अब्यापादमानो एकमन्ते अट्ठासि। तदनन्तरे भगवा इमं सुत्तं अभासित्थ ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा’’ति। सब्बं सुत्तं तथा यं परेसं भासति इदं वाचाकम्मं। यं अञ्‍जलिं पणामेति, इदं कायकम्मं। यो मनोपसादो, इदं मनोकम्मं। तत्थ यं परेसं पकासेति भासति वण्णं। येसं भगवा निवेसनं गच्छतीति। सब्बं तस्स अलोभो कुसलमूलं। यं भगवति मेत्तचित्तो, तस्स अदोसो कुसलमूलं । यं अञ्‍जलिं पणामेति मानञ्‍च निग्गण्हाति, तत्थस्स अमोहो कुसलमूलं पातुभवति। यं उळारपञ्‍ञं पटिलभति, इदमस्स दिट्ठिविपल्‍लासप्पहानं। यं तथायेव संवरो होति, इदमस्स सञ्‍ञाविपल्‍लासप्पहानं। यं मनस्स पसादनं, इदमस्स चित्तविपल्‍लासप्पहानन्ति अकुसलविपल्‍लासानं विक्खम्भनं पहानं पच्‍चयो। तीणि कुसलमूलानि यो अनाविलचित्तसङ्कप्पो, सो तस्स मनसिकारोति वुच्‍चति। यं किलेसेहि विक्खम्भनं इति विपल्‍लासा च आरम्मणा सप्पच्‍चयताय पच्‍चयो कुसलमूलानि च सन्दिस्सयताय पच्‍चयो, सो च मनसिकारो हेतुना इमिना पच्‍चयेन चित्तं उप्पन्‍नं। तत्थ यं ससत्थारम्मणं चित्तं पवत्तं अयं बुद्धानुस्सति। यम्पि भगवतो गुणे मनसि करोति, अयमस्स धम्मानुस्सति। तत्थ सतिसम्पजञ्‍ञं हेतु, अयञ्‍च पच्‍चयो। वाचा पञ्‍ञा हेतु वितक्‍कविचारा पच्‍चयो। कायसङ्खारा कम्मस्स अभिसङ्खारो नाम हेतु वा अप्पच्‍चयो सुखवेदनीयस्स कम्मस्स उपचयो हेतुका कम्मस्स पच्‍चयो।

Parikkhāroti bhagavā pañcasatena bhikkhusaṅghena nagaraṃ pavisati rājagahaṃ. Tattha manusso puggalo bhagavantaṃ parivisati, tassa pasādo uppanno kusalamūlapubbayogāvacaropi. So aññesañca akkhāti, idaṃ vācaṃ bhāsati lābhā tesaṃ, yesaṃ nivesanaṃ bhagavā pavisati, amhākampi yadi bhaveyya mayampi bhagavato saṃpasādaṃ lacchamhāti. Yena bhagavā tenañjaliṃ paṇāmetvā ‘‘namo bhagavato namo bhagavato’’ti abyāpādamāno ekamante aṭṭhāsi. Tadanantare bhagavā imaṃ suttaṃ abhāsittha ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti. Sabbaṃ suttaṃ tathā yaṃ paresaṃ bhāsati idaṃ vācākammaṃ. Yaṃ añjaliṃ paṇāmeti, idaṃ kāyakammaṃ. Yo manopasādo, idaṃ manokammaṃ. Tattha yaṃ paresaṃ pakāseti bhāsati vaṇṇaṃ. Yesaṃ bhagavā nivesanaṃ gacchatīti. Sabbaṃ tassa alobho kusalamūlaṃ. Yaṃ bhagavati mettacitto, tassa adoso kusalamūlaṃ . Yaṃ añjaliṃ paṇāmeti mānañca niggaṇhāti, tatthassa amoho kusalamūlaṃ pātubhavati. Yaṃ uḷārapaññaṃ paṭilabhati, idamassa diṭṭhivipallāsappahānaṃ. Yaṃ tathāyeva saṃvaro hoti, idamassa saññāvipallāsappahānaṃ. Yaṃ manassa pasādanaṃ, idamassa cittavipallāsappahānanti akusalavipallāsānaṃ vikkhambhanaṃ pahānaṃ paccayo. Tīṇi kusalamūlāni yo anāvilacittasaṅkappo, so tassa manasikāroti vuccati. Yaṃ kilesehi vikkhambhanaṃ iti vipallāsā ca ārammaṇā sappaccayatāya paccayo kusalamūlāni ca sandissayatāya paccayo, so ca manasikāro hetunā iminā paccayena cittaṃ uppannaṃ. Tattha yaṃ sasatthārammaṇaṃ cittaṃ pavattaṃ ayaṃ buddhānussati. Yampi bhagavato guṇe manasi karoti, ayamassa dhammānussati. Tattha satisampajaññaṃ hetu, ayañca paccayo. Vācā paññā hetu vitakkavicārā paccayo. Kāyasaṅkhārā kammassa abhisaṅkhāro nāma hetu vā appaccayo sukhavedanīyassa kammassa upacayo hetukā kammassa paccayo.

८६. तत्थ कतमो समारोपनो हारो? मनसायेव पसन्‍नेन सतोयेवेत्थ पसन्‍नो अपि च चित्तवोदाना सत्ता विमुच्‍चन्तीति तेन सत्ता चित्तपुब्बङ्गमा चित्तेन पसन्‍नेन चेतनापि तत्थ चित्तभूता भवन्तीति पटिघा अयं चेतनानं पसादेन कायो चस्स पसादो , सो च आरभति पसादेन पसन्‍नो सञ्‍ञानन्ति चस्स अविपरीता, सो पञ्‍चविधो विक्खम्भना, कायपस्सम्भनायेवा पसादो चित्तसितो चित्तं पन पुब्बंयेव पसन्‍नं। अयं समारोपना। एवं पञ्‍चन्‍नम्पि पसादो। ततो नं सुखमन्वेतीति कतमं भगवा निद्दिसति? न हि अत्तसच्‍चं तस्स कम्मस्स विपाको अन्वेति। तस्स उपायो अनुगच्छति यदा सितपच्‍चया उप्पज्‍जते सोमनस्सं अविप्पटिसारोपि अन्वेति। अयं समारोपनो हारो।

86. Tattha katamo samāropano hāro? Manasāyeva pasannena satoyevettha pasanno api ca cittavodānā sattā vimuccantīti tena sattā cittapubbaṅgamā cittena pasannena cetanāpi tattha cittabhūtā bhavantīti paṭighā ayaṃ cetanānaṃ pasādena kāyo cassa pasādo , so ca ārabhati pasādena pasanno saññānanti cassa aviparītā, so pañcavidho vikkhambhanā, kāyapassambhanāyevā pasādo cittasito cittaṃ pana pubbaṃyeva pasannaṃ. Ayaṃ samāropanā. Evaṃ pañcannampi pasādo. Tato naṃ sukhamanvetīti katamaṃ bhagavā niddisati? Na hi attasaccaṃ tassa kammassa vipāko anveti. Tassa upāyo anugacchati yadā sitapaccayā uppajjate somanassaṃ avippaṭisāropi anveti. Ayaṃ samāropano hāro.

महानाम सक्‍कस्स सुत्तं ³¹। तस्मिं चे समये अस्सतो असम्पजानो कालं करेय्य कामे भवति। अस्सतो अभिसमाहारो यो मा भायि, महानाम, यं तं चित्तं दीघरत्तं सद्धापरिभावितं सीलपरिभावितं सुतचागपरिभावितन्ति वित्थारेन कातब्बं। चागेन च पञ्‍ञाय च किं दस्सेति? या सद्धा, सा चेतसो पसादो। या अनाविलसङ्कप्पिता, सा सद्धा। किं कारणा? अनाविललक्खणा। अनाविललक्खणा हि सद्धा। अपरे आहु गुणपरिसुद्धिनिट्ठागमनलक्खणा, यञ्‍च अपरे वा वचनपटिग्गहलक्खणा सद्धा। अपरो परियायो अत्तानं यदि एवं ओकप्पेति ‘‘नाहं किञ्‍चि जानामीति एसा अहं तत्थ अनुञ्‍ञत्ता अनञ्‍ञता’’ति। अयं सद्धाति। अपरो परियायो एकसट्ठिया दिट्ठिगतानं आदीनवानुपस्सना अनिच्‍चं दुक्खमनत्ताति। तेन च पदिट्ठं भवति यथा गम्भीरे उदपाने उदकं चक्खुना पस्सति न च कायेन अभिसम्भुनाति। एवमस्स अरिया निज्झानक्खन्तिया दिट्ठि भवति, न च सच्छिकता। अयं वुच्‍चति सद्धा। सा च लोकिका। अपरो परियायो खमति पुथुज्‍जनभूतस्स वीसति चाति को सक्‍कायाधीना न निवेसो। न एतं एकन्ति नयसञ्‍ञा यथाभूतं दिट्ठिया तु खलु मुदूहि पञ्‍चहि इन्द्रियेहि दस्सनमग्गेन पहीना भवन्ति। दिट्ठेकट्ठा च किलेसा, अयं सद्धा।

Mahānāma sakkassa suttaṃ ³². Tasmiṃ ce samaye assato asampajāno kālaṃ kareyya kāme bhavati. Assato abhisamāhāro yo mā bhāyi, mahānāma, yaṃ taṃ cittaṃ dīgharattaṃ saddhāparibhāvitaṃ sīlaparibhāvitaṃ sutacāgaparibhāvitanti vitthārena kātabbaṃ. Cāgena ca paññāya ca kiṃ dasseti? Yā saddhā, sā cetaso pasādo. Yā anāvilasaṅkappitā, sā saddhā. Kiṃ kāraṇā? Anāvilalakkhaṇā. Anāvilalakkhaṇā hi saddhā. Apare āhu guṇaparisuddhiniṭṭhāgamanalakkhaṇā, yañca apare vā vacanapaṭiggahalakkhaṇā saddhā. Aparo pariyāyo attānaṃ yadi evaṃ okappeti ‘‘nāhaṃ kiñci jānāmīti esā ahaṃ tattha anuññattā anaññatā’’ti. Ayaṃ saddhāti. Aparo pariyāyo ekasaṭṭhiyā diṭṭhigatānaṃ ādīnavānupassanā aniccaṃ dukkhamanattāti. Tena ca padiṭṭhaṃ bhavati yathā gambhīre udapāne udakaṃ cakkhunā passati na ca kāyena abhisambhunāti. Evamassa ariyā nijjhānakkhantiyā diṭṭhi bhavati, na ca sacchikatā. Ayaṃ vuccati saddhā. Sā ca lokikā. Aparo pariyāyo khamati puthujjanabhūtassa vīsati cāti ko sakkāyādhīnā na niveso. Na etaṃ ekanti nayasaññā yathābhūtaṃ diṭṭhiyā tu khalu mudūhi pañcahi indriyehi dassanamaggena pahīnā bhavanti. Diṭṭhekaṭṭhā ca kilesā, ayaṃ saddhā.

सोतापत्तङ्गमदुक्खायं भूमियं परिपुण्णा वुच्‍चति। तस्मिंयेव भूमियं सेक्खसीलं अरिया धारन्ति वुच्‍चति। तस्मिंयेव भूमियं मुदुपञ्‍ञा पञ्‍ञिन्द्रियन्ति वुच्‍चति। तस्मिंयेव भूमियं खन्धेहि अनत्थिकता, अयं चागो। तस्मा सद्धा चागाधिट्ठानेन निद्दिसितब्बा। यतिकेन ³³ भिय्यो मनेन सा हिस्स विपरीता दिट्ठिका अस्सद्धा, सा नयनउपधीसु पमत्ता समादिन्‍ना। तत्थ सद्धिन्द्रियं यो कामं परिविस्सन्ति इति सन्तपापपटिनिस्सग्गा न चागाधिट्ठानं पञ्‍ञिन्द्रियेन पञ्‍ञाधिट्ठानं, सीलेन उपसमाधिट्ठानं। इमे चत्तारो धम्मा सीलं परिभावयन्ति सद्धा सीलं चागो च पञ्‍ञाति। तत्थ सद्धाय ओघं तरति। यं सीलं, अयं अप्पमादो। यो चागो, इदं पञ्‍ञाय कम्मं। या पञ्‍ञा, इदं पञ्‍ञिन्द्रियं, तत्थ यं सद्धिन्द्रियं। तं तीसु अवेच्‍चप्पसादेसु। यं सीलं, तं सद्धिन्द्रियेसु। यो चागो, सो चतूसु झानेसु। या पञ्‍ञा, सा सच्‍चेसु, सति सब्बत्थगामिनी। तस्स सेक्खस्स भद्दिका भति, भद्दिको अभिसम्परायो। तस्स सम्मुट्ठस्सतिकस्स सीलं करोन्तस्स न कायसम्मुट्ठस्सतिताय तानि वा इन्द्रियानि तं वा कुसलमूलं कम्मविपाकं भवति। तस्स तिकस्स अत्थनिद्देसो। तत्थ सद्धा सीलं चागो पञ्‍ञा चत्तारो धम्मा। या सद्धा या च पञ्‍ञा, इदं मनोसुचरितं। यं सीलं, इदं कायिकं वाचसिकं सुचरितं। यो चागो, इदं चेतसिकं अलोभो सुचरितं। इति चित्ते गहिते पञ्‍चक्खन्धा गहिता भवन्ति। इमेहि धम्मेहि सुचरितं इदं दुक्खञ्‍च अरियसच्‍चं पदट्ठानं मग्गस्स।

Sotāpattaṅgamadukkhāyaṃ bhūmiyaṃ paripuṇṇā vuccati. Tasmiṃyeva bhūmiyaṃ sekkhasīlaṃ ariyā dhāranti vuccati. Tasmiṃyeva bhūmiyaṃ mudupaññā paññindriyanti vuccati. Tasmiṃyeva bhūmiyaṃ khandhehi anatthikatā, ayaṃ cāgo. Tasmā saddhā cāgādhiṭṭhānena niddisitabbā. Yatikena ³⁴ bhiyyo manena sā hissa viparītā diṭṭhikā assaddhā, sā nayanaupadhīsu pamattā samādinnā. Tattha saddhindriyaṃ yo kāmaṃ parivissanti iti santapāpapaṭinissaggā na cāgādhiṭṭhānaṃ paññindriyena paññādhiṭṭhānaṃ, sīlena upasamādhiṭṭhānaṃ. Ime cattāro dhammā sīlaṃ paribhāvayanti saddhā sīlaṃ cāgo ca paññāti. Tattha saddhāya oghaṃ tarati. Yaṃ sīlaṃ, ayaṃ appamādo. Yo cāgo, idaṃ paññāya kammaṃ. Yā paññā, idaṃ paññindriyaṃ, tattha yaṃ saddhindriyaṃ. Taṃ tīsu aveccappasādesu. Yaṃ sīlaṃ, taṃ saddhindriyesu. Yo cāgo, so catūsu jhānesu. Yā paññā, sā saccesu, sati sabbatthagāminī. Tassa sekkhassa bhaddikā bhati, bhaddiko abhisamparāyo. Tassa sammuṭṭhassatikassa sīlaṃ karontassa na kāyasammuṭṭhassatitāya tāni vā indriyāni taṃ vā kusalamūlaṃ kammavipākaṃ bhavati. Tassa tikassa atthaniddeso. Tattha saddhā sīlaṃ cāgo paññā cattāro dhammā. Yā saddhā yā ca paññā, idaṃ manosucaritaṃ. Yaṃ sīlaṃ, idaṃ kāyikaṃ vācasikaṃ sucaritaṃ. Yo cāgo, idaṃ cetasikaṃ alobho sucaritaṃ. Iti citte gahite pañcakkhandhā gahitā bhavanti. Imehi dhammehi sucaritaṃ idaṃ dukkhañca ariyasaccaṃ padaṭṭhānaṃ maggassa.

८७. तत्थ कतमो विचयो हारो? या च सद्धा यञ्‍च सीलं। तं किस्स करोति? या सद्धा ताय भगवन्तं अनुस्सरति मत्तेनपि हत्थिना समागता, अस्स भो कुक्‍कुरा सब्बं सीलेन नप्पटिपज्‍जति कायेन वा वाचाय वा ठानं विसारदो भवतीति अविप्पटिसारी पञ्‍ञा यस्स पञ्‍ञत्तं उपट्ठपेति। तस्स अखण्डस्स सीलं यं न पच्छि तस्सं मोहस्स अकुसलचित्तं उप्पज्‍जति मिच्छादिट्ठिसहगतं वा, अयं विचयो हारो। धम्मवादिनो भद्दिकाराति भविस्सति अत्थि एसा युत्ति।

87. Tattha katamo vicayo hāro? Yā ca saddhā yañca sīlaṃ. Taṃ kissa karoti? Yā saddhā tāya bhagavantaṃ anussarati mattenapi hatthinā samāgatā, assa bho kukkurā sabbaṃ sīlena nappaṭipajjati kāyena vā vācāya vā ṭhānaṃ visārado bhavatīti avippaṭisārī paññā yassa paññattaṃ upaṭṭhapeti. Tassa akhaṇḍassa sīlaṃ yaṃ na pacchi tassaṃ mohassa akusalacittaṃ uppajjati micchādiṭṭhisahagataṃ vā, ayaṃ vicayo hāro. Dhammavādino bhaddikārāti bhavissati atthi esā yutti.

तत्थ कतमो पदट्ठानो हारो? यमिदं चित्तं दीघरत्तं परिभावितं सद्धाय सीलेन चागेन पञ्‍ञाय समाधिना पठमज्झानस्स पदट्ठानं। या सद्धा अस्स अनाविलसङ्कप्पो, तं दुतियज्झानस्स पदट्ठानं। तीणि च अवेच्‍चप्पसादा यं सीलं, तं अरियकन्तं, तं सीलक्खन्धस्स पदट्ठानं। या पञ्‍ञा, सा पञ्‍ञाक्खन्धस्स पदट्ठानं। इमे च धम्मा इदञ्‍च चित्तं एकोदिभूतसमाधिस्स पदट्ठानं। सद्धा सद्धिन्द्रियस्स पदट्ठानं। चागो समाधिन्द्रियस्स पदट्ठानं। पञ्‍ञा पञ्‍ञिन्द्रियस्स पदट्ठानं। सद्धा च पञ्‍ञा च विपस्सना पदट्ठानं। सीलञ्‍च चागो च समथस्स पदट्ठानं। सद्धा च पञ्‍ञा च अविज्‍जा विरागाय पञ्‍ञाविमुत्तिया पदट्ठानं। सीलञ्‍च चागो च रागविरागाय चेतोविमुत्तिया पदट्ठानं।

Tattha katamo padaṭṭhāno hāro? Yamidaṃ cittaṃ dīgharattaṃ paribhāvitaṃ saddhāya sīlena cāgena paññāya samādhinā paṭhamajjhānassa padaṭṭhānaṃ. Yā saddhā assa anāvilasaṅkappo, taṃ dutiyajjhānassa padaṭṭhānaṃ. Tīṇi ca aveccappasādā yaṃ sīlaṃ, taṃ ariyakantaṃ, taṃ sīlakkhandhassa padaṭṭhānaṃ. Yā paññā, sā paññākkhandhassa padaṭṭhānaṃ. Ime ca dhammā idañca cittaṃ ekodibhūtasamādhissa padaṭṭhānaṃ. Saddhā saddhindriyassa padaṭṭhānaṃ. Cāgo samādhindriyassa padaṭṭhānaṃ. Paññā paññindriyassa padaṭṭhānaṃ. Saddhā ca paññā ca vipassanā padaṭṭhānaṃ. Sīlañca cāgo ca samathassa padaṭṭhānaṃ. Saddhā ca paññā ca avijjā virāgāya paññāvimuttiyā padaṭṭhānaṃ. Sīlañca cāgo ca rāgavirāgāya cetovimuttiyā padaṭṭhānaṃ.

तत्थ कतमो लक्खणो हारो? विञ्‍ञाणे वुत्ते सद्धासतिभाविते सब्बे पञ्‍चक्खन्धा वुत्ता भवन्ति। सद्धाय भणिताय सब्बानि सत्त धनानि भणितानि होन्ति सद्धाधनं…पे॰… सीलक्खन्धे वुत्ते समाधिक्खन्धो च पञ्‍ञाक्खन्धो च वुत्ता भवन्ति। यं तं चित्तं दीघरत्तं परिभावितं पच्छिमके काले न तदनुपरिवत्ति भविस्सतीति नेतं ठानं विज्‍जति। तत्थ सञ्‍ञापि तदनुपरिवत्तिनी भवति। येपि तज्‍जातिका धम्मा, तेपि तदनुपरिवत्तिनो भवन्ति। रूपसञ्‍ञा रूपसञ्‍चेतनानुपस्सनमनसिकारो एवं छन्‍नं आयतनानं विञ्‍ञाणकाये, अयं लक्खणो हारो।

Tattha katamo lakkhaṇo hāro? Viññāṇe vutte saddhāsatibhāvite sabbe pañcakkhandhā vuttā bhavanti. Saddhāya bhaṇitāya sabbāni satta dhanāni bhaṇitāni honti saddhādhanaṃ…pe… sīlakkhandhe vutte samādhikkhandho ca paññākkhandho ca vuttā bhavanti. Yaṃ taṃ cittaṃ dīgharattaṃ paribhāvitaṃ pacchimake kāle na tadanuparivatti bhavissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Tattha saññāpi tadanuparivattinī bhavati. Yepi tajjātikā dhammā, tepi tadanuparivattino bhavanti. Rūpasaññā rūpasañcetanānupassanamanasikāro evaṃ channaṃ āyatanānaṃ viññāṇakāye, ayaṃ lakkhaṇo hāro.

तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? इध सुत्ते भगवतो को अधिप्पायो? ये भद्दिकं भतिं आकङ्खेय्य भद्दिकञ्‍च अभिसम्परायं, ते सद्धं सीलं चागं पञ्‍ञञ्‍च मनसि करिस्सन्ति, अयं अधिप्पायो। ये चञ्‍ञेपि सत्ता तथागतस्स सम्मुखं न पटियुज्झन्ते, इमं धम्मं सोता अविप्पटिसारतो कालं करिस्सन्तीति, अयं अधिप्पायो।

Tattha katamo catubyūho hāro? Idha sutte bhagavato ko adhippāyo? Ye bhaddikaṃ bhatiṃ ākaṅkheyya bhaddikañca abhisamparāyaṃ, te saddhaṃ sīlaṃ cāgaṃ paññañca manasi karissanti, ayaṃ adhippāyo. Ye caññepi sattā tathāgatassa sammukhaṃ na paṭiyujjhante, imaṃ dhammaṃ sotā avippaṭisārato kālaṃ karissantīti, ayaṃ adhippāyo.

८८. तत्थ कतमो आवट्टो हारो? इदम्पि चत्तारो धम्मा सद्धा च पञ्‍ञा च अस्सद्धियञ्‍च अविज्‍जञ्‍च हनन्ति। सीलञ्‍च चागो च तण्हा च दोसञ्‍च हनन्ति। तस्स द्वे मूलानि पहीयन्ति। दुक्खं निवत्तेति अप्पहीनभूमियञ्‍च द्विमूलानि पञ्‍चक्खन्धा। द्वे अरियसच्‍चानि समथो च विपस्सना च। द्विन्‍नं मूलानं पहानं। इमानि द्वे सच्‍चानि निरोधो च मग्गो च। अयं आवट्टो हारो।

88. Tattha katamo āvaṭṭo hāro? Idampi cattāro dhammā saddhā ca paññā ca assaddhiyañca avijjañca hananti. Sīlañca cāgo ca taṇhā ca dosañca hananti. Tassa dve mūlāni pahīyanti. Dukkhaṃ nivatteti appahīnabhūmiyañca dvimūlāni pañcakkhandhā. Dve ariyasaccāni samatho ca vipassanā ca. Dvinnaṃ mūlānaṃ pahānaṃ. Imāni dve saccāni nirodho ca maggo ca. Ayaṃ āvaṭṭo hāro.

तत्थ कतमो विभत्ति? यं तं चित्तं सद्धापरिभावितं…पे॰… सचे पुथुज्‍जनस्स तस्सपि भद्दिका भति भविस्सतीति न एकंसेन तस्स कम्मं दिट्ठेयेव धम्मे विपाकन्ति पच्‍चेस्सति, अपरम्हि वा परियाये भविस्सति। यं वा अतीतं विपाकाय पच्‍चुपट्ठितं, तप्पच्‍चयानि चेतानि, ये यथा महाकम्मविभङ्गे ‘‘तेनायं विभज्‍जब्याकरणियो निद्देसो धम्मचारिनो या भद्दिका भती’’ति।

Tattha katamo vibhatti? Yaṃ taṃ cittaṃ saddhāparibhāvitaṃ…pe… sace puthujjanassa tassapi bhaddikā bhati bhavissatīti na ekaṃsena tassa kammaṃ diṭṭheyeva dhamme vipākanti paccessati, aparamhi vā pariyāye bhavissati. Yaṃ vā atītaṃ vipākāya paccupaṭṭhitaṃ, tappaccayāni cetāni, ye yathā mahākammavibhaṅge ‘‘tenāyaṃ vibhajjabyākaraṇiyo niddeso dhammacārino yā bhaddikā bhatī’’ti.

तत्थ कतमा परिवत्तना? अस्सद्धियं दुस्सील्यं यं मच्छेरं दुप्पञ्‍ञं च ³⁵ यञ्‍च पटिपक्खेन पहीना भवन्ति, अयं परिवत्तना।

Tattha katamā parivattanā? Assaddhiyaṃ dussīlyaṃ yaṃ maccheraṃ duppaññaṃ ca ³⁶ yañca paṭipakkhena pahīnā bhavanti, ayaṃ parivattanā.

तत्थ कतमं वेवचनं? यं तं चित्तं दीघरत्तं परिभावितं चित्तं मनोविञ्‍ञाणं…पे॰… यं सद्धाबलं सद्धिन्द्रियं, यं सीलं तं सुचरितं, संयमो नियमो दमो खन्धता इमानि तस्स वेवचनानि। यो चागो सो पटिनिस्सग्गो अलोभो वोसग्गो चागोयिट्ठानं। या पञ्‍ञा सा पञ्‍ञत्ता पञ्‍ञप्पभा पञ्‍ञिन्द्रियं पञ्‍ञाबलं।

Tattha katamaṃ vevacanaṃ? Yaṃ taṃ cittaṃ dīgharattaṃ paribhāvitaṃ cittaṃ manoviññāṇaṃ…pe… yaṃ saddhābalaṃ saddhindriyaṃ, yaṃ sīlaṃ taṃ sucaritaṃ, saṃyamo niyamo damo khandhatā imāni tassa vevacanāni. Yo cāgo so paṭinissaggo alobho vosaggo cāgoyiṭṭhānaṃ. Yā paññā sā paññattā paññappabhā paññindriyaṃ paññābalaṃ.

तत्थ कतमा पञ्‍ञत्ति? यं तं चित्तं बीजं पञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। परिभावना वासना पञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ति। सद्धा पसादपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ता। सीलं सुचरितपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। चागो पुञ्‍ञकिरियपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तो। पञ्‍ञा वीमंसपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ता। इमे तयो धम्मा सद्धा सीलं चागो पञ्‍ञवतो पारिसुद्धिं गच्छन्ति।

Tattha katamā paññatti? Yaṃ taṃ cittaṃ bījaṃ paññattiyā paññattaṃ. Paribhāvanā vāsanā paññattiyā paññatti. Saddhā pasādapaññattiyā paññattā. Sīlaṃ sucaritapaññattiyā paññattaṃ. Cāgo puññakiriyapaññattiyā paññatto. Paññā vīmaṃsapaññattiyā paññattā. Ime tayo dhammā saddhā sīlaṃ cāgo paññavato pārisuddhiṃ gacchanti.

तत्थ कतमो ओतरणो? यं चित्तं, तं खन्धेसु विञ्‍ञाणक्खन्धो, धातूसु मनोविञ्‍ञाणधातु, आयतनेसु मनायतनं। ये चत्तारो धम्मा, ते खन्धेसु सङ्खारक्खन्धे परियापन्‍ना…पे॰… धातूसु आयतनेसु।

Tattha katamo otaraṇo? Yaṃ cittaṃ, taṃ khandhesu viññāṇakkhandho, dhātūsu manoviññāṇadhātu, āyatanesu manāyatanaṃ. Ye cattāro dhammā, te khandhesu saṅkhārakkhandhe pariyāpannā…pe… dhātūsu āyatanesu.

तत्थ कतमो सोधनो हारो? इदं भगवतो भासितं महानामेन सक्‍केन पुच्छितेन सब्बं तं नियुत्तं।

Tattha katamo sodhano hāro? Idaṃ bhagavato bhāsitaṃ mahānāmena sakkena pucchitena sabbaṃ taṃ niyuttaṃ.

तत्थ कतमो अधिट्ठानो? इदं चित्तं वेमत्तताय पञ्‍ञत्तं अकुसलेहि चित्तेहि अपरिभावितेहि परिभावितन्ति यानि पुन परिभावितानि अञ्‍ञेसम्पि तत्थ उपादाय पञ्‍ञत्तं सब्बेपिमे चत्तारो धम्मा एकत्तताय पञ्‍ञत्ता। भद्दिका भतीति कामभोगिनो तेव रूपधातु अरूपधातु मनुस्साति सब्बा भद्दिका भति तदेव कथाय पञ्‍ञत्तं, अयं पञ्‍ञत्ति।

Tattha katamo adhiṭṭhāno? Idaṃ cittaṃ vemattatāya paññattaṃ akusalehi cittehi aparibhāvitehi paribhāvitanti yāni puna paribhāvitāni aññesampi tattha upādāya paññattaṃ sabbepime cattāro dhammā ekattatāya paññattā. Bhaddikā bhatīti kāmabhogino teva rūpadhātu arūpadhātu manussāti sabbā bhaddikā bhati tadeva kathāya paññattaṃ, ayaṃ paññatti.

तत्थ कतमो परिक्खारो? चित्तस्स इन्द्रियानि पच्‍चयो आधिपतेय्यपच्‍चयताय मनसिकारो। हेतुपच्‍चयताय पच्‍चयो। सद्धाय लोकिका पञ्‍ञा हेतुपच्‍चयताय पच्‍चयो। योनिसो च मनसिकारो पच्‍चयो। सीलस्स पतिरूपदेसवासो पच्‍चयो। अत्तसम्मापणिधानञ्‍च हेतु। चागस्स अलोभो हेतु। अविप्पटिसारो च हेतुपच्‍चयो। पञ्‍ञा परतो च घोसो अज्झत्तञ्‍च योनिसो मनसिकारो हेतुपच्‍चयो च।

Tattha katamo parikkhāro? Cittassa indriyāni paccayo ādhipateyyapaccayatāya manasikāro. Hetupaccayatāya paccayo. Saddhāya lokikā paññā hetupaccayatāya paccayo. Yoniso ca manasikāro paccayo. Sīlassa patirūpadesavāso paccayo. Attasammāpaṇidhānañca hetu. Cāgassa alobho hetu. Avippaṭisāro ca hetupaccayo. Paññā parato ca ghoso ajjhattañca yoniso manasikāro hetupaccayo ca.

तत्थ कतमो समारोपनो? यं तं चित्तं दीघरत्तं परिभावितन्ति चेतसिकापि। एत्थ सब्बे धम्मा परिभाविता भद्दिका ते भति भविस्सति, भद्दिका उपपत्तिको अभिसम्परायो। इति ये केचि मनुस्सका उपभोगपरिभोगा सब्बे भद्दिका भतियेव, अयं समारोपनो।

Tattha katamo samāropano? Yaṃ taṃ cittaṃ dīgharattaṃ paribhāvitanti cetasikāpi. Ettha sabbe dhammā paribhāvitā bhaddikā te bhati bhavissati, bhaddikā upapattiko abhisamparāyo. Iti ye keci manussakā upabhogaparibhogā sabbe bhaddikā bhatiyeva, ayaṃ samāropano.

८९. उद्धं अधो सब्बधि वीतरागोति गाथा ³⁷। तत्थ किं उद्धं नाम? यं इतो उद्धं भविस्सति अनागामी, इदं उद्धं। अधो नाम यमतिक्‍कन्तमतीतं, इदमवोच अपदानतन्ति उद्धं। तत्थ अतीतेन सस्सतदिट्ठि पुब्बन्ताकप्पिकानं अपरन्तदिट्ठि केसञ्‍चि, उच्छेददिट्ठिं यं ³⁸ वुत्तकप्पिकानं इमा चेव दिट्ठियो उच्छेददिट्ठि च सस्सतदिट्ठि च। तत्थायं सस्सतदिट्ठि इमानि पन्‍नरस पदानि सक्‍कायदिट्ठि सस्सतं भजन्ति। रूपवन्तं मे अत्ता, अत्तनि मे रूपं, रूपं मे अत्ताति यदुच्‍चते पञ्‍ञं परिदहन्ति। या उच्छेददिट्ठि सा पञ्‍चसतानि उच्छेदं भजन्ति। ते ‘‘तं जीवं तं सरीर’’न्ति पस्सन्ति, रूपं मे अत्ताति तथारूपा चतुब्बिधा सक्‍कायदिट्ठि उच्छेदेन च सस्सतेन च। एवं पञ्‍चसु खन्धेसु वीसतिवत्थुकाय दिट्ठिया पन्‍नरस पदानि पुब्बन्तं भजन्ति। सस्सतदिट्ठिया पञ्‍च पदानि अपरन्तं भजन्ति उच्छेददिट्ठिया। तत्थ ‘‘अयमहमस्मी’’ति पस्सन्ता रूपं अत्ततो समनुपस्सति, सो उच्छेदवादी रूपवन्तञ्‍च अत्तानं, अत्तनि च रूपं, रूपस्मिं वा अत्ताति सो पस्सति चाति इति उच्छेददिट्ठि च, अत्ततो पटिस्सरति सस्सतदिट्ठि पुब्बन्ततो च पटिस्सरति। ‘‘अयमहमस्मी’’ति न समनुपस्सति। तस्स दिट्ठासवा पहानं गच्छन्ति। यो तीसु अद्धासु पुब्बन्ते च अपरन्ते च तेन तेन निद्दिट्ठानेन उद्धं अधो सब्बधि वीतरागो ‘‘अहमस्मी’’ति न अनुपस्सतीति इमिना द्वारेन इमिना पयोगेन इमिना उपायेन इदं दस्सनभूमि च सोतापत्तिफलञ्‍च सो अरियो पयोगो अनभावंगतेन संसारेन अपुनब्भवाति यो कोचि अरियो पयोगो पुनब्भवाय मुदूनि वा पञ्‍चिन्द्रियानि मज्झानि अधिमत्तानि वा सब्बं अपुनब्भवप्पहानाय संवत्तन्ति। अहन्ति दिट्ठोघो कामोघो भवोघो अविज्‍जोघो च ओधिसो। तत्थ देसनाहारेन चत्तारि सच्‍चानि पञ्‍चहि इन्द्रियेहि सोतापत्तिफलेन च द्वे सच्‍चानि मग्गो च निरोधो च। सक्‍कायसमुदयेन द्वे सच्‍चानि दुक्खञ्‍च समुदयो च, अयं देसना हारो।

89. Uddhaṃ adho sabbadhi vītarāgoti gāthā ³⁹. Tattha kiṃ uddhaṃ nāma? Yaṃ ito uddhaṃ bhavissati anāgāmī, idaṃ uddhaṃ. Adho nāma yamatikkantamatītaṃ, idamavoca apadānatanti uddhaṃ. Tattha atītena sassatadiṭṭhi pubbantākappikānaṃ aparantadiṭṭhi kesañci, ucchedadiṭṭhiṃ yaṃ ⁴⁰ vuttakappikānaṃ imā ceva diṭṭhiyo ucchedadiṭṭhi ca sassatadiṭṭhi ca. Tatthāyaṃ sassatadiṭṭhi imāni pannarasa padāni sakkāyadiṭṭhi sassataṃ bhajanti. Rūpavantaṃ me attā, attani me rūpaṃ, rūpaṃ me attāti yaduccate paññaṃ paridahanti. Yā ucchedadiṭṭhi sā pañcasatāni ucchedaṃ bhajanti. Te ‘‘taṃ jīvaṃ taṃ sarīra’’nti passanti, rūpaṃ me attāti tathārūpā catubbidhā sakkāyadiṭṭhi ucchedena ca sassatena ca. Evaṃ pañcasu khandhesu vīsativatthukāya diṭṭhiyā pannarasa padāni pubbantaṃ bhajanti. Sassatadiṭṭhiyā pañca padāni aparantaṃ bhajanti ucchedadiṭṭhiyā. Tattha ‘‘ayamahamasmī’’ti passantā rūpaṃ attato samanupassati, so ucchedavādī rūpavantañca attānaṃ, attani ca rūpaṃ, rūpasmiṃ vā attāti so passati cāti iti ucchedadiṭṭhi ca, attato paṭissarati sassatadiṭṭhi pubbantato ca paṭissarati. ‘‘Ayamahamasmī’’ti na samanupassati. Tassa diṭṭhāsavā pahānaṃ gacchanti. Yo tīsu addhāsu pubbante ca aparante ca tena tena niddiṭṭhānena uddhaṃ adho sabbadhi vītarāgo ‘‘ahamasmī’’ti na anupassatīti iminā dvārena iminā payogena iminā upāyena idaṃ dassanabhūmi ca sotāpattiphalañca so ariyo payogo anabhāvaṃgatena saṃsārena apunabbhavāti yo koci ariyo payogo punabbhavāya mudūni vā pañcindriyāni majjhāni adhimattāni vā sabbaṃ apunabbhavappahānāya saṃvattanti. Ahanti diṭṭhogho kāmogho bhavogho avijjogho ca odhiso. Tattha desanāhārena cattāri saccāni pañcahi indriyehi sotāpattiphalena ca dve saccāni maggo ca nirodho ca. Sakkāyasamudayena dve saccāni dukkhañca samudayo ca, ayaṃ desanā hāro.

तत्थ कतमो विचयो? ‘‘अयमहमस्मी’’ति असमनुपस्सन्तो तीणि दस्सनप्पहातब्बानि संयोजनानि पजहति। अयं विचयो।

Tattha katamo vicayo? ‘‘Ayamahamasmī’’ti asamanupassanto tīṇi dassanappahātabbāni saṃyojanāni pajahati. Ayaṃ vicayo.

तत्थ कतमा युत्ति? तिविधा पुग्गला कोचि उग्घटितञ्‍ञू कोचि विपञ्‍चितञ्‍ञू कोचि नेय्यो। उग्घटितञ्‍ञू तिक्खिन्द्रियो च ततो विपञ्‍चितञ्‍ञू मुदिन्द्रियो ततो मुदिन्द्रियेहि नेय्यो। तत्थ उग्घटितञ्‍ञू तिक्खिन्द्रियताय दस्सनभूमिमागम्म सोतापत्तिफलं पापुणाति, एकबीजको भवति। अयं पठमो सोतापन्‍नो। विपञ्‍चितञ्‍ञू मुदूहि इन्द्रियेहि दस्सनभूमिमागम्म सोतापत्तिफलं पापुणाति, कोलंकोलो च होति। अयं दुतियो सोतापन्‍नो। तत्थ नेय्यो दस्सनभूमिमागम्म सोतापत्तिफलं पापुणाति, सत्तक्खत्तुपरमो च भवति। अयं ततियो सोतापन्‍नो।

Tattha katamā yutti? Tividhā puggalā koci ugghaṭitaññū koci vipañcitaññū koci neyyo. Ugghaṭitaññū tikkhindriyo ca tato vipañcitaññū mudindriyo tato mudindriyehi neyyo. Tattha ugghaṭitaññū tikkhindriyatāya dassanabhūmimāgamma sotāpattiphalaṃ pāpuṇāti, ekabījako bhavati. Ayaṃ paṭhamo sotāpanno. Vipañcitaññū mudūhi indriyehi dassanabhūmimāgamma sotāpattiphalaṃ pāpuṇāti, kolaṃkolo ca hoti. Ayaṃ dutiyo sotāpanno. Tattha neyyo dassanabhūmimāgamma sotāpattiphalaṃ pāpuṇāti, sattakkhattuparamo ca bhavati. Ayaṃ tatiyo sotāpanno.

अत्थि एसा युत्ति मुदुमज्झाधिमत्तेहि इन्द्रियेहि मुदुमज्झाधिमत्तं भूमिं सच्छिकरेय्य सक्‍कायदिट्ठिप्पहानेन वा दिट्ठिगतानि पजहति। अयं युत्ति।

Atthi esā yutti mudumajjhādhimattehi indriyehi mudumajjhādhimattaṃ bhūmiṃ sacchikareyya sakkāyadiṭṭhippahānena vā diṭṭhigatāni pajahati. Ayaṃ yutti.

तत्थ कतमो पदट्ठानो? तत्थ सक्‍कायदिट्ठि सब्बमिच्छादिट्ठिया पदट्ठानं। सक्‍कायो नामरूपस्स पदट्ठानं। नामरूपं सक्‍कायदिट्ठिया पदट्ठानं। पञ्‍च इन्द्रियानि रूपीनि रूपरागस्स पदट्ठानं। सळायतनं अहंकारस्स पदट्ठानं। तत्थ कतमो लक्खणो? द्वीसु दिट्ठीसु पहीनासु तत्थ एका दिट्ठि दिट्ठिगतानि पहानं गच्छन्ति। उद्धं च अधो च वीतरागो सब्बरजनीयेसु वीतरागो होति। तज्‍जा परभूमियं, इदं पच्‍चयन्ति यथाभूतं पस्सति। सो सब्बपटिच्‍चसमुप्पादं आमसति। अयं लक्खणो हारो।

Tattha katamo padaṭṭhāno? Tattha sakkāyadiṭṭhi sabbamicchādiṭṭhiyā padaṭṭhānaṃ. Sakkāyo nāmarūpassa padaṭṭhānaṃ. Nāmarūpaṃ sakkāyadiṭṭhiyā padaṭṭhānaṃ. Pañca indriyāni rūpīni rūparāgassa padaṭṭhānaṃ. Saḷāyatanaṃ ahaṃkārassa padaṭṭhānaṃ. Tattha katamo lakkhaṇo? Dvīsu diṭṭhīsu pahīnāsu tattha ekā diṭṭhi diṭṭhigatāni pahānaṃ gacchanti. Uddhaṃ ca adho ca vītarāgo sabbarajanīyesu vītarāgo hoti. Tajjā parabhūmiyaṃ, idaṃ paccayanti yathābhūtaṃ passati. So sabbapaṭiccasamuppādaṃ āmasati. Ayaṃ lakkhaṇo hāro.

९०. तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? इमम्हि सुत्ते भगवतो को अधिप्पायो? ये सत्ता ये नाभिरमिस्सन्ति, ते दिट्ठिप्पहानाय वायमिस्सन्ति। अयमेत्थ भगवतो अधिप्पायो। अयं चतुब्यूहो हारो।

90. Tattha katamo catubyūho hāro? Imamhi sutte bhagavato ko adhippāyo? Ye sattā ye nābhiramissanti, te diṭṭhippahānāya vāyamissanti. Ayamettha bhagavato adhippāyo. Ayaṃ catubyūho hāro.

तत्थ कतमो आवट्टो हारो? यानिमानि मुदूनि पञ्‍चिन्द्रियानि तानि ओरम्भागियानि पञ्‍चिन्द्रियानि। सब्बेन सब्बं समूहनन्ति अभिज्झाब्यापादो च भावनाकारेन सेक्खाय विमुत्तिया बलं सद्धा, उद्धम्भागियानि दिट्ठिवसेन बलं सद्धा, वीरियिन्द्रियं आरभितत्ता सतिन्द्रियं पग्गहितत्ता अच्‍चन्तं निट्ठं गच्छन्ति। तत्थ यानि इन्द्रियानि, अयं मग्गो संकिलेसप्पहानं। अयं निरोधो आयतिं अनुप्पादधम्मो, इदं दुक्खं। अयं आवट्टो हारो।

Tattha katamo āvaṭṭo hāro? Yānimāni mudūni pañcindriyāni tāni orambhāgiyāni pañcindriyāni. Sabbena sabbaṃ samūhananti abhijjhābyāpādo ca bhāvanākārena sekkhāya vimuttiyā balaṃ saddhā, uddhambhāgiyāni diṭṭhivasena balaṃ saddhā, vīriyindriyaṃ ārabhitattā satindriyaṃ paggahitattā accantaṃ niṭṭhaṃ gacchanti. Tattha yāni indriyāni, ayaṃ maggo saṃkilesappahānaṃ. Ayaṃ nirodho āyatiṃ anuppādadhammo, idaṃ dukkhaṃ. Ayaṃ āvaṭṭo hāro.

तत्थ कतमो विभत्ति हारो? ‘‘अयमहमस्मी’’ति यो समनुपस्सति, सो च खो अधिमत्तेन लोकिका यं भूमियं न तु अरियेन पयोगेन सो सक्‍कायदिट्ठि पजहति। यं वुच्‍चति तज्‍जाय भूमिया अधिमत्ताय। तत्थ तज्‍जाय भूमियं पञ्‍चहि आकारेहि अधिमत्ततं पटिलभति सीलेन वतेन बाहुस्सच्‍चेन समाधिना नेक्खम्मसुखेन। तत्थ अप्पत्ते पत्तसञ्‍ञी अधिमानं गण्हाति। एतस्मिंयेव वत्थुप्पत्तियं भगवा इदं सुत्तं भासति। सीलवा वतमत्तेनाति। तत्थ यो अप्पत्ते पत्तसञ्‍ञी तस्स यो समाधि, सो सामिसो कापुरिससेवितो पन सो कापुरिसा वुच्‍चन्ति पुथुज्‍जना। आमिसं यञ्‍च अरियमग्गमागम्म लोकिका अनरियं तेन समाधि होति अनरियो कापुरिससेवितो। यो पन अरियाकारेन यथाभूतं न जानाति न पस्सति ⁴¹, सो अधिगमनं पजहति यो अरियेन समाधिना अकापुरिससेवितेन निरामिसेन नीयति, तत्थ अकापुरिसा वुच्‍चन्ति अरियपुग्गला। यो तेहि सेवितो समाधि, सो अकापुरिससेवितो। तस्मा एकं विभज्‍जब्याकरणीयं ‘‘अयमहमस्मी’’ति असमनुपस्सन्तो तथा पातेति।

Tattha katamo vibhatti hāro? ‘‘Ayamahamasmī’’ti yo samanupassati, so ca kho adhimattena lokikā yaṃ bhūmiyaṃ na tu ariyena payogena so sakkāyadiṭṭhi pajahati. Yaṃ vuccati tajjāya bhūmiyā adhimattāya. Tattha tajjāya bhūmiyaṃ pañcahi ākārehi adhimattataṃ paṭilabhati sīlena vatena bāhussaccena samādhinā nekkhammasukhena. Tattha appatte pattasaññī adhimānaṃ gaṇhāti. Etasmiṃyeva vatthuppattiyaṃ bhagavā idaṃ suttaṃ bhāsati. Sīlavā vatamattenāti. Tattha yo appatte pattasaññī tassa yo samādhi, so sāmiso kāpurisasevito pana so kāpurisā vuccanti puthujjanā. Āmisaṃ yañca ariyamaggamāgamma lokikā anariyaṃ tena samādhi hoti anariyo kāpurisasevito. Yo pana ariyākārena yathābhūtaṃ na jānāti na passati ⁴², so adhigamanaṃ pajahati yo ariyena samādhinā akāpurisasevitena nirāmisena nīyati, tattha akāpurisā vuccanti ariyapuggalā. Yo tehi sevito samādhi, so akāpurisasevito. Tasmā ekaṃ vibhajjabyākaraṇīyaṃ ‘‘ayamahamasmī’’ti asamanupassanto tathā pāteti.

तत्थ कतमा परिवत्तना? इमाय दस्सनभूमिया किलेसा पहातब्बा, तेहि पहीयन्ति अनिद्दिट्ठापि भगवता निद्दिसितब्बा यो।

Tattha katamā parivattanā? Imāya dassanabhūmiyā kilesā pahātabbā, tehi pahīyanti aniddiṭṭhāpi bhagavatā niddisitabbā yo.

तत्थ कतमं वेवचनं? या सक्‍कायदिट्ठिया अत्तदिट्ठिया। अयं भूमि। ये किलेसा पहातब्बा। ते अप्पहीयन्ति अनिद्दिट्ठापि भगवता सस्सतदिट्ठि च उच्छेददिट्ठि च, सा परियन्तदिट्ठि च। या अपरियन्तदिट्ठि च, सा सस्सतदिट्ठि च। या उच्छेददिट्ठि, सा नत्थिका दिट्ठि। या सस्सतदिट्ठि, सा अकिरियदिट्ठि। इदं वेवचनं।

Tattha katamaṃ vevacanaṃ? Yā sakkāyadiṭṭhiyā attadiṭṭhiyā. Ayaṃ bhūmi. Ye kilesā pahātabbā. Te appahīyanti aniddiṭṭhāpi bhagavatā sassatadiṭṭhi ca ucchedadiṭṭhi ca, sā pariyantadiṭṭhi ca. Yā apariyantadiṭṭhi ca, sā sassatadiṭṭhi ca. Yā ucchedadiṭṭhi, sā natthikā diṭṭhi. Yā sassatadiṭṭhi, sā akiriyadiṭṭhi. Idaṃ vevacanaṃ.

तत्थ कतमा पञ्‍ञत्ति? तण्हा संयोजनपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ता। मग्गो पटिलाभपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तो। इन्द्रिया पटिलाभपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ताति। तत्थ कतमो ओतरणो? सक्‍कायो दुक्खं दस्सनप्पहातब्बो। समुदयो मग्गो। इन्द्रियानि तानि च निद्दिट्ठानि खन्धधातुआयतनेसु।

Tattha katamā paññatti? Taṇhā saṃyojanapaññattiyā paññattā. Maggo paṭilābhapaññattiyā paññatto. Indriyā paṭilābhapaññattiyā paññattāti. Tattha katamo otaraṇo? Sakkāyo dukkhaṃ dassanappahātabbo. Samudayo maggo. Indriyāni tāni ca niddiṭṭhāni khandhadhātuāyatanesu.

तत्थ कतमो सोधनो हारो? यञ्हि आरब्भ भगवता इदं सुत्तं भासितं, सो आरब्भ निद्दिट्ठो। तत्थ कतमो परिक्खारो? नामरूपस्स हेतुपच्‍चयोपि विञ्‍ञाणं हेतु बीजं। तेन अविज्‍जा च सङ्खारा च पच्‍चयो। निवत्तिनयो न अपरो परियायो सब्बभवो, ये च सब्बभवस्स हेतु परभण्डपच्‍चयो इति सम्मादिट्ठि परतो च घोसो योनिसो च मनसिकारो पच्‍चयो । या पञ्‍ञा उप्पादेति, एसा हेतु सम्मादिट्ठिया सम्मासङ्कप्पो भवति, या सम्मासमाधि ⁴³, अयं परिक्खारो।

Tattha katamo sodhano hāro? Yañhi ārabbha bhagavatā idaṃ suttaṃ bhāsitaṃ, so ārabbha niddiṭṭho. Tattha katamo parikkhāro? Nāmarūpassa hetupaccayopi viññāṇaṃ hetu bījaṃ. Tena avijjā ca saṅkhārā ca paccayo. Nivattinayo na aparo pariyāyo sabbabhavo, ye ca sabbabhavassa hetu parabhaṇḍapaccayo iti sammādiṭṭhi parato ca ghoso yoniso ca manasikāro paccayo . Yā paññā uppādeti, esā hetu sammādiṭṭhiyā sammāsaṅkappo bhavati, yā sammāsamādhi ⁴⁴, ayaṃ parikkhāro.

तत्थ कतमो समारोपनो? ‘‘अयमहमस्मी’’ति असमनुपस्सी दुक्खतो रोगतो…पे॰… पन्‍नरस पदानि। सीलानि भगवा किमत्थियानि किमानिसंसानि। सीलानि, आनन्द, अविप्पटिसारत्थानि याव विमुत्ति। तत्थ दुविधो अत्थो – पुरिसत्थो च वचनत्थो च।

Tattha katamo samāropano? ‘‘Ayamahamasmī’’ti asamanupassī dukkhato rogato…pe… pannarasa padāni. Sīlāni bhagavā kimatthiyāni kimānisaṃsāni. Sīlāni, ānanda, avippaṭisāratthāni yāva vimutti. Tattha duvidho attho – purisattho ca vacanattho ca.

९१. तत्थ कतमो पुरिसत्थो? यायं न पच्छानुतापिता अयं अविप्पटिसारो, अयं पुरिसत्थो। यथा कोचि ब्रूहयति इमत्थमासेवति सो भणेय्य, किञ्‍चि ममेत्थ अधीनं तस्सत्थाय इदं किरियं आरभामीति। अयं पुरिसत्थो।

91. Tattha katamo purisattho? Yāyaṃ na pacchānutāpitā ayaṃ avippaṭisāro, ayaṃ purisattho. Yathā koci brūhayati imatthamāsevati so bhaṇeyya, kiñci mamettha adhīnaṃ tassatthāya idaṃ kiriyaṃ ārabhāmīti. Ayaṃ purisattho.

तत्थ कतमो वचनत्थो? सीलानि कायिकं वा वाचसिकं वा सुचरितं अविप्पटिसारोति। तत्थ सीलस्स वतस्स च भासोयेव। अनञ्‍ञा सुगतकम्मता सुचरितं अयं अविप्पटिसारो। एवं याव विमुत्तीति एकमेकस्मिं पदे द्वे अत्था – पुरिसत्थो च वचनत्थो च, यथा इमम्हि सुत्ते एवं सब्बेसु सुत्तेसु द्वे द्वे अत्था। अयं हि परमत्थो उत्तमत्थो च। यं निब्बानसच्छिकं निस्साय यं सकं सच्छिकातब्बं भवति, सो वुच्‍चति कतस्स ⁴⁵ कत्थोति। अयं पुन वेवचनं सम्पजानाति। इमिना नियुत्तत्थमभिलब्भन्ति वचनत्थो। तत्थ यं अत्थं सावको अभिकङ्खति। तस्स यो पटिलाभो, अयं पुरिसत्थो। यं यं भगवा धम्मं देसेति, तस्स तस्स धम्मस्स या अत्थविञ्‍ञत्ति। अयं अत्थो, तत्थ सीलानं अविप्पटिसारो अत्थोपि आनिसंसोपि। एसो च आनिसंसो यं दुग्गतिं न गच्छति। यथा तं भगवता एसानिसंसो धम्मे सुचिण्णे न दुग्गतिं गच्छति धम्मचारी, अयं अत्थो।

Tattha katamo vacanattho? Sīlāni kāyikaṃ vā vācasikaṃ vā sucaritaṃ avippaṭisāroti. Tattha sīlassa vatassa ca bhāsoyeva. Anaññā sugatakammatā sucaritaṃ ayaṃ avippaṭisāro. Evaṃ yāva vimuttīti ekamekasmiṃ pade dve atthā – purisattho ca vacanattho ca, yathā imamhi sutte evaṃ sabbesu suttesu dve dve atthā. Ayaṃ hi paramattho uttamattho ca. Yaṃ nibbānasacchikaṃ nissāya yaṃ sakaṃ sacchikātabbaṃ bhavati, so vuccati katassa ⁴⁶ katthoti. Ayaṃ puna vevacanaṃ sampajānāti. Iminā niyuttatthamabhilabbhanti vacanattho. Tattha yaṃ atthaṃ sāvako abhikaṅkhati. Tassa yo paṭilābho, ayaṃ purisattho. Yaṃ yaṃ bhagavā dhammaṃ deseti, tassa tassa dhammassa yā atthaviññatti. Ayaṃ attho, tattha sīlānaṃ avippaṭisāro atthopi ānisaṃsopi. Eso ca ānisaṃso yaṃ duggatiṃ na gacchati. Yathā taṃ bhagavatā esānisaṃso dhamme suciṇṇe na duggatiṃ gacchati dhammacārī, ayaṃ attho.

यं पुरिसो भावनाभूमियं सीलानि आरब्भ सीलेन संयुत्तो होति एवं याव विमुत्ति तथा सीलक्खन्धो। तत्थ यो च अविप्पटिसारो अनुसयवसेन निद्दिट्ठो, तञ्‍च सीलं अयं सीलक्खन्धो। पामोज्‍जपीतिपस्सद्धीति च समाधिन्द्रियेन, अयं समाधिक्खन्धो। यं समाहितो यथाभूतं पजानाति, अयं पञ्‍ञाक्खन्धो। इमे तयो खन्धा सीलं समाधि पञ्‍ञा च तथा सीलं परिपूरेति यं वीरियिन्द्रियं तेन कारणेन सो सीलं परिपूरेति, अनुप्पन्‍नस्स च अकुसलस्स अनुप्पादाय वायमति, उप्पन्‍नस्स च पहानाय अनुप्पन्‍नस्स च कुसलस्स उप्पादाय, उप्पन्‍नस्स च कुसलस्स भिय्योभावाय इति वीरियिन्द्रियं निद्दिट्ठं। तत्थ यो समाधिक्खन्धो , इदं समाधिन्द्रियं। पञ्‍ञाक्खन्धो पञ्‍ञिन्द्रियं, तं चतूसु सम्मप्पधानेसु दट्ठब्बं। तथा यो अनुप्पन्‍नस्स च अकुसलस्स अनुप्पादाय वायमति, इदं पठमं सम्मप्पधानं। यं उप्पन्‍नस्स, इदं दुतियं। चत्तारि सम्मप्पधानानि चतूसु झानेसु पस्सितब्बानि। तथा सीलक्खन्धेन नेक्खम्मधातु च अधिका ⁴⁷, तयो च वितक्‍का नेक्खम्मवितक्‍को अब्यापादवितक्‍को अविहिंसावितक्‍को च। साधारणभूता। या पियायमानस्स पामोज्‍जेन इदं कायिकं सुखं आनितं अनियमीतिपेमेन, इदं दुक्खं। यो तत्थ अविक्खेपो, अयं समाधि। इदं पञ्‍चङ्गिकं पठमं झानं। या चेतसिका पस्सद्धि सवितक्‍कं सविचारं विरोधनं, यो किलेसो च परिदाहो, सो पठमे झाने निरुद्धो। तथा या च किलेसपस्सद्धि या च वितक्‍कविचारानं पस्सद्धि, उभयेपि एते धम्मे पस्सद्धायं। तत्थ कायस्स चित्तस्स च सुखं सुखायना, इदं पीतिसुखिनो पस्सद्धि। योपि एकोदिभावो चित्तस्स, तेन एकोदिभावेन यं चित्तस्स अज्झत्तं सम्पसादनं, इदं चतुत्थं झानङ्गं। इति अज्झत्तञ्‍च सम्पसादो चेतसो च एकोदिभावो पीति च सुखञ्‍च, इदं दुतियं झानं चतुरङ्गिकं। यो पस्सद्धकायो सुखं वेदेति, तेन अधिमत्तेन सुखेन फरित्वा सुखं चेतसिकं यं, सो पीतिवीतरागो एवं तस्स पीतिवीतरागताय उपेक्खं पटिलभति। सो पीतिया च विरागा उपेक्खं पटिलभति। सुखञ्‍च पटिसंवेदेति। सति च सम्मा पञ्‍ञाय पटिलभति। सचे सति एकग्गता इदं पञ्‍चङ्गिकं ततियं झानं। यं सुखिनो चित्तं समाधियति, अयं एकग्गताय पराविधानभागिया, पठमे झाने अत्थि चित्तेकग्गता नो चक्खुस्स वेदना सब्बं पारिपूरिं गच्छति। यथा चतुत्थे झाने, तथा या उपेक्खा पस्सम्भयं सतिसम्पजञ्‍ञं चित्तेकग्गता च, इदं चतुत्थं झानं।

Yaṃ puriso bhāvanābhūmiyaṃ sīlāni ārabbha sīlena saṃyutto hoti evaṃ yāva vimutti tathā sīlakkhandho. Tattha yo ca avippaṭisāro anusayavasena niddiṭṭho, tañca sīlaṃ ayaṃ sīlakkhandho. Pāmojjapītipassaddhīti ca samādhindriyena, ayaṃ samādhikkhandho. Yaṃ samāhito yathābhūtaṃ pajānāti, ayaṃ paññākkhandho. Ime tayo khandhā sīlaṃ samādhi paññā ca tathā sīlaṃ paripūreti yaṃ vīriyindriyaṃ tena kāraṇena so sīlaṃ paripūreti, anuppannassa ca akusalassa anuppādāya vāyamati, uppannassa ca pahānāya anuppannassa ca kusalassa uppādāya, uppannassa ca kusalassa bhiyyobhāvāya iti vīriyindriyaṃ niddiṭṭhaṃ. Tattha yo samādhikkhandho , idaṃ samādhindriyaṃ. Paññākkhandho paññindriyaṃ, taṃ catūsu sammappadhānesu daṭṭhabbaṃ. Tathā yo anuppannassa ca akusalassa anuppādāya vāyamati, idaṃ paṭhamaṃ sammappadhānaṃ. Yaṃ uppannassa, idaṃ dutiyaṃ. Cattāri sammappadhānāni catūsu jhānesu passitabbāni. Tathā sīlakkhandhena nekkhammadhātu ca adhikā ⁴⁸, tayo ca vitakkā nekkhammavitakko abyāpādavitakko avihiṃsāvitakko ca. Sādhāraṇabhūtā. Yā piyāyamānassa pāmojjena idaṃ kāyikaṃ sukhaṃ ānitaṃ aniyamītipemena, idaṃ dukkhaṃ. Yo tattha avikkhepo, ayaṃ samādhi. Idaṃ pañcaṅgikaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ. Yā cetasikā passaddhi savitakkaṃ savicāraṃ virodhanaṃ, yo kileso ca paridāho, so paṭhame jhāne niruddho. Tathā yā ca kilesapassaddhi yā ca vitakkavicārānaṃ passaddhi, ubhayepi ete dhamme passaddhāyaṃ. Tattha kāyassa cittassa ca sukhaṃ sukhāyanā, idaṃ pītisukhino passaddhi. Yopi ekodibhāvo cittassa, tena ekodibhāvena yaṃ cittassa ajjhattaṃ sampasādanaṃ, idaṃ catutthaṃ jhānaṅgaṃ. Iti ajjhattañca sampasādo cetaso ca ekodibhāvo pīti ca sukhañca, idaṃ dutiyaṃ jhānaṃ caturaṅgikaṃ. Yo passaddhakāyo sukhaṃ vedeti, tena adhimattena sukhena pharitvā sukhaṃ cetasikaṃ yaṃ, so pītivītarāgo evaṃ tassa pītivītarāgatāya upekkhaṃ paṭilabhati. So pītiyā ca virāgā upekkhaṃ paṭilabhati. Sukhañca paṭisaṃvedeti. Sati ca sammā paññāya paṭilabhati. Sace sati ekaggatā idaṃ pañcaṅgikaṃ tatiyaṃ jhānaṃ. Yaṃ sukhino cittaṃ samādhiyati, ayaṃ ekaggatāya parāvidhānabhāgiyā, paṭhame jhāne atthi cittekaggatā no cakkhussa vedanā sabbaṃ pāripūriṃ gacchati. Yathā catutthe jhāne, tathā yā upekkhā passambhayaṃ satisampajaññaṃ cittekaggatā ca, idaṃ catutthaṃ jhānaṃ.

९२. यथा समाधि दस्सयितब्बं, तथा पञ्‍ञिन्द्रियं तं चतूसु अरियसच्‍चेसु पस्सितब्बं। यं समाहितो यथाभूतं पजानाति, सा पजानना चतुब्बिधा असुभतो दुक्खतो अनत्ततो च, यदारम्मणं तं दुक्खं अरियसच्‍चं, यं पजानन्तो निब्बिन्दति विमुच्‍चति तथा यं कामासवस्स पहानं भवासवस्स दिट्ठासवस्स अविज्‍जासवस्स, अयं निरोधो अप्पहीनभूमियं आसवसमुदयो। इमानि चत्तारि अरियसच्‍चानि यथा पञ्‍ञिन्द्रियं पस्सितब्बं। यथायं समाहितो यथाभूतं पजानाति, अयं दस्सनभूमि। सोतापत्तिफलञ्‍च यथाभूतं पजानन्तो निब्बिन्दतीति, इदं तनुकञ्‍च। कामरागब्यापादं सकदागामिफलञ्‍च यं निब्बिन्दति विरज्‍जति, अयं पठमज्झानभावनाभूमि च रागविरागा चेतोविमुत्ति अनागामिफलञ्‍च। यं विमुत्ति विमुच्‍चति, अयं अविज्‍जाविरागा पञ्‍ञाविमुत्ति अरहत्तञ्‍च। इमे अविप्पटिसारा च वीरियिन्द्रियञ्‍च चत्तारो सम्मप्पधाना अविप्पटिसारा तञ्‍च उपरि याव समाधि, एवं ते चत्तारि झानानि समाधिन्द्रियञ्‍च यं समाहितो यथाभूतं पजानाति। इमे चत्तारो सतिपट्ठाना सीलपारिपूरिमुपादाय चागसंहितेन च निब्बेधिकानञ्‍च निमित्तानं अनाविलमना, इदं सतिन्द्रियं चत्तारो सतिपट्ठाना। यं पुन इमाय धम्मदेसनाय तीसु ठानेसु दिट्ठोगमनकिन्द्रियं किलेसपहानेन च सेक्खसीलं, इदं सद्धिन्द्रियं। चत्तारि च सोतापत्तियङ्गानि फलानि। समाधिन्द्रियानि सोपनियाहारीनि सब्बसुत्तेसु निद्दिसितब्बानि। यं झानं पटिलभनं वीरियगहितंयेव ञाणं पटिस्सरतो, अयं सुतमयी पञ्‍ञा। यो समाधि पुब्बापरनिमित्ताभासो अनोमगतिताय यथाकामो, अयं चिन्तामयी पञ्‍ञा, यं तथासमाहितो यथाभूतं पजानाति, अयं भावनामयी पञ्‍ञा। अयं सुत्तनिद्देसो।

92. Yathā samādhi dassayitabbaṃ, tathā paññindriyaṃ taṃ catūsu ariyasaccesu passitabbaṃ. Yaṃ samāhito yathābhūtaṃ pajānāti, sā pajānanā catubbidhā asubhato dukkhato anattato ca, yadārammaṇaṃ taṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ, yaṃ pajānanto nibbindati vimuccati tathā yaṃ kāmāsavassa pahānaṃ bhavāsavassa diṭṭhāsavassa avijjāsavassa, ayaṃ nirodho appahīnabhūmiyaṃ āsavasamudayo. Imāni cattāri ariyasaccāni yathā paññindriyaṃ passitabbaṃ. Yathāyaṃ samāhito yathābhūtaṃ pajānāti, ayaṃ dassanabhūmi. Sotāpattiphalañca yathābhūtaṃ pajānanto nibbindatīti, idaṃ tanukañca. Kāmarāgabyāpādaṃ sakadāgāmiphalañca yaṃ nibbindati virajjati, ayaṃ paṭhamajjhānabhāvanābhūmi ca rāgavirāgā cetovimutti anāgāmiphalañca. Yaṃ vimutti vimuccati, ayaṃ avijjāvirāgā paññāvimutti arahattañca. Ime avippaṭisārā ca vīriyindriyañca cattāro sammappadhānā avippaṭisārā tañca upari yāva samādhi, evaṃ te cattāri jhānāni samādhindriyañca yaṃ samāhito yathābhūtaṃ pajānāti. Ime cattāro satipaṭṭhānā sīlapāripūrimupādāya cāgasaṃhitena ca nibbedhikānañca nimittānaṃ anāvilamanā, idaṃ satindriyaṃ cattāro satipaṭṭhānā. Yaṃ puna imāya dhammadesanāya tīsu ṭhānesu diṭṭhogamanakindriyaṃ kilesapahānena ca sekkhasīlaṃ, idaṃ saddhindriyaṃ. Cattāri ca sotāpattiyaṅgāni phalāni. Samādhindriyāni sopaniyāhārīni sabbasuttesu niddisitabbāni. Yaṃ jhānaṃ paṭilabhanaṃ vīriyagahitaṃyeva ñāṇaṃ paṭissarato, ayaṃ sutamayī paññā. Yo samādhi pubbāparanimittābhāso anomagatitāya yathākāmo, ayaṃ cintāmayī paññā, yaṃ tathāsamāhito yathābhūtaṃ pajānāti, ayaṃ bhāvanāmayī paññā. Ayaṃ suttaniddeso.

इमं सुत्तं निब्बेधभागियं बुज्झकारधिकं बुज्झितब्बं। येहि अङ्गेहि समन्‍नागतं तं बुज्झिस्सन्ति तस्स अङ्गानि बुज्झिस्सन्ति, तेन बोज्झङ्गा। तथा आदितो याव सीलं वतं चेतना करणीया, किस्स सीलानि पारिपूरेति। अनुप्पन्‍नस्स च अकुसलस्स अनुप्पादाय उप्पन्‍नस्स च अकुसलस्स पहानाय अनुप्पन्‍नस्स कुसलस्स उप्पादाय उप्पन्‍नस्स च कुसलस्स भिय्योभावाय, इदं वीरियं तस्स तस्स बुज्झितस्स अङ्गन्ति। अयं वीरियसम्बोज्झङ्गो। इमिना वीरियेन द्वे धम्मा आदितो अविप्पटिसारो पामोज्‍जञ्‍च या पुन पीति अविप्पटिसारपच्‍चया पामोज्‍जपच्‍चया, अयं पीतिसम्बोज्झङ्गो। यं पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति। अयं पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो। तेन कायिकसुखमानितं यं सुखिनो चित्तं समाधियति, अयं समाधिसम्बोज्झङ्गो। यं समाहितो यथाभूतं पजानाति, अयं धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो। या सीलमुपादाय पञ्‍चन्‍नं बोज्झङ्गानं उपादायानुलोमता निमित्तायना पीतिभागियानञ्‍च विसेसभागियानञ्‍च अपिलापनता सहगता होति अनवमग्गो, अयं सतिसम्बोज्झङ्गो। यं यथाभूतं पजानाति, अच्‍चारद्धवीरियं करोति। उद्धच्‍चभूमीति कता अभिपत्थितं पेसेति। कोसज्‍जभूमीति गरहितो रहितेहि अङ्गेहि बुज्झति यं चक्खुसमथपथं, सा उपेक्खाति। तेन सा उपेक्खा तस्स बोज्झङ्गस्स अङ्गन्ति करित्वा उपेक्खासम्बोज्झङ्गोति वुच्‍चते। एसो सुत्तनिद्देसो।

Imaṃ suttaṃ nibbedhabhāgiyaṃ bujjhakāradhikaṃ bujjhitabbaṃ. Yehi aṅgehi samannāgataṃ taṃ bujjhissanti tassa aṅgāni bujjhissanti, tena bojjhaṅgā. Tathā ādito yāva sīlaṃ vataṃ cetanā karaṇīyā, kissa sīlāni pāripūreti. Anuppannassa ca akusalassa anuppādāya uppannassa ca akusalassa pahānāya anuppannassa kusalassa uppādāya uppannassa ca kusalassa bhiyyobhāvāya, idaṃ vīriyaṃ tassa tassa bujjhitassa aṅganti. Ayaṃ vīriyasambojjhaṅgo. Iminā vīriyena dve dhammā ādito avippaṭisāro pāmojjañca yā puna pīti avippaṭisārapaccayā pāmojjapaccayā, ayaṃ pītisambojjhaṅgo. Yaṃ pītimanassa kāyo passambhati. Ayaṃ passaddhisambojjhaṅgo. Tena kāyikasukhamānitaṃ yaṃ sukhino cittaṃ samādhiyati, ayaṃ samādhisambojjhaṅgo. Yaṃ samāhito yathābhūtaṃ pajānāti, ayaṃ dhammavicayasambojjhaṅgo. Yā sīlamupādāya pañcannaṃ bojjhaṅgānaṃ upādāyānulomatā nimittāyanā pītibhāgiyānañca visesabhāgiyānañca apilāpanatā sahagatā hoti anavamaggo, ayaṃ satisambojjhaṅgo. Yaṃ yathābhūtaṃ pajānāti, accāraddhavīriyaṃ karoti. Uddhaccabhūmīti katā abhipatthitaṃ peseti. Kosajjabhūmīti garahito rahitehi aṅgehi bujjhati yaṃ cakkhusamathapathaṃ, sā upekkhāti. Tena sā upekkhā tassa bojjhaṅgassa aṅganti karitvā upekkhāsambojjhaṅgoti vuccate. Eso suttaniddeso.

९३. तत्थ कतमा देसना? अस्मिं सुत्ते चत्तारि अरियसच्‍चानि देसितानि। तत्थ कतमो विचयो? सीलवतो अविप्पटिसारो याव विमुत्ति इमिस्साय पुच्छाय मिनिकिमत्थस्समीति द्वे पदानि पुच्छा द्वे पदानि विसज्‍जनानि द्वीहि पदेहि द्वे अभिञ्‍ञं द्वीहि चेव पदेहि विसज्‍जना किं पुच्छति निब्बाधिकं कायभूमिं कम्मस्स तथा हि पतिट्ठा च असेक्खे धम्मे उप्पादेति। तत्थ कतमा युत्ति? सीलवतो अविप्पटिसारो भवति किं निच्छन्दस्स च विरागो अत्थि एसा युत्ति। तत्थ कतमं पदट्ठानं? वीरियं वीरियिन्द्रियस्स पदट्ठानं। समाधि समाधिन्द्रियस्स पदट्ठानं। पञ्‍ञा पञ्‍ञिन्द्रियस्स पदट्ठानं। वीरियं अदोसस्स पदट्ठानं। समाधि अलोभस्स पदट्ठानं। पञ्‍ञा अमोहस्स पदट्ठानं। वीरियिन्द्रियं तिण्णं मग्गङ्गानं पदट्ठानं, सम्मावाचाय सम्माकम्मन्तस्स सम्माआजीवस्स। समाधिन्द्रियं तिण्णं मग्गङ्गानं पदट्ठानं, सम्मासङ्कप्पस्स सम्मावाचाय सम्मासमाधिनो। पञ्‍ञिन्द्रियं द्विन्‍नं मग्गङ्गानं पदट्ठानं, सम्मासतिया सम्मादिट्ठिया च।

93. Tattha katamā desanā? Asmiṃ sutte cattāri ariyasaccāni desitāni. Tattha katamo vicayo? Sīlavato avippaṭisāro yāva vimutti imissāya pucchāya minikimatthassamīti dve padāni pucchā dve padāni visajjanāni dvīhi padehi dve abhiññaṃ dvīhi ceva padehi visajjanā kiṃ pucchati nibbādhikaṃ kāyabhūmiṃ kammassa tathā hi patiṭṭhā ca asekkhe dhamme uppādeti. Tattha katamā yutti? Sīlavato avippaṭisāro bhavati kiṃ nicchandassa ca virāgo atthi esā yutti. Tattha katamaṃ padaṭṭhānaṃ? Vīriyaṃ vīriyindriyassa padaṭṭhānaṃ. Samādhi samādhindriyassa padaṭṭhānaṃ. Paññā paññindriyassa padaṭṭhānaṃ. Vīriyaṃ adosassa padaṭṭhānaṃ. Samādhi alobhassa padaṭṭhānaṃ. Paññā amohassa padaṭṭhānaṃ. Vīriyindriyaṃ tiṇṇaṃ maggaṅgānaṃ padaṭṭhānaṃ, sammāvācāya sammākammantassa sammāājīvassa. Samādhindriyaṃ tiṇṇaṃ maggaṅgānaṃ padaṭṭhānaṃ, sammāsaṅkappassa sammāvācāya sammāsamādhino. Paññindriyaṃ dvinnaṃ maggaṅgānaṃ padaṭṭhānaṃ, sammāsatiyā sammādiṭṭhiyā ca.

तत्थ कतमो लक्खणो? सीलक्खन्धे वुत्ते सब्बे तयो खन्धा वुत्ता भवन्ति, सीलमेव हि सेलोपमता यथा सेलो सब्बपच्‍चत्थिकेहि अकरणीयो एवं तं चित्तं सब्बकिलेसेहि न कम्पतीति, अयं अमोहो। विरत्तं ⁴⁹ रजनीयेसूति अयं अलोभो। कोपनेय्ये न कुप्पतीति अयं अदोसो। तत्थ पञ्‍ञा अमोहो कुसलमूलं, अलोभो अलोभोयेव, अदोसो अदोसोयेव। इमेहि तीहि कुसलमूलेहि सेक्खभूमियं ठितो असेक्खमग्गं उप्पादेति। सेक्खभूमि सम्पत्तिकम्मधम्मे उप्पादेति, सा च सम्माविमुत्ति, यञ्‍च विमुत्तिरसञाणदस्सनं इमे दस असेक्खानं अरहत्तं धम्मा। तत्थ अट्ठङ्गिकेन मग्गेन चतुब्बिधा भावनापि लब्भति। सीलभावना कायभावना चित्तभावना पञ्‍ञाभावना च। तत्थ सम्माकम्मन्तेन सम्माआजीवेन च कायो भावितो। सम्मावाचाय सम्मावायामेन च सीलं भावितं। सम्मासङ्कप्पेन सम्मासमाधिना च चित्तं भावितं। सम्मादिट्ठिया सम्मासतिया च पञ्‍ञा भाविता। इमाय चतुब्बिधाय भावनाय द्वे धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति चित्तं पञ्‍ञञ्‍च। चित्तं भावनाय समथो, पञ्‍ञा भावनाय विपस्सना। तत्थ पञ्‍ञा अविज्‍जापहानेन चित्तं उपक्‍किलेसेहि अमिस्सीकतन्ति। पञ्‍ञा भावनाय चित्तभावनंयेव परिपूरेति। एवं यस्स सुभावितं चित्तं कुतो तं दुक्खमेस्सतीति। अपि च खो पन तस्स आयस्मतो अब्यापादधातु अधिमुत्ता, न सो पेतं समापन्‍नो तस्स सङ्खापहारं देति, सङ्खावितक्‍किते सरीरे दुक्खं न वेदियति, अयं सुत्तत्थो।

Tattha katamo lakkhaṇo? Sīlakkhandhe vutte sabbe tayo khandhā vuttā bhavanti, sīlameva hi selopamatā yathā selo sabbapaccatthikehi akaraṇīyo evaṃ taṃ cittaṃ sabbakilesehi na kampatīti, ayaṃ amoho. Virattaṃ ⁵⁰ rajanīyesūti ayaṃ alobho. Kopaneyye na kuppatīti ayaṃ adoso. Tattha paññā amoho kusalamūlaṃ, alobho alobhoyeva, adoso adosoyeva. Imehi tīhi kusalamūlehi sekkhabhūmiyaṃ ṭhito asekkhamaggaṃ uppādeti. Sekkhabhūmi sampattikammadhamme uppādeti, sā ca sammāvimutti, yañca vimuttirasañāṇadassanaṃ ime dasa asekkhānaṃ arahattaṃ dhammā. Tattha aṭṭhaṅgikena maggena catubbidhā bhāvanāpi labbhati. Sīlabhāvanā kāyabhāvanā cittabhāvanā paññābhāvanā ca. Tattha sammākammantena sammāājīvena ca kāyo bhāvito. Sammāvācāya sammāvāyāmena ca sīlaṃ bhāvitaṃ. Sammāsaṅkappena sammāsamādhinā ca cittaṃ bhāvitaṃ. Sammādiṭṭhiyā sammāsatiyā ca paññā bhāvitā. Imāya catubbidhāya bhāvanāya dve dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti cittaṃ paññañca. Cittaṃ bhāvanāya samatho, paññā bhāvanāya vipassanā. Tattha paññā avijjāpahānena cittaṃ upakkilesehi amissīkatanti. Paññā bhāvanāya cittabhāvanaṃyeva paripūreti. Evaṃ yassa subhāvitaṃ cittaṃ kuto taṃ dukkhamessatīti. Api ca kho pana tassa āyasmato abyāpādadhātu adhimuttā, na so petaṃ samāpanno tassa saṅkhāpahāraṃ deti, saṅkhāvitakkite sarīre dukkhaṃ na vediyati, ayaṃ suttattho.

९४. तत्थ कतमा देसना? इमम्हि सुत्ते दस असेक्खा अरहत्तधम्मा देसिता अप्पमाणा च सम्मा विभावना। तत्थ कतमो विचयो? सेलोपमता ये ये धम्मा वेदनीयसुखदुक्खोपगता, ते सब्बे निरूपं वानुपस्सन्तानं वूपगता कायतो वेदयितपरिक्खारो अप्पवत्तितो दुक्खं न वेदियति। तत्थ कतमा युत्ति, यस्सेवं भावितं चित्तं कुतो तं ⁵¹ दुक्खमेस्सतीति। तीसु भावनासु दुक्खं नक्खमति चित्तं चित्तभावनाय च। निरोधभावनाय च आनन्तरिका समाधिभावनाय च। इति यस्सेवं भावितं चित्तन्ति समाधि फलस्स पदट्ठानं।

94. Tattha katamā desanā? Imamhi sutte dasa asekkhā arahattadhammā desitā appamāṇā ca sammā vibhāvanā. Tattha katamo vicayo? Selopamatā ye ye dhammā vedanīyasukhadukkhopagatā, te sabbe nirūpaṃ vānupassantānaṃ vūpagatā kāyato vedayitaparikkhāro appavattito dukkhaṃ na vediyati. Tattha katamā yutti, yassevaṃ bhāvitaṃ cittaṃ kuto taṃ ⁵² dukkhamessatīti. Tīsu bhāvanāsu dukkhaṃ nakkhamati cittaṃ cittabhāvanāya ca. Nirodhabhāvanāya ca ānantarikā samādhibhāvanāya ca. Iti yassevaṃ bhāvitaṃ cittanti samādhi phalassa padaṭṭhānaṃ.

तत्थ कतमो लक्खणो? यस्सेवं भावितं ⁵³ चित्तन्ति चित्तानि भावितानि यथा पठमं निद्दिट्ठानि पञ्‍ञा सीलं कायो चित्तं, सीलम्पि सुभावितं कायिकचेतसिकञ्‍च ठितत्ता नानुपकम्पतीति वेदनापि तथा सञ्‍ञापि सङ्खारापि। कुतो तं दुक्खमेस्सतीति सुखम्पि नानुगच्छति, अदुक्खमसुखम्पि नागतन्ति।

Tattha katamo lakkhaṇo? Yassevaṃ bhāvitaṃ ⁵⁴ cittanti cittāni bhāvitāni yathā paṭhamaṃ niddiṭṭhāni paññā sīlaṃ kāyo cittaṃ, sīlampi subhāvitaṃ kāyikacetasikañca ṭhitattā nānupakampatīti vedanāpi tathā saññāpi saṅkhārāpi. Kuto taṃ dukkhamessatīti sukhampi nānugacchati, adukkhamasukhampi nāgatanti.

तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? इध भगवतो को अधिप्पायो? ये दुक्खेन अधिका भविस्सन्ति, ते एवरूपाहि समापत्तीहि विरहिस्सन्ति। अयमेत्थ भगवतो अधिप्पायो। ये च अप्पसन्‍ना, ते हि भविस्सन्ति, पसन्‍नानञ्‍च पीतिपामोज्‍जं भविस्सति, अयं तत्थ भगवतो अधिप्पायो। आवट्टोति नत्थि आवट्टनस्स भूमि।

Tattha katamo catubyūho hāro? Idha bhagavato ko adhippāyo? Ye dukkhena adhikā bhavissanti, te evarūpāhi samāpattīhi virahissanti. Ayamettha bhagavato adhippāyo. Ye ca appasannā, te hi bhavissanti, pasannānañca pītipāmojjaṃ bhavissati, ayaṃ tattha bhagavato adhippāyo. Āvaṭṭoti natthi āvaṭṭanassa bhūmi.

विभत्तीति यस्सेवं भावितं चित्तं कुतो तं दुक्खमेस्सतीति दुविधो निद्देसो – दुक्खहेतुनिद्देसो च पटिपक्खनिद्देसो च। को सो दुक्खहेतु? यतो दुक्खं आगच्छति पटिपक्खे वुत्ते सेसधम्मानं सीलं हेतु च पच्‍चयो च, ते सब्बे धम्मा वुत्ता होन्ति। एकबोधिपक्खिये धम्मे वुत्ते सब्बे बोधगमनीया धम्मा वुत्ता भवन्ति।

Vibhattīti yassevaṃ bhāvitaṃ cittaṃ kuto taṃ dukkhamessatīti duvidho niddeso – dukkhahetuniddeso ca paṭipakkhaniddeso ca. Ko so dukkhahetu? Yato dukkhaṃ āgacchati paṭipakkhe vutte sesadhammānaṃ sīlaṃ hetu ca paccayo ca, te sabbe dhammā vuttā honti. Ekabodhipakkhiye dhamme vutte sabbe bodhagamanīyā dhammā vuttā bhavanti.

तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? इमम्हि सुत्ते भगवतो को अधिप्पायो? ये अविप्पटिसारेन छन्दिका, ते सीलपारिपूरी भवन्ति पामोज्‍जछन्दिका अविप्पटिसारीपारिपूरी, अयमेत्थ भगवतो अधिप्पायो…पे॰… अयं चतुब्यूहो हारो।

Tattha katamo catubyūho hāro? Imamhi sutte bhagavato ko adhippāyo? Ye avippaṭisārena chandikā, te sīlapāripūrī bhavanti pāmojjachandikā avippaṭisārīpāripūrī, ayamettha bhagavato adhippāyo…pe… ayaṃ catubyūho hāro.

तत्थ कतमो आवट्टो? इदं सुत्तं निब्बेधभागियं। यो निब्बेधो, अयं निरोधो। येन निब्बिज्झति, सो मग्गो। यं निब्बिज्झति, तं दुक्खं। यं निब्बेधगामिना मग्गेन पहीयति, समुदयोयं वुत्तो।

Tattha katamo āvaṭṭo? Idaṃ suttaṃ nibbedhabhāgiyaṃ. Yo nibbedho, ayaṃ nirodho. Yena nibbijjhati, so maggo. Yaṃ nibbijjhati, taṃ dukkhaṃ. Yaṃ nibbedhagāminā maggena pahīyati, samudayoyaṃ vutto.

तत्थ कतमा विभत्ति? सीलवतो अविप्पटिसारोति विभज्‍जब्याकरणीयं, परामसन्तस्स नत्थि अविप्पटिसारो याव दोसकतं कायेन वा वाचाय वा अकुसलं आरभति। किञ्‍चिपिस्स एवं होति ‘‘सुकतमेतं सुचरितमेतं नो चस्स तेन अविप्पटिसारेन पामोज्‍जं जायति याव विमुत्ति, तस्स सीलवतो अविप्पटिसारो’’ति विभज्‍जब्याकरणीयं, अयं विभत्तिहारो।

Tattha katamā vibhatti? Sīlavato avippaṭisāroti vibhajjabyākaraṇīyaṃ, parāmasantassa natthi avippaṭisāro yāva dosakataṃ kāyena vā vācāya vā akusalaṃ ārabhati. Kiñcipissa evaṃ hoti ‘‘sukatametaṃ sucaritametaṃ no cassa tena avippaṭisārena pāmojjaṃ jāyati yāva vimutti, tassa sīlavato avippaṭisāro’’ti vibhajjabyākaraṇīyaṃ, ayaṃ vibhattihāro.

तत्थ कतमा परिवत्तना? इमेहि सत्तहि उपनिसासम्पत्तीहि एकादस उपनिसा विभत्तियं पजहानं पजहन्ति, अयं परिवत्तना।

Tattha katamā parivattanā? Imehi sattahi upanisāsampattīhi ekādasa upanisā vibhattiyaṃ pajahānaṃ pajahanti, ayaṃ parivattanā.

तत्थ कतमा वेवचना? इमेसं अरियधम्मानं बलबोज्झङ्गविमोक्खसमाधिसमापत्तीनं इमानि वेवचनानि।

Tattha katamā vevacanā? Imesaṃ ariyadhammānaṃ balabojjhaṅgavimokkhasamādhisamāpattīnaṃ imāni vevacanāni.

तत्थ कतमा पञ्‍ञत्ति? सीलवतो अविप्पटिसारोति सीलक्खन्धे नेक्खम्मपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं, निसज्‍जपञ्‍ञत्ति च एवं दस अङ्गानि द्वीहि द्वीहि अङ्गेहि पञ्‍ञत्तानि।

Tattha katamā paññatti? Sīlavato avippaṭisāroti sīlakkhandhe nekkhammapaññattiyā paññattaṃ, nisajjapaññatti ca evaṃ dasa aṅgāni dvīhi dvīhi aṅgehi paññattāni.

तत्थ कतमो ओतरणो? इदं निब्बेधभागियसुत्तं पञ्‍चसु ओतिण्णं यथा यं पठमं निद्दिट्ठं एवमिन्द्रियादिखन्धधातुआयतनेसु निद्दिसितब्बानि।

Tattha katamo otaraṇo? Idaṃ nibbedhabhāgiyasuttaṃ pañcasu otiṇṇaṃ yathā yaṃ paṭhamaṃ niddiṭṭhaṃ evamindriyādikhandhadhātuāyatanesu niddisitabbāni.

तत्थ कतमो सोधनो हारो? सीलवतो अविप्पटिसारोति न ताव सुद्धो आरम्भो अविप्पटिसारिनो पामोज्‍जन्ति न ताव सुद्धो आरम्भो यानि एकादस पदानि देसितानि यदा तदा सुद्धो आरम्भो, अयं सोधनो।

Tattha katamo sodhano hāro? Sīlavato avippaṭisāroti na tāva suddho ārambho avippaṭisārino pāmojjanti na tāva suddho ārambho yāni ekādasa padāni desitāni yadā tadā suddho ārambho, ayaṃ sodhano.

तत्थ कतमो अधिट्ठानो? सीलवेमत्तताय पञ्‍ञत्तं एवं दस पदानि सब्बानि सीलक्खन्धस्स आनिसंसो, ते च पतिरूपदेसवासो च पच्‍चयो अत्तसम्मापणिधानञ्‍च हेतु, समाधिक्खन्धस्स सुखं हेतु पस्सद्धि पच्‍चयो, येन झानसहजाति च ठानन्ति झानङ्गा अपरो परियायो कामेसु आदीनवानुपस्सना समाधिनो पच्‍चयो नेक्खम्मे आनिसंसदस्साविता हेतु।

Tattha katamo adhiṭṭhāno? Sīlavemattatāya paññattaṃ evaṃ dasa padāni sabbāni sīlakkhandhassa ānisaṃso, te ca patirūpadesavāso ca paccayo attasammāpaṇidhānañca hetu, samādhikkhandhassa sukhaṃ hetu passaddhi paccayo, yena jhānasahajāti ca ṭhānanti jhānaṅgā aparo pariyāyo kāmesu ādīnavānupassanā samādhino paccayo nekkhamme ānisaṃsadassāvitā hetu.

तत्थ कतमा समारोपना? यं वीरियिन्द्रियं, सो सीलक्खन्धो। यं सीलं, ते चत्तारो धम्मा पधाना। यं धम्मानुधम्मपटिपत्ति, सो पातिमोक्खसंवरो।

Tattha katamā samāropanā? Yaṃ vīriyindriyaṃ, so sīlakkhandho. Yaṃ sīlaṃ, te cattāro dhammā padhānā. Yaṃ dhammānudhammapaṭipatti, so pātimokkhasaṃvaro.

९५. यस्स सेलोपमं चित्तन्ति गाथा ⁵⁵, सेलोपमन्ति उपमा यथा सेलो वातेन न कम्पति न उण्हेन न सीतेन संकम्पति। यथा अनेका अचेतना, ते उण्हेन मिलायन्ति, सीतेन अवसुस्सन्ति, वातेन भजन्ति। न एवं सेलो विरत्तं रजनीयेसु दोसनीये न दुस्सतीति कारणं दोसनीये दोमनस्सन्तं, न दुट्ठेन वा कम्पति उण्हेन वा, सो मिलायति सीतेन वा अवसुस्सति, एवं चित्तं रागेन नानुस्सति सीतेन कम्पतीति। किं कारणं? विरत्तं रजनीयेसु दोसनीये न दुस्सति। किं कारणं? दोसनीये पनस्सन्ति न दुस्सति, अदुट्ठं तं न कोसिस्सन्ति, तेन कुप्पनीये न कुप्पति, यस्सेवं भावितं चित्तं कुतो तं दुक्खनिद्देसो च कुतो एवरूपस्स दुक्खं आगमिस्सतीति निद्दिट्ठं।

95. Yassa selopamaṃ cittanti gāthā ⁵⁶, selopamanti upamā yathā selo vātena na kampati na uṇhena na sītena saṃkampati. Yathā anekā acetanā, te uṇhena milāyanti, sītena avasussanti, vātena bhajanti. Na evaṃ selo virattaṃ rajanīyesu dosanīye na dussatīti kāraṇaṃ dosanīye domanassantaṃ, na duṭṭhena vā kampati uṇhena vā, so milāyati sītena vā avasussati, evaṃ cittaṃ rāgena nānussati sītena kampatīti. Kiṃ kāraṇaṃ? Virattaṃ rajanīyesu dosanīye na dussati. Kiṃ kāraṇaṃ? Dosanīye panassanti na dussati, aduṭṭhaṃ taṃ na kosissanti, tena kuppanīye na kuppati, yassevaṃ bhāvitaṃ cittaṃ kuto taṃ dukkhaniddeso ca kuto evarūpassa dukkhaṃ āgamissatīti niddiṭṭhaṃ.

परिवत्तनाति कुतो तं दुक्खमेस्सतीति यं चेतसिकं सुखं अनुपादिसेसा अयं नत्थि सोपादिसेसा अयं अत्थि। पुन एवमाहंसु तं खणं तं मुहुत्तं उभयमेव अवेदयितं सोपादिसेसं यञ्‍च अनुपादिसेसं यञ्‍च तं खणं तं मुहुत्तं अनुपादिसेसं यञ्‍च सोपादिसेसं च अवेदयितं। सुखमापन्‍नस्स अनावत्तिकन्ति अयमेत्थ विसेसो परिवत्तना।

Parivattanāti kuto taṃ dukkhamessatīti yaṃ cetasikaṃ sukhaṃ anupādisesā ayaṃ natthi sopādisesā ayaṃ atthi. Puna evamāhaṃsu taṃ khaṇaṃ taṃ muhuttaṃ ubhayameva avedayitaṃ sopādisesaṃ yañca anupādisesaṃ yañca taṃ khaṇaṃ taṃ muhuttaṃ anupādisesaṃ yañca sopādisesaṃ ca avedayitaṃ. Sukhamāpannassa anāvattikanti ayamettha viseso parivattanā.

तत्थ कतमो वेवचनो? यस्सेवं भावितं चित्तं वा भावितं सुभावितं अनुट्ठितं वत्थुकतं सुसमारद्धं। चित्तन्ति मनो विञ्‍ञाणं मनिन्द्रियं मनोविञ्‍ञाणधातु।

Tattha katamo vevacano? Yassevaṃ bhāvitaṃ cittaṃ vā bhāvitaṃ subhāvitaṃ anuṭṭhitaṃ vatthukataṃ susamāraddhaṃ. Cittanti mano viññāṇaṃ manindriyaṃ manoviññāṇadhātu.

तत्थ कतमा पञ्‍ञत्ति? चित्तं मनो सङ्खारा वूपसमपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। समाधि असेक्खपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तो। दुक्खं उच्छिन्‍नपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं।

Tattha katamā paññatti? Cittaṃ mano saṅkhārā vūpasamapaññattiyā paññattaṃ. Samādhi asekkhapaññattiyā paññatto. Dukkhaṃ ucchinnapaññattiyā paññattaṃ.

तत्थ कतमो ओतरणो? चित्ते निद्दिट्ठे पञ्‍चक्खन्धा निद्दिट्ठा होन्ति, अयं खन्धेसु ओतरणो, मनोविञ्‍ञाणधातुया निद्दिट्ठाय अट्ठारस धातुयो निद्दिट्ठा होन्ति, अयं धातूसु ओतरणो। मनायतने निद्दिट्ठे सब्बानि आयतनानि निद्दिट्ठानि होन्ति। तत्थ मनायतनं नामरूपस्स पदट्ठानं। नामरूपपच्‍चया सळायतनं। तथा पटिच्‍चसमुप्पादे। अयं ओतरणो। तत्थ कतमो सोधनो सुद्धोयेव आरम्भो।

Tattha katamo otaraṇo? Citte niddiṭṭhe pañcakkhandhā niddiṭṭhā honti, ayaṃ khandhesu otaraṇo, manoviññāṇadhātuyā niddiṭṭhāya aṭṭhārasa dhātuyo niddiṭṭhā honti, ayaṃ dhātūsu otaraṇo. Manāyatane niddiṭṭhe sabbāni āyatanāni niddiṭṭhāni honti. Tattha manāyatanaṃ nāmarūpassa padaṭṭhānaṃ. Nāmarūpapaccayā saḷāyatanaṃ. Tathā paṭiccasamuppāde. Ayaṃ otaraṇo. Tattha katamo sodhano suddhoyeva ārambho.

तत्थ कतमो अधिट्ठानो? छळिन्द्रियं भावना एकत्तायं पञ्‍ञत्ति छट्ठितेन कायो एकत्ताय पञ्‍ञत्तो।

Tattha katamo adhiṭṭhāno? Chaḷindriyaṃ bhāvanā ekattāyaṃ paññatti chaṭṭhitena kāyo ekattāya paññatto.

तत्थ कतमो परिक्खारो? चित्तस्स पुब्बहेतु समुप्पादाय मनसिकारो च तप्पोणता च यं असमाहितभूमियं च विसेसधम्मानं अभावितत्ता चित्तसततं गच्छति, सचे समाधिनो सुखं हेतु अविप्पटिसारो पच्‍चयो, अयं हेतु अयं पच्‍चयो परिक्खारो।

Tattha katamo parikkhāro? Cittassa pubbahetu samuppādāya manasikāro ca tappoṇatā ca yaṃ asamāhitabhūmiyaṃ ca visesadhammānaṃ abhāvitattā cittasatataṃ gacchati, sace samādhino sukhaṃ hetu avippaṭisāro paccayo, ayaṃ hetu ayaṃ paccayo parikkhāro.

तत्थ कतमा समारोपना? यस्सेवं भावितन्ति तस्स धम्मा समारोपयितब्बा। कायो सीलं पञ्‍ञा भावितचित्तन्ति अनभिरतं अनपणतं अनेकं अनुतं अनापज्‍जासत्तं अयं समञ्‍ञायतना न तस्स सेक्खस्स सम्मासमाधि सब्बे असेक्खा दस अरहन्तधम्मा निद्दिट्ठा होन्ति। असेक्खभागियानि सुत्तानि।

Tattha katamā samāropanā? Yassevaṃ bhāvitanti tassa dhammā samāropayitabbā. Kāyo sīlaṃ paññā bhāvitacittanti anabhirataṃ anapaṇataṃ anekaṃ anutaṃ anāpajjāsattaṃ ayaṃ samaññāyatanā na tassa sekkhassa sammāsamādhi sabbe asekkhā dasa arahantadhammā niddiṭṭhā honti. Asekkhabhāgiyāni suttāni.

९६. यस्स नून, भन्ते, कायगतासति अभाविता, अयं सो अञ्‍ञतरं सब्रह्मचारिं ⁵⁷ आसज्‍ज समापज्‍ज अप्पटिनिसज्‍ज जनपदचारिकं पक्‍कमेय्य, सो आयस्मा इमस्मिं विप्पटिजानाति द्वे पजानि पटिजानाति चित्तभावनायञ्‍च दिट्ठिया पहानं, कायभावनायञ्‍च दिट्ठिप्पहानं, कायभावनायञ्‍च तण्हापहानं, यं पठमं उपमं करोति। असुचिनापि सुचिनापि पथवी नेव अट्टियति न जिगुच्छति न पीतिपामोज्‍जं पटिलभति, एवमेव हि पथवीसमेन सो चेतसा अन्वयेन अप्पकेन अवेरेन अब्यापज्‍जेन विहरामीति। इति सो आयस्मा किं पटिजानाति, कायभावनाय सुखिन्द्रियपहानं पटिजानाति, चित्तभावनाय सोमनस्सिन्द्रियपहानं पटिजानाति। कायिका वेदना रागानुसयमनुगतानं सुखिन्द्रियं पटिक्खिपति। न हि वेदनाक्खन्धं या चेतसिका सुखवेदना तत्थ अयं पटिलाभपच्‍चया उप्पज्‍जति सुखं सोमनस्सं। सोतं पटिक्खिपति, न हि मनोसम्फस्सजं वेदनं। तत्थ चतूसु महाभूतेसु रूपक्खन्धस्स अनुसयपटिघपहानं भणति। कामे रूपञ्‍च तञ्‍च असेक्खभूमियं। काये कायानुपस्सना दिट्ठधम्मसुखविहारञ्‍च। बलेन च उस्साहेन च सब्बं मनसि कतत्तानं पहानं मेदं कतालिकाय च पुरिसेन च मण्डनकजातिकेन च, एतेहि इमस्स मातापितुसम्भूतं पच्‍चवेक्खणं, सो कायेन च कायानुपस्सनाय च चित्तेन च चित्तानुपस्सनाय च द्वे धम्मे धारेति। कायकिलेसवत्थुं चित्तेन च चित्तसन्‍निस्सये चित्तेन सुभावितेन सत्तन्‍नं च समापत्तीनं विहरितुं पटिजानाति।

96. Yassa nūna, bhante, kāyagatāsati abhāvitā, ayaṃ so aññataraṃ sabrahmacāriṃ ⁵⁸ āsajja samāpajja appaṭinisajja janapadacārikaṃ pakkameyya, so āyasmā imasmiṃ vippaṭijānāti dve pajāni paṭijānāti cittabhāvanāyañca diṭṭhiyā pahānaṃ, kāyabhāvanāyañca diṭṭhippahānaṃ, kāyabhāvanāyañca taṇhāpahānaṃ, yaṃ paṭhamaṃ upamaṃ karoti. Asucināpi sucināpi pathavī neva aṭṭiyati na jigucchati na pītipāmojjaṃ paṭilabhati, evameva hi pathavīsamena so cetasā anvayena appakena averena abyāpajjena viharāmīti. Iti so āyasmā kiṃ paṭijānāti, kāyabhāvanāya sukhindriyapahānaṃ paṭijānāti, cittabhāvanāya somanassindriyapahānaṃ paṭijānāti. Kāyikā vedanā rāgānusayamanugatānaṃ sukhindriyaṃ paṭikkhipati. Na hi vedanākkhandhaṃ yā cetasikā sukhavedanā tattha ayaṃ paṭilābhapaccayā uppajjati sukhaṃ somanassaṃ. Sotaṃ paṭikkhipati, na hi manosamphassajaṃ vedanaṃ. Tattha catūsu mahābhūtesu rūpakkhandhassa anusayapaṭighapahānaṃ bhaṇati. Kāme rūpañca tañca asekkhabhūmiyaṃ. Kāye kāyānupassanā diṭṭhadhammasukhavihārañca. Balena ca ussāhena ca sabbaṃ manasi katattānaṃ pahānaṃ medaṃ katālikāya ca purisena ca maṇḍanakajātikena ca, etehi imassa mātāpitusambhūtaṃ paccavekkhaṇaṃ, so kāyena ca kāyānupassanāya ca cittena ca cittānupassanāya ca dve dhamme dhāreti. Kāyakilesavatthuṃ cittena ca cittasannissaye cittena subhāvitena sattannaṃ ca samāpattīnaṃ viharituṃ paṭijānāti.

गहपतिपुत्तोपमताय च यथा गहपतिपुत्तस्स नानारङ्गानं वत्थकरण्डको पुण्णो भवेय्य, सो यं यदेव वत्थयुगं पुब्बण्हसमये आकङ्खति, पुब्बण्हसमये निब्बापेति, एवं मज्झन्हिकसमये, सायन्हसमये, एवमेव सो आयस्मा चित्तस्स सुभावितत्ता यथारूपेन विहारेन आकङ्खति पुब्बण्हसमयं विहरितुं, तथारूपेन ⁵⁹ पुब्बण्हसमयं विहरति, मज्झन्हिकसमये, सायन्हसमये। तेन वेस आयस्मता उपमाय मे आसिताय पथवी वा अनुत्तरा इन्द्रियभावना भावितचित्तेन। तेन सो आयस्मा इदं अट्ठविधं भावनं पटिजानाति चतूसु महाभूतेसु, कायभावनं उपकचण्डालं पुरिसमेतकं भवतलाकासु चित्तभावनं, इमाहि भावनाहि ताय भावनाय च समथा पारिपूरिमन्तेहि। इमेहि चतूहि पञ्‍ञापारिपूरिमन्तेहि।

Gahapatiputtopamatāya ca yathā gahapatiputtassa nānāraṅgānaṃ vatthakaraṇḍako puṇṇo bhaveyya, so yaṃ yadeva vatthayugaṃ pubbaṇhasamaye ākaṅkhati, pubbaṇhasamaye nibbāpeti, evaṃ majjhanhikasamaye, sāyanhasamaye, evameva so āyasmā cittassa subhāvitattā yathārūpena vihārena ākaṅkhati pubbaṇhasamayaṃ viharituṃ, tathārūpena ⁶⁰ pubbaṇhasamayaṃ viharati, majjhanhikasamaye, sāyanhasamaye. Tena vesa āyasmatā upamāya me āsitāya pathavī vā anuttarā indriyabhāvanā bhāvitacittena. Tena so āyasmā idaṃ aṭṭhavidhaṃ bhāvanaṃ paṭijānāti catūsu mahābhūtesu, kāyabhāvanaṃ upakacaṇḍālaṃ purisametakaṃ bhavatalākāsu cittabhāvanaṃ, imāhi bhāvanāhi tāya bhāvanāya ca samathā pāripūrimantehi. Imehi catūhi paññāpāripūrimantehi.

९७. कथं उपकचण्डालं पटिकूलेसु धम्मेसु अप्पटिकूलसञ्‍ञी विहरति? कायो पकतिया अप्पटिकूलं काये उद्धुमातकसञ्‍ञा संखित्तेन नव सञ्‍ञा इमे पटिकूला धम्मा चेसो आयस्मा पटिकूलतो अजिगुच्छितो कायगतासतिया भावनानुयोगमनुयुत्तो विहरति, न हि तस्स जिगुच्छप्पहाय चित्तं पटिकूलति।

97. Kathaṃ upakacaṇḍālaṃ paṭikūlesu dhammesu appaṭikūlasaññī viharati? Kāyo pakatiyā appaṭikūlaṃ kāye uddhumātakasaññā saṃkhittena nava saññā ime paṭikūlā dhammā ceso āyasmā paṭikūlato ajigucchito kāyagatāsatiyā bhāvanānuyogamanuyutto viharati, na hi tassa jigucchappahāya cittaṃ paṭikūlati.

कथं अप्पटिकूलेसु धम्मेसु पटिकूलसञ्‍ञी विहरतीति? कायो सब्बलोकस्स अप्पटिकूलो तं सो आयस्मा असुभसञ्‍ञाय विहरति। एवं अप्पटिकूलेसु धम्मेसु पटिकूलसञ्‍ञी विहरति।

Kathaṃ appaṭikūlesu dhammesu paṭikūlasaññī viharatīti? Kāyo sabbalokassa appaṭikūlo taṃ so āyasmā asubhasaññāya viharati. Evaṃ appaṭikūlesu dhammesu paṭikūlasaññī viharati.

कथं पटिकूलेसु च अप्पटिकूलेसु च अप्पटिकूलसञ्‍ञी विहरतीति अपि सब्बोयं लोकस्स यमिदं मुण्डो पत्तपाणी कुलेसु पिण्डाय विचरति, तेन च सो आयस्मा सुवण्णदुब्बण्णेन अप्पटिकूलसञ्‍ञी चित्तेन च कायेन निब्बिदासहगतेन अप्पटिकूलसञ्‍ञी, एवं पटिकूलेसु अप्पटिकूलेसु च धम्मेसु अप्पटिकूलसञ्‍ञी विहरति।

Kathaṃ paṭikūlesu ca appaṭikūlesu ca appaṭikūlasaññī viharatīti api sabboyaṃ lokassa yamidaṃ muṇḍo pattapāṇī kulesu piṇḍāya vicarati, tena ca so āyasmā suvaṇṇadubbaṇṇena appaṭikūlasaññī cittena ca kāyena nibbidāsahagatena appaṭikūlasaññī, evaṃ paṭikūlesu appaṭikūlesu ca dhammesu appaṭikūlasaññī viharati.

कथं पटिकूलेसु च धम्मेसु अप्पटिकूलसञ्‍ञी विहरति? पटिकूलेसु च धम्मेसु सुभसञ्‍ञिनो इत्थिरूपे पटिकूलेसु च जिगुच्छिनो विनीलकविपुब्बके तत्थ सो आयस्मा पटिकूलसञ्‍ञी विहरति।

Kathaṃ paṭikūlesu ca dhammesu appaṭikūlasaññī viharati? Paṭikūlesu ca dhammesu subhasaññino itthirūpe paṭikūlesu ca jigucchino vinīlakavipubbake tattha so āyasmā paṭikūlasaññī viharati.

कथं पटिकूलेसु धम्मेसु तदुभयं अभिनिवज्‍जयित्वा उपेक्खको विहरति सतो च सम्पजानो च? अप्पटिकूलेसु च धम्मेसु सुभसञ्‍ञिनो इत्थिरूपे पटिकूलेसु च जिगुच्छिनो विनीलकविपुब्बके तदुभयं अभिनिवज्‍जयित्वा ‘नेतं मम’‘नेसोहमस्मि’‘नेसो मे’ अत्ताति विहरति। एवं तदुभयं अभिनिवज्‍जयित्वा उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो।

Kathaṃ paṭikūlesu dhammesu tadubhayaṃ abhinivajjayitvā upekkhako viharati sato ca sampajāno ca? Appaṭikūlesu ca dhammesu subhasaññino itthirūpe paṭikūlesu ca jigucchino vinīlakavipubbake tadubhayaṃ abhinivajjayitvā ‘netaṃ mama’‘nesohamasmi’‘neso me’ attāti viharati. Evaṃ tadubhayaṃ abhinivajjayitvā upekkhako viharati sato sampajāno.

अपरो परियायो। तेधातुको लोकसन्‍निवासो सब्बबालपुथुज्‍जनानं अप्पटिकूलसञ्‍ञा। तत्थ च आयस्मा सारिपुत्तो अप्पटिकूलसञ्‍ञी विहरति। एवं अप्पटिकूलेसु धम्मेसु पटिकूलसञ्‍ञी विहरति।

Aparo pariyāyo. Tedhātuko lokasannivāso sabbabālaputhujjanānaṃ appaṭikūlasaññā. Tattha ca āyasmā sāriputto appaṭikūlasaññī viharati. Evaṃ appaṭikūlesu dhammesu paṭikūlasaññī viharati.

कथं पटिकूलेसु धम्मेसु अप्पटिकूलसञ्‍ञी विहरति? पटिकूलसञ्‍ञिनो सब्बसेक्खा इध का तेधातुके सब्बलोके। तत्थ कतमो भूमिप्पत्तो समाधिफले सच्छिकतो अप्पटिकूलसञ्‍ञी विहरति ? किं कारणं? न हि तं अत्थि यस्स लोकस्स पहानाय पटिकूलसञ्‍ञी उप्पादेय्य।

Kathaṃ paṭikūlesu dhammesu appaṭikūlasaññī viharati? Paṭikūlasaññino sabbasekkhā idha kā tedhātuke sabbaloke. Tattha katamo bhūmippatto samādhiphale sacchikato appaṭikūlasaññī viharati ? Kiṃ kāraṇaṃ? Na hi taṃ atthi yassa lokassa pahānāya paṭikūlasaññī uppādeyya.

कथं पटिकूलेसु च अप्पटिकूलेसु च धम्मेसु पटिकूलसञ्‍ञी विहरति? तेधातुके लोकसन्‍निवासे याव कामलोकभूमता हि रागानं वीतरागानं पटिकूलसमता रूपारूपधातुं अप्पटिकूलसमता। तत्थ च आयस्मा सारिपुत्तो पटिकूलसञ्‍ञी विहरति। एवं पटिकूलेसु च अप्पटिकूलेसु च धम्मेसु पटिकूलसञ्‍ञी विहरति।

Kathaṃ paṭikūlesu ca appaṭikūlesu ca dhammesu paṭikūlasaññī viharati? Tedhātuke lokasannivāse yāva kāmalokabhūmatā hi rāgānaṃ vītarāgānaṃ paṭikūlasamatā rūpārūpadhātuṃ appaṭikūlasamatā. Tattha ca āyasmā sāriputto paṭikūlasaññī viharati. Evaṃ paṭikūlesu ca appaṭikūlesu ca dhammesu paṭikūlasaññī viharati.

कथं पटिकूलेसु च अप्पटिकूलेसु च धम्मेसु अप्पटिकूलसञ्‍ञी विहरति? यं किञ्‍चि परतो दुरुत्तानं दुरागतानं वचनपथानं तं वचनं अप्पटिकूलं यावता वाचसो अप्पतिरूपा तथा जनस्स अप्पटिकूलसञ्‍ञा। तत्थ आयस्मा सारिपुत्तो अभिञ्‍ञाय सच्छिकतो अप्पटिकूलसञ्‍ञी विहरति, एवं पटिकूलेसु च अप्पटिकूलेसु च धम्मेसु अप्पटिकूलसञ्‍ञी विहरति।

Kathaṃ paṭikūlesu ca appaṭikūlesu ca dhammesu appaṭikūlasaññī viharati? Yaṃ kiñci parato duruttānaṃ durāgatānaṃ vacanapathānaṃ taṃ vacanaṃ appaṭikūlaṃ yāvatā vācaso appatirūpā tathā janassa appaṭikūlasaññā. Tattha āyasmā sāriputto abhiññāya sacchikato appaṭikūlasaññī viharati, evaṃ paṭikūlesu ca appaṭikūlesu ca dhammesu appaṭikūlasaññī viharati.

९८. कथं पटिकूलेसु च अप्पटिकूलेसु च धम्मेसु तदुभयं अभिनिवज्‍जयित्वा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो? यञ्‍च नेसं समनुपस्सति ये धम्मा दुच्‍चरिता, ते धम्मा अप्पटिकूला। तत्थ आयस्मा सारिपुत्तो इति पटिसञ्‍चिक्खति ये धम्मा दुच्‍चरिता, ते धम्मा अनिट्ठविपाका। ये धम्मा सुचरिता, ते आचयगामिनो। सो च सुचरितं आचयगामिनिं करित्वा दुच्‍चरितं अनिट्ठविपाकं करित्वा तदुभयं अभिनिवज्‍जयित्वा उपेक्खको विहरति।

98. Kathaṃ paṭikūlesu ca appaṭikūlesu ca dhammesu tadubhayaṃ abhinivajjayitvā upekkhako ca viharati sato ca sampajāno? Yañca nesaṃ samanupassati ye dhammā duccaritā, te dhammā appaṭikūlā. Tattha āyasmā sāriputto iti paṭisañcikkhati ye dhammā duccaritā, te dhammā aniṭṭhavipākā. Ye dhammā sucaritā, te ācayagāmino. So ca sucaritaṃ ācayagāminiṃ karitvā duccaritaṃ aniṭṭhavipākaṃ karitvā tadubhayaṃ abhinivajjayitvā upekkhako viharati.

अथ पटिकूलेसु च धम्मेसु अप्पटिकूलेसु च पटिकूलसञ्‍ञी विहरति। तण्हा पटिकूलधम्मा किं कारणं? तण्हावसेन हि सत्ता द्वीहि धम्मेहि सत्ता, कबळीकारे आहारे रसतण्हाय सत्ता, फस्से सुखसञ्‍ञाय सत्ता। तत्थायस्मा सारिपुत्तो कबळीकारे च आहारे पटिकूलसञ्‍ञी विहरति, फस्से च दुक्खसञ्‍ञी विहरति। एवं पटिकूलेसु च अप्पटिकूलेसु च पटिकूलसञ्‍ञी विहरति।

Atha paṭikūlesu ca dhammesu appaṭikūlesu ca paṭikūlasaññī viharati. Taṇhā paṭikūladhammā kiṃ kāraṇaṃ? Taṇhāvasena hi sattā dvīhi dhammehi sattā, kabaḷīkāre āhāre rasataṇhāya sattā, phasse sukhasaññāya sattā. Tatthāyasmā sāriputto kabaḷīkāre ca āhāre paṭikūlasaññī viharati, phasse ca dukkhasaññī viharati. Evaṃ paṭikūlesu ca appaṭikūlesu ca paṭikūlasaññī viharati.

कथं पटिकूलेसु च धम्मेसु अप्पटिकूलेसु च धम्मेसु अप्पटिकूलसञ्‍ञी विहरति? तण्हाक्खयं अनुत्तरं निब्बानं तथा बालपुथुज्‍जनानं पटिकूलसञ्‍ञा पहतसञ्‍ञा च। तत्थायस्मतो सारिपुत्तस्स अप्पटिकूलसञ्‍ञा अब्यापादसञ्‍ञा च सामं पञ्‍ञाय पस्सित्वा एवं पटिकूलेसु च धम्मेसु अप्पटिकूलसञ्‍ञी विहरति।

Kathaṃ paṭikūlesu ca dhammesu appaṭikūlesu ca dhammesu appaṭikūlasaññī viharati? Taṇhākkhayaṃ anuttaraṃ nibbānaṃ tathā bālaputhujjanānaṃ paṭikūlasaññā pahatasaññā ca. Tatthāyasmato sāriputtassa appaṭikūlasaññā abyāpādasaññā ca sāmaṃ paññāya passitvā evaṃ paṭikūlesu ca dhammesu appaṭikūlasaññī viharati.

कथं पटिकूलेसु च अप्पटिकूलेसु च धम्मेसु अप्पटिकूलसञ्‍ञी विहरति? ततिये च निब्बाने पटिकूलसञ्‍ञिनो यसेन च कित्तिनि च अप्पटिकूलसञ्‍ञिनो। तत्थायस्मा सारिपुत्तो अस्सादञ्‍च आदीनवञ्‍च निस्सरणञ्‍च यथाभूतं सम्मापञ्‍ञाय पटिजानन्तो पटिकूलञ्‍च अप्पटिकूलञ्‍च धम्मं तदुभयं अभिनिवज्‍जयित्वा अप्पटिकूलसञ्‍ञी विहरति।

Kathaṃ paṭikūlesu ca appaṭikūlesu ca dhammesu appaṭikūlasaññī viharati? Tatiye ca nibbāne paṭikūlasaññino yasena ca kittini ca appaṭikūlasaññino. Tatthāyasmā sāriputto assādañca ādīnavañca nissaraṇañca yathābhūtaṃ sammāpaññāya paṭijānanto paṭikūlañca appaṭikūlañca dhammaṃ tadubhayaṃ abhinivajjayitvā appaṭikūlasaññī viharati.

कथं पटिकूलं अप्पटिकूलञ्‍च धम्मं तदुभयं अभिनिवज्‍जयित्वा उपेक्खको विहरति? सतो च सम्पजानो च, यञ्‍च समनुपस्सति अनुनयो अप्पटिकूलो धम्मो पटिघो च पटिकूलो धम्मो, तत्थायस्मा सारिपुत्तो अनुनयस्स पटिघप्पहीनत्ता उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो च। यञ्‍चस्स समनुपस्सति अयं पञ्‍चविधा अनुत्तरा इन्द्रियभावना। अयं सुत्तनिद्देसो।

Kathaṃ paṭikūlaṃ appaṭikūlañca dhammaṃ tadubhayaṃ abhinivajjayitvā upekkhako viharati? Sato ca sampajāno ca, yañca samanupassati anunayo appaṭikūlo dhammo paṭigho ca paṭikūlo dhammo, tatthāyasmā sāriputto anunayassa paṭighappahīnattā upekkhako viharati sato sampajāno ca. Yañcassa samanupassati ayaṃ pañcavidhā anuttarā indriyabhāvanā. Ayaṃ suttaniddeso.

९९. तत्थ कतमो देसनाहारो? इमम्हि सुत्ते किं देसितब्बं? तत्थ वुच्‍चते, इमम्हि सुत्ते दिट्ठधम्मसुखविहारो देसितो, तथा विमुत्तं चित्तं पच्‍चवेक्खणा च अधिपञ्‍ञाधम्मं देसितं।

99. Tattha katamo desanāhāro? Imamhi sutte kiṃ desitabbaṃ? Tattha vuccate, imamhi sutte diṭṭhadhammasukhavihāro desito, tathā vimuttaṃ cittaṃ paccavekkhaṇā ca adhipaññādhammaṃ desitaṃ.

तत्थ कतमो विचयो? ये काये कायानुपस्सिनो विहरन्ति, तेसं चित्तं अनुनयप्पटिघेन न विहरति अनुनयप्पटिघेन चाभिरममानस्स चित्तं समग्गतं भविस्सतीति भावनाय बलमेतं, अयं विचयो हारो।

Tattha katamo vicayo? Ye kāye kāyānupassino viharanti, tesaṃ cittaṃ anunayappaṭighena na viharati anunayappaṭighena cābhiramamānassa cittaṃ samaggataṃ bhavissatīti bhāvanāya balametaṃ, ayaṃ vicayo hāro.

तत्थ कतमो युत्तिहारो? कायभावनाय च चित्तभावनाय च न किञ्‍चि सब्रह्मचारी अतिमञ्‍ञिस्सतीति। अत्थि एसा युत्ति, अयं युत्तिहारो।

Tattha katamo yuttihāro? Kāyabhāvanāya ca cittabhāvanāya ca na kiñci sabrahmacārī atimaññissatīti. Atthi esā yutti, ayaṃ yuttihāro.

तत्थ कतमो पदट्ठानो हारो? कायभावनाय पठमस्स सति उपट्ठानस्स पदट्ठानं। या पथवीसमचित्तता, सा अनिच्‍चानुपस्सनाय पदट्ठानं।

Tattha katamo padaṭṭhāno hāro? Kāyabhāvanāya paṭhamassa sati upaṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Yā pathavīsamacittatā, sā aniccānupassanāya padaṭṭhānaṃ.

तत्थ कतमो लक्खणो? यं पथवीसमेन चेतसा विहरति अत्तानुपस्सी पथवीसमेन गिही विहरति। को अत्थो पथवीसमेनाति? यथा ये च सेलोपमताय अकम्मयुत्ता एवमेव पथवीसमो अयं हिरियताय। अयं लक्खणो।

Tattha katamo lakkhaṇo? Yaṃ pathavīsamena cetasā viharati attānupassī pathavīsamena gihī viharati. Ko attho pathavīsamenāti? Yathā ye ca selopamatāya akammayuttā evameva pathavīsamo ayaṃ hiriyatāya. Ayaṃ lakkhaṇo.

तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? इमम्हि ब्याकरणे को तस्स आयस्मतो अधिप्पायो? ये केचि अरहन्ता इन्द्रियभावनं आकङ्खियन्ति, ते पथवीसमतं उप्पादयिस्सन्तीति। अयं अधिप्पायो।

Tattha katamo catubyūho hāro? Imamhi byākaraṇe ko tassa āyasmato adhippāyo? Ye keci arahantā indriyabhāvanaṃ ākaṅkhiyanti, te pathavīsamataṃ uppādayissantīti. Ayaṃ adhippāyo.

तत्थ कतमो आवट्टोति? नत्थि आवट्टस्स भूमि।

Tattha katamo āvaṭṭoti? Natthi āvaṭṭassa bhūmi.

तत्थ कतमो विभत्ति? यो कायानुपस्सी विहरति, सो पथवीसमचित्ततं पटिलभिस्सतीति न एकंसेन। किं कारणं? ये खण्डकादिछिन्‍नकादिनो, न ते पथवीसमचित्ततं पटिलभन्ति। सब्बा कायगतासति सेक्खभावनाय निब्बानं फलं, अयं विभत्ति।

Tattha katamo vibhatti? Yo kāyānupassī viharati, so pathavīsamacittataṃ paṭilabhissatīti na ekaṃsena. Kiṃ kāraṇaṃ? Ye khaṇḍakādichinnakādino, na te pathavīsamacittataṃ paṭilabhanti. Sabbā kāyagatāsati sekkhabhāvanāya nibbānaṃ phalaṃ, ayaṃ vibhatti.

तत्थ कतमो परिवत्तनो हारो? ये कायानुपस्सिनो विहरिस्सन्ति, तेसंयेव कायपच्‍चया उप्पज्‍जेय्य आसवा विघातपरिळाहा, अयं परिवत्तनो हारो।

Tattha katamo parivattano hāro? Ye kāyānupassino viharissanti, tesaṃyeva kāyapaccayā uppajjeyya āsavā vighātapariḷāhā, ayaṃ parivattano hāro.

तत्थ कतमो ओतरणो? पञ्‍चक्खन्धा ⁶¹ अवितिण्णा ⁶² बावीसतिन्द्रियानि, तथा यं मनिन्द्रियं, तं मनोधातु मनायतनञ्‍च। यं समाधिन्द्रियं, तं धम्मधातु धम्मायतनञ्‍च। अयं ओतरणो हारो।

Tattha katamo otaraṇo? Pañcakkhandhā ⁶³ avitiṇṇā ⁶⁴ bāvīsatindriyāni, tathā yaṃ manindriyaṃ, taṃ manodhātu manāyatanañca. Yaṃ samādhindriyaṃ, taṃ dhammadhātu dhammāyatanañca. Ayaṃ otaraṇo hāro.

तत्थ कतमो सोधनो हारो? ये च मनसा चत्तारो भावेतब्बा, ते सब्बे भाविता यं तं मनेन पहीने पत्तब्बतं सब्बत्थ एतस्स च अत्थाय आरम्भो, सो अत्थो सुद्धो। अयं सोधनो हारो।

Tattha katamo sodhano hāro? Ye ca manasā cattāro bhāvetabbā, te sabbe bhāvitā yaṃ taṃ manena pahīne pattabbataṃ sabbattha etassa ca atthāya ārambho, so attho suddho. Ayaṃ sodhano hāro.

तत्थ कतमो अधिट्ठानो? अयं समाधि एकत्तताय पञ्‍ञत्तो, छ काया एकत्तताय पञ्‍ञत्ता। पञ्‍चिन्द्रियानि रूपीनि रूपकायो। छ वेदनाकाया वेदनाकायो। छ सञ्‍ञाकाया सञ्‍ञाकायो। छ चेतनाकाया चेतनाकायो। छ विञ्‍ञाणकाया विञ्‍ञाणकायो। सब्बेपि एते धम्मा धम्मकायोतियेव सङ्खं गच्छन्ति। अयं अधिट्ठानो।

Tattha katamo adhiṭṭhāno? Ayaṃ samādhi ekattatāya paññatto, cha kāyā ekattatāya paññattā. Pañcindriyāni rūpīni rūpakāyo. Cha vedanākāyā vedanākāyo. Cha saññākāyā saññākāyo. Cha cetanākāyā cetanākāyo. Cha viññāṇakāyā viññāṇakāyo. Sabbepi ete dhammā dhammakāyotiyeva saṅkhaṃ gacchanti. Ayaṃ adhiṭṭhāno.

परिक्खारोति समापत्तिकोसल्‍लञ्‍च वीथिकोसल्‍लञ्‍च ⁶⁵ हेतु। यञ्‍च गोचरकोसल्‍लं यञ्‍च कल्‍लं तं कोसल्‍लं पच्‍चयो। वोदानकोसल्‍लं हेतु, कल्‍लं पच्‍चयो। सुखं हेतु, अब्यापज्‍जं पच्‍चयो। अयं परिक्खारो।

Parikkhāroti samāpattikosallañca vīthikosallañca ⁶⁶ hetu. Yañca gocarakosallaṃ yañca kallaṃ taṃ kosallaṃ paccayo. Vodānakosallaṃ hetu, kallaṃ paccayo. Sukhaṃ hetu, abyāpajjaṃ paccayo. Ayaṃ parikkhāro.

तत्थ कतमो समारोपनोति? यथा पथवी सुचिम्पि निक्खीपन्ते असुचिम्पि निक्खित्ते तादिसेयेव एवं कायो मनापिकेहिपि फस्सेहि अमनापिकेहिपि फस्सेहि तादिसोयेव पटिघसम्फस्सेन वा सुखाय वेदनाय तादिसं यो चित्तं। इदं सुत्तं विभत्तं सओपम्मं उग्घटितञ्‍ञुस्स पुग्गलस्स विभागेन। तत्थ समारोपनाय अवकासो नत्थि।

Tattha katamo samāropanoti? Yathā pathavī sucimpi nikkhīpante asucimpi nikkhitte tādiseyeva evaṃ kāyo manāpikehipi phassehi amanāpikehipi phassehi tādisoyeva paṭighasamphassena vā sukhāya vedanāya tādisaṃ yo cittaṃ. Idaṃ suttaṃ vibhattaṃ saopammaṃ ugghaṭitaññussa puggalassa vibhāgena. Tattha samāropanāya avakāso natthi.

१००. तत्थ कतमं सुत्तं संकिलेसभागियं? यतो च कुसलेहि धम्मेहि न विरोधति, न वड्ढति, इमं आदीनवं भगवा देसेति, तस्मा छन्‍नं विवरेय्य, विवटं नातिवस्सति, ततो आदीनवतो विवरेय्याति तं तीहि धम्मेहि नाभिधंसिताति असुभसञ्‍ञाय रागेन नाभिधंसियति। मेत्ताय दोसेन नाभिधंसियति। विपस्सना मोहेन नाभिधंसियति। एवञ्‍चस्स यो यो धम्मो पटिपक्खो तम्हि तम्हि धम्मे परिपूरिस्सति। यो तस्स धम्मस्स अकुसलो धम्मो पटिपक्खो, तेन नाधिवासियति।

100. Tattha katamaṃ suttaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ? Yato ca kusalehi dhammehi na virodhati, na vaḍḍhati, imaṃ ādīnavaṃ bhagavā deseti, tasmā channaṃ vivareyya, vivaṭaṃ nātivassati, tato ādīnavato vivareyyāti taṃ tīhi dhammehi nābhidhaṃsitāti asubhasaññāya rāgena nābhidhaṃsiyati. Mettāya dosena nābhidhaṃsiyati. Vipassanā mohena nābhidhaṃsiyati. Evañcassa yo yo dhammo paṭipakkho tamhi tamhi dhamme paripūrissati. Yo tassa dhammassa akusalo dhammo paṭipakkho, tena nādhivāsiyati.

अपरो परियायो। ये इमे धम्मा अत्तना न सक्‍कोति वुट्ठानं, ते एते धम्मा देसिता। छन्‍नमतिवस्सतीति तेहि वितक्‍कं येन च सक्‍का पुन देसितं चित्तं विभावेतुं परियोदापेतुं विवेकनिन्‍नस्स विवेकपोणस्स विवेकपब्भारस्स वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्‍लतं आपज्‍जति कुसलेसु धम्मेसु, सेय्यथापि नाम उप्पलं वा कुमुदं वा पदुमं वा उदके सुक्‍कपक्खे चन्दो यावरत्ति यावदिवसो आगच्छति, तस्स वुद्धियेव पाटिकङ्खितब्बा, न परिहानि, एवंविधं तं चित्तं नाभिधंसियति। अपरोपेत्थ यो अकूटो असठो अमायावी उजु पुरिसो यथाभूतं अत्तानं आविकरोति। तत्थ यो छादेति तस्स अकुसला धम्मा चित्तं अनुधावन्ति। छन्‍नमतिवस्सतीति यो पन होति असठो अकूटो अमायावी उजु पुरिसो यथाभूतं अत्तानं आविकरोति। तस्स चित्तं अकुसलेहि धम्मेहि न विद्धंसियति, अयं सुत्तत्थो।

Aparo pariyāyo. Ye ime dhammā attanā na sakkoti vuṭṭhānaṃ, te ete dhammā desitā. Channamativassatīti tehi vitakkaṃ yena ca sakkā puna desitaṃ cittaṃ vibhāvetuṃ pariyodāpetuṃ vivekaninnassa vivekapoṇassa vivekapabbhārassa vuddhiṃ virūḷhiṃ vepullataṃ āpajjati kusalesu dhammesu, seyyathāpi nāma uppalaṃ vā kumudaṃ vā padumaṃ vā udake sukkapakkhe cando yāvaratti yāvadivaso āgacchati, tassa vuddhiyeva pāṭikaṅkhitabbā, na parihāni, evaṃvidhaṃ taṃ cittaṃ nābhidhaṃsiyati. Aparopettha yo akūṭo asaṭho amāyāvī uju puriso yathābhūtaṃ attānaṃ āvikaroti. Tattha yo chādeti tassa akusalā dhammā cittaṃ anudhāvanti. Channamativassatīti yo pana hoti asaṭho akūṭo amāyāvī uju puriso yathābhūtaṃ attānaṃ āvikaroti. Tassa cittaṃ akusalehi dhammehi na viddhaṃsiyati, ayaṃ suttattho.

१०१. तत्थ कतमा देसना? इध देसिता दस अकुसलकम्मपथा अधिवस्सनताय दस कुसलकम्मपथा अनधिवस्सनताय अकुसलेहि न विसुज्झति। यथा वुत्तं भगवता ‘‘चित्तसंकिलेसा, भिक्खवे, सत्ता संकिलिस्सन्ती’’ति।

101. Tattha katamā desanā? Idha desitā dasa akusalakammapathā adhivassanatāya dasa kusalakammapathā anadhivassanatāya akusalehi na visujjhati. Yathā vuttaṃ bhagavatā ‘‘cittasaṃkilesā, bhikkhave, sattā saṃkilissantī’’ti.

तत्थ कतमो विचयो? यस्सेवं चित्तं अधिवासियति, तस्स बुज्झितस्स यं भवेय्य कूटेय्य, तं आनन्तरियेनपि सत्थरि वा गुणानुकम्पनताय, अयं विचयो।

Tattha katamo vicayo? Yassevaṃ cittaṃ adhivāsiyati, tassa bujjhitassa yaṃ bhaveyya kūṭeyya, taṃ ānantariyenapi satthari vā guṇānukampanatāya, ayaṃ vicayo.

तत्थ कतमा युत्तीति? एवं अनधिवसियन्तं चित्तं वुट्ठाति। वुट्ठितं पतिट्ठहति कुसलेसु धम्मेसूति अत्थि एसा युत्ति।

Tattha katamā yuttīti? Evaṃ anadhivasiyantaṃ cittaṃ vuṭṭhāti. Vuṭṭhitaṃ patiṭṭhahati kusalesu dhammesūti atthi esā yutti.

पदट्ठानन्ति छन्‍नमतिवस्सतीति छन्‍नं असंवरानं पदट्ठानं, विवटं नातिवस्सतीति अछन्‍नं संवरणानं। तस्मा छन्‍नं विवरेय्य विवटं नातिवस्सतीति देसनाय पदट्ठानं।

Padaṭṭhānanti channamativassatīti channaṃ asaṃvarānaṃ padaṭṭhānaṃ, vivaṭaṃ nātivassatīti achannaṃ saṃvaraṇānaṃ. Tasmā channaṃ vivareyya vivaṭaṃ nātivassatīti desanāya padaṭṭhānaṃ.

लक्खणोति छन्‍नमतिवस्सतीति ये केचि विचित्तेन छन्‍नेन एकलक्खणा धम्मा सब्बे ते अविद्धंसियन्ति। तस्मा छन्‍नं विवरेय्य। विवटं नातिवस्सतीति ये केचि तेन अच्छन्‍नेन एकलक्खणा धम्मा सब्बे ते नातिवस्सन्तीति लक्खणो हारो।

Lakkhaṇoti channamativassatīti ye keci vicittena channena ekalakkhaṇā dhammā sabbe te aviddhaṃsiyanti. Tasmā channaṃ vivareyya. Vivaṭaṃ nātivassatīti ye keci tena acchannena ekalakkhaṇā dhammā sabbe te nātivassantīti lakkhaṇo hāro.

तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? इमम्हि सुत्ते भगवतो को अधिप्पायो? येसं केसञ्‍चि चित्तं अकुसला धम्मा अधिपटिदेसिता ते यथाधम्मं पटिकरिस्सन्तीति अयं तत्थ भगवतो अधिप्पायो। अयं चतुब्यूहो हारो।

Tattha katamo catubyūho hāro? Imamhi sutte bhagavato ko adhippāyo? Yesaṃ kesañci cittaṃ akusalā dhammā adhipaṭidesitā te yathādhammaṃ paṭikarissantīti ayaṃ tattha bhagavato adhippāyo. Ayaṃ catubyūho hāro.

आवट्टोति यं छन्‍नं तं दुविधं कम्पमानं समुच्छितब्बो। आनन्तरियसमाधीनं। तत्थ पस्सद्धियञ्‍च मानो आसवे वड्ढेति, अस्सद्धियेन च पमादं गच्छति, पमादेन ओनमति, उन्‍नळभावं गच्छति। वुत्तं चेतं भगवता ‘‘उन्‍नळानं पमत्तानं तेसं वड्ढन्ति आसवा’’ति चत्तारि तानि उपादानानि, यानि चत्तारि उपादानानि, ते पञ्‍चुपादानक्खन्धा भवन्ति। इमानि सच्‍चानि दुक्खञ्‍च समुदयो च। तस्मा छन्‍नं विवरेय्याति येन हेतुना, ते आसवा वड्ढन्ति। तेसं पहीनत्ता आसवा पहीयन्ते। तत्थ अप्पमादेन अस्सद्धियं पहीयति उद्धच्‍चकुक्‍कुच्‍चप्पहानेन ओळारिकता तस्स द्वे धम्मा न समथो च भावना च पारिपूरिं गच्छन्ति। यो तेसं आसवानं खयो, अयं निरोधो। इमानि चत्तारि सच्‍चानि, अयं आवट्टो।

Āvaṭṭoti yaṃ channaṃ taṃ duvidhaṃ kampamānaṃ samucchitabbo. Ānantariyasamādhīnaṃ. Tattha passaddhiyañca māno āsave vaḍḍheti, assaddhiyena ca pamādaṃ gacchati, pamādena onamati, unnaḷabhāvaṃ gacchati. Vuttaṃ cetaṃ bhagavatā ‘‘unnaḷānaṃ pamattānaṃ tesaṃ vaḍḍhanti āsavā’’ti cattāri tāni upādānāni, yāni cattāri upādānāni, te pañcupādānakkhandhā bhavanti. Imāni saccāni dukkhañca samudayo ca. Tasmā channaṃ vivareyyāti yena hetunā, te āsavā vaḍḍhanti. Tesaṃ pahīnattā āsavā pahīyante. Tattha appamādena assaddhiyaṃ pahīyati uddhaccakukkuccappahānena oḷārikatā tassa dve dhammā na samatho ca bhāvanā ca pāripūriṃ gacchanti. Yo tesaṃ āsavānaṃ khayo, ayaṃ nirodho. Imāni cattāri saccāni, ayaṃ āvaṭṭo.

तत्थ कतमो विभत्ति हारो? छन्‍नमतिवस्सतीति न एकंसो। किं कारणं? यस्स अस्सा निवत्तना यथापि सेक्खानं। यथावुत्तं भगवता –

Tattha katamo vibhatti hāro? Channamativassatīti na ekaṃso. Kiṃ kāraṇaṃ? Yassa assā nivattanā yathāpi sekkhānaṃ. Yathāvuttaṃ bhagavatā –

‘‘किञ्‍चापि सेक्खो पकरेय्य पापं, कायेन वाचाय उद चेतसा वा।

‘‘Kiñcāpi sekkho pakareyya pāpaṃ, kāyena vācāya uda cetasā vā;

अभब्बो हि तस्स परिगुहनाय, अभब्बता दिट्ठपदस्स होती’’ति॥

Abhabbo hi tassa pariguhanāya, abhabbatā diṭṭhapadassa hotī’’ti.

किञ्‍चापि तेसं निवारणं चित्तं होति। अपि तु अप्पच्‍चया समाये च ते निद्दिसितब्बा, अयं विभत्तिहारो।

Kiñcāpi tesaṃ nivāraṇaṃ cittaṃ hoti. Api tu appaccayā samāye ca te niddisitabbā, ayaṃ vibhattihāro.

तत्थ कतमो परिवत्तनो हारो। छन्‍नमतिवस्सतीति यस्स ये धम्मा सब्बं अनविवटं अतिवस्सियति, विवटं नातिवस्सति, अवगुणन्तं नातिवस्सति। अयं परिवत्तनो हारो।

Tattha katamo parivattano hāro. Channamativassatīti yassa ye dhammā sabbaṃ anavivaṭaṃ ativassiyati, vivaṭaṃ nātivassati, avaguṇantaṃ nātivassati. Ayaṃ parivattano hāro.

तत्थ कतमो वेवचनो हारो। छन्‍नन्ति आवुतं निवुतं पिहितं पटिकुज्‍जितं सञ्छन्‍नं परोधं, विवटं नातिवस्सतीति यस्स ते धम्मा पब्बज्‍जिता विनोदं नाधिवस्सिता वन्तिकताति, अयं वेवचनो हारो।

Tattha katamo vevacano hāro. Channanti āvutaṃ nivutaṃ pihitaṃ paṭikujjitaṃ sañchannaṃ parodhaṃ, vivaṭaṃ nātivassatīti yassa te dhammā pabbajjitā vinodaṃ nādhivassitā vantikatāti, ayaṃ vevacano hāro.

तत्थ कतमो पञ्‍ञत्ति हारो। छन्‍नमतिवस्सतीति किलेसभागियपञ्‍ञत्तं विवटं नातिवस्सतीति सधम्मकिच्‍चं यं पटिपदा पञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं, तस्मा हि छन्‍नं विवरेय्याति अनुसासनपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं, विवटं नातिवस्सतीति निद्धानपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं, अयं पञ्‍ञत्ति हारो।

Tattha katamo paññatti hāro. Channamativassatīti kilesabhāgiyapaññattaṃ vivaṭaṃ nātivassatīti sadhammakiccaṃ yaṃ paṭipadā paññattiyā paññattaṃ, tasmā hi channaṃ vivareyyāti anusāsanapaññattiyā paññattaṃ, vivaṭaṃ nātivassatīti niddhānapaññattiyā paññattaṃ, ayaṃ paññatti hāro.

तत्थ कतमो ओतरणो हारो? छन्‍नमतिवस्सतीति तयो किलेसा रागो दोसो मोहो, ते खन्धेसु सङ्खारक्खन्धो…पे॰… ते पुरा यथा निद्दिट्ठं खन्धधातुआयतनेसु, अयं ओतरणो हारो।

Tattha katamo otaraṇo hāro? Channamativassatīti tayo kilesā rāgo doso moho, te khandhesu saṅkhārakkhandho…pe… te purā yathā niddiṭṭhaṃ khandhadhātuāyatanesu, ayaṃ otaraṇo hāro.

तत्थ कतमो सोधनो हारो? येनारम्भेन इदं सुत्तं भासति सो आरम्भो नियुत्तो।

Tattha katamo sodhano hāro? Yenārambhena idaṃ suttaṃ bhāsati so ārambho niyutto.

अधिट्ठानोति छन्‍नमतिवस्सतीति एकत्तताय पञ्‍ञत्तं। किंकारणं? इदं हि अतिवस्सतीति इमस्स च अतिवस्सति एवञ्‍च अतिवस्सतीति अयं वेमत्तताय या सुणसाधारणेहि लक्खणेहि पञ्‍ञापियति, सा एकत्तपञ्‍ञत्ति।

Adhiṭṭhānoti channamativassatīti ekattatāya paññattaṃ. Kiṃkāraṇaṃ? Idaṃ hi ativassatīti imassa ca ativassati evañca ativassatīti ayaṃ vemattatāya yā suṇasādhāraṇehi lakkhaṇehi paññāpiyati, sā ekattapaññatti.

तत्थ कतमो परिक्खारो? यञ्‍च तं अतिवस्सियन्ति, तस्स द्वे हेतू द्वे पच्‍चया अकुसलपसुतेव वाचकत्ताभिरति च। इमे द्वे अयोनिसोमनसिकारो च कुसला धम्मा वोपसग्गा च, इमे द्वे पच्‍चया।

Tattha katamo parikkhāro? Yañca taṃ ativassiyanti, tassa dve hetū dve paccayā akusalapasuteva vācakattābhirati ca. Ime dve ayonisomanasikāro ca kusalā dhammā vopasaggā ca, ime dve paccayā.

तत्थ कतमो समारोपनो? छन्‍नमतिवस्सतीति वेमति पस्सतीति छन्‍नं यं परिग्गहितुं यं अदेसितुं अप्पस्सुतं यं कथंकथा विभूतेन अकुसलमूलेन यं तण्हाय च ते वड्ढति दोसाति सन्‍नित्वा ते अप्पसक्खयेन सङ्खारा। सङ्खारपच्‍चया विञ्‍ञाणं याव जरामरणं, अयं समारोपनो । यं पुन तथा देसना, तस्सेव अकुसला धम्मा वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्‍लतमापज्‍जति तस्स सङ्खारा निरोधा, अयं समारोपनो।

Tattha katamo samāropano? Channamativassatīti vemati passatīti channaṃ yaṃ pariggahituṃ yaṃ adesituṃ appassutaṃ yaṃ kathaṃkathā vibhūtena akusalamūlena yaṃ taṇhāya ca te vaḍḍhati dosāti sannitvā te appasakkhayena saṅkhārā. Saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ yāva jarāmaraṇaṃ, ayaṃ samāropano . Yaṃ puna tathā desanā, tasseva akusalā dhammā vuddhiṃ virūḷhiṃ vepullatamāpajjati tassa saṅkhārā nirodhā, ayaṃ samāropano.

१०२. चत्तारो पुग्गला ⁶⁷ तमो तमपरायनोति…पे॰… तत्थ कतमो वुच्‍चते तमो नाम? यो तमो अन्धकारो, यथा वुत्तं भगवता ‘‘यथा अन्धकारे तस्मिं भयानके सकम्पिधातुपुरिसो न पस्सति, एवमेव अञ्‍ञाणतो तमोपनन्धकारो पापकसकम्मसविपाकं न सद्धो होति। इति एवं लक्खणता अञ्‍ञाणं तमो अविज्‍जा मोहो, येन सत्ता यथाभूतं नप्पजानन्ति, इति वुच्‍चति तमोति। सो तिण्णं चक्खूनं तमो मंसचक्खुनो दिब्बचक्खुनो पञ्‍ञाचक्खुनो, इमेसं चक्खूनं इध तमो निद्दिसियति अञ्‍ञाणन्ति। तत्थ कतमं अञ्‍ञाणं अदस्सनं? अथ निस्सये यं पुब्बन्ते अञ्‍ञाणं अपरन्ते अञ्‍ञाणं पुब्बन्तापरन्ते अञ्‍ञाणं हेतुम्हि अञ्‍ञाणं पच्‍चयम्हि अञ्‍ञाणं तस्स अञ्‍ञाणिनो समाधिभूतस्स एसो निस्सन्दो। यं न जानाति इदं सेवितब्बं इदं न मनसिकातब्बन्ति। सो तेन तमेन निद्दिसियति तमोपि यथा वुच्‍चति। मूळ्होति एवं चेतना। तेन तमेन सो पुग्गलो वुच्‍चति। तमोति सो तेन तमेन असमूहतेन असमुच्छिन्‍नेन तप्परमो भवति तप्परायनो, अयं वुच्‍चति पुग्गलो तमो तमपरायनोति। परायनोयेव धम्मो मनसिकातब्बो सो तमो दहति अञ्‍ञचित्तं उपट्ठपेति। ते चस्स धम्मा निज्झानक्खमन्ति। सो सुतमयाय पञ्‍ञाय समनुपस्सति।

102. Cattāro puggalā ⁶⁸ tamo tamaparāyanoti…pe… tattha katamo vuccate tamo nāma? Yo tamo andhakāro, yathā vuttaṃ bhagavatā ‘‘yathā andhakāre tasmiṃ bhayānake sakampidhātupuriso na passati, evameva aññāṇato tamopanandhakāro pāpakasakammasavipākaṃ na saddho hoti. Iti evaṃ lakkhaṇatā aññāṇaṃ tamo avijjā moho, yena sattā yathābhūtaṃ nappajānanti, iti vuccati tamoti. So tiṇṇaṃ cakkhūnaṃ tamo maṃsacakkhuno dibbacakkhuno paññācakkhuno, imesaṃ cakkhūnaṃ idha tamo niddisiyati aññāṇanti. Tattha katamaṃ aññāṇaṃ adassanaṃ? Atha nissaye yaṃ pubbante aññāṇaṃ aparante aññāṇaṃ pubbantāparante aññāṇaṃ hetumhi aññāṇaṃ paccayamhi aññāṇaṃ tassa aññāṇino samādhibhūtassa eso nissando. Yaṃ na jānāti idaṃ sevitabbaṃ idaṃ na manasikātabbanti. So tena tamena niddisiyati tamopi yathā vuccati. Mūḷhoti evaṃ cetanā. Tena tamena so puggalo vuccati. Tamoti so tena tamena asamūhatena asamucchinnena tapparamo bhavati tapparāyano, ayaṃ vuccati puggalo tamo tamaparāyanoti. Parāyanoyeva dhammo manasikātabbo so tamo dahati aññacittaṃ upaṭṭhapeti. Te cassa dhammā nijjhānakkhamanti. So sutamayāya paññāya samanupassati.

तत्थ कतमो तमो जोतिपरायनो? सो तेन पञ्‍ञावसेन इरियति एवं तस्सेव इरियन्तस्स परायनो भवति। अयं वुच्‍चते पुग्गलो तमो जोतिपरायनो।

Tattha katamo tamo jotiparāyano? So tena paññāvasena iriyati evaṃ tasseva iriyantassa parāyano bhavati. Ayaṃ vuccate puggalo tamo jotiparāyano.

तत्थ कतमो पुग्गलो जोति जोतिपरायनो ⁶⁹? तत्थ वुच्‍चति जोति नाम यं तस्स चे तमस्स पटिपक्खेन ये च धम्मे अन्तमसो ञाणालोको, सो सुणधम्मो पुग्गलो तमो जोतिपरायनो, तत्थ वुच्‍चते, योयं पुग्गलो तमो जोतिपरायनो, सो यदि तथारूपं कल्याणमित्तं पटिलभति, यो नं अकुसलतो च निवारेति भावितकुसलताव भावी नियोजेतीति । एवञ्‍च सद्धम्मं देसेति। इमे धम्मा कुसला, इमे धम्मा अकुसला। इमे धम्मा सावज्‍जा, इमे धम्मा अनवज्‍जा। इमे धम्मा सेवितब्बा, इमे धम्मा न सेवितब्बा। इमे धम्मा भजितब्बा, इमे धम्मा न भजितब्बा। इमे धम्मा उपसम्पज्‍ज विहातब्बा, इमे धम्मा न उपसम्पज्‍ज विहातब्बा। इमे धम्मा मनसिकातब्बा, इमे धम्मा न मनसिकातब्बाति। पच्‍चते सञ्‍ञाय यथा सञ्‍ञायति सतिन्द्रियानि, सो एवं पजानाति। इमे धम्मा कुसला, इमे धम्मा अकुसला। इमे धम्मा सावज्‍जा, इमे धम्मा अनवज्‍जा। इमे धम्मा सेवितब्बा, इमे धम्मा न सेवितब्बा। इमे धम्मा भावेतब्बा, इमे धम्मा न भावेतब्बा। इमे धम्मा उपसम्पज्‍ज विहातब्बा, इमे धम्मा न उपसम्पज्‍ज विहातब्बा। इमे धम्मा मनसिकातब्बा, इमे धम्मा न मनसिकातब्बाति। सो ते धम्मे सुसुय्यति, सोतं ओदहति, अञ्‍ञं चित्तं उपट्ठपेति, ते चस्स धम्मा निज्झानक्खमन्ति, सो सुतमयाय पञ्‍ञाय समन्‍नागतो सो तेन पच्‍चयवसेन इरियति एवं तस्सेव इरियन्ति तप्परमो भवति तप्परायनो। अयं वुच्‍चते पुग्गलो तमो तमपरायनो।

Tattha katamo puggalo joti jotiparāyano ⁷⁰? Tattha vuccati joti nāma yaṃ tassa ce tamassa paṭipakkhena ye ca dhamme antamaso ñāṇāloko, so suṇadhammo puggalo tamo jotiparāyano, tattha vuccate, yoyaṃ puggalo tamo jotiparāyano, so yadi tathārūpaṃ kalyāṇamittaṃ paṭilabhati, yo naṃ akusalato ca nivāreti bhāvitakusalatāva bhāvī niyojetīti . Evañca saddhammaṃ deseti. Ime dhammā kusalā, ime dhammā akusalā. Ime dhammā sāvajjā, ime dhammā anavajjā. Ime dhammā sevitabbā, ime dhammā na sevitabbā. Ime dhammā bhajitabbā, ime dhammā na bhajitabbā. Ime dhammā upasampajja vihātabbā, ime dhammā na upasampajja vihātabbā. Ime dhammā manasikātabbā, ime dhammā na manasikātabbāti. Paccate saññāya yathā saññāyati satindriyāni, so evaṃ pajānāti. Ime dhammā kusalā, ime dhammā akusalā. Ime dhammā sāvajjā, ime dhammā anavajjā. Ime dhammā sevitabbā, ime dhammā na sevitabbā. Ime dhammā bhāvetabbā, ime dhammā na bhāvetabbā. Ime dhammā upasampajja vihātabbā, ime dhammā na upasampajja vihātabbā. Ime dhammā manasikātabbā, ime dhammā na manasikātabbāti. So te dhamme susuyyati, sotaṃ odahati, aññaṃ cittaṃ upaṭṭhapeti, te cassa dhammā nijjhānakkhamanti, so sutamayāya paññāya samannāgato so tena paccayavasena iriyati evaṃ tasseva iriyanti tapparamo bhavati tapparāyano. Ayaṃ vuccate puggalo tamo tamaparāyano.

तत्थ कतमो पुग्गलो जोति तमपरायनो? जोति नाम या तस्सेव तमस्स पटिपक्खेन ये धम्मा अन्तमसो ञाणालोको, सो पुन धम्मो। कतमा उच्‍चते? पञ्‍ञायतो पण्डितोति वुच्‍चते, सो एवं पजानाति। इमे धम्मा कुसला, इमे धम्मा अकुसला। इमे धम्मा सावज्‍जा, इमे धम्मा अनवज्‍जा। इमे धम्मा सेवितब्बा, इमे धम्मा न सेवितब्बा। इमे धम्मा भावितब्बा, इमे धम्मा न भावितब्बा। इमे धम्मा उपसम्पज्‍ज विहातब्बा, इमे धम्मा न उपसम्पज्‍ज विहातब्बा। इमे धम्मा मनसिकातब्बा, इमे धम्मा न मनसिकातब्बा। इध पन पापमित्तसंसेवनो पापमित्तवसानुगो अकुसले धम्मे अभिवड्ढेति, कुसले धम्मे पजहति। सो तेन पमादेन पच्‍चयसञ्‍ञा अमनसिकत्वा अस्सतिअसम्पजञ्‍ञं आसेवति। तया यो पटिपक्खो तमो, सो पवड्ढेति। सो तमाभिभूतो परायनो तमपरमो चेव भवति। अयं वुच्‍चति पुग्गलो जोति तमपरायनो।

Tattha katamo puggalo joti tamaparāyano? Joti nāma yā tasseva tamassa paṭipakkhena ye dhammā antamaso ñāṇāloko, so puna dhammo. Katamā uccate? Paññāyato paṇḍitoti vuccate, so evaṃ pajānāti. Ime dhammā kusalā, ime dhammā akusalā. Ime dhammā sāvajjā, ime dhammā anavajjā. Ime dhammā sevitabbā, ime dhammā na sevitabbā. Ime dhammā bhāvitabbā, ime dhammā na bhāvitabbā. Ime dhammā upasampajja vihātabbā, ime dhammā na upasampajja vihātabbā. Ime dhammā manasikātabbā, ime dhammā na manasikātabbā. Idha pana pāpamittasaṃsevano pāpamittavasānugo akusale dhamme abhivaḍḍheti, kusale dhamme pajahati. So tena pamādena paccayasaññā amanasikatvā assatiasampajaññaṃ āsevati. Tayā yo paṭipakkho tamo, so pavaḍḍheti. So tamābhibhūto parāyano tamaparamo ceva bhavati. Ayaṃ vuccati puggalo joti tamaparāyano.

१०३. तत्थ कतमो पुग्गलो जोति जोतिपरायनो? तत्थ वुच्‍चते सोयं पुग्गलो कल्याणमित्तस्स सन्‍निस्सितो भवति सक्‍का संयोगी कुसलं गवेसी, सो कल्याणमित्ते उपसङ्कमित्वा परिपुच्छति, परिपञ्हयति? किं कुसलं, किं अकुसलं? किं सावज्‍जं, किं अनवज्‍जं? किं सेवितब्बं, किं न सेवितब्बं? किं भावितब्बं, किं न भावितब्बं? किं उपसम्पज्‍ज विहातब्बं, किं न उपसम्पज्‍ज विहातब्बं? किं मनसिकातब्बं, किं न मनसिकातब्बं? कथं संकिलेसो होति, कथं वोदानं होति? कथं पवत्ति होति, कथं निवत्ति होति? कथं बन्धो होति, कथं मोक्खो होति? कथं सक्‍कायसमुदयो होति, कथं सक्‍कायनिरोधो होति? सो एत्थ देसितं यथा उपट्ठितं तथा सम्पटिपज्‍जन्तो सो एवं पजानाति। इमे धम्मा कुसला, इमे धम्मा अकुसला। एवं…पे॰… याव कथं सक्‍कायसमुदयो होति, कथं सक्‍कायनिरोधो होतीति वित्थारेन कातब्बं। सो ते धम्मे अधिपाटिकङ्खाति एवं लक्खणं ञाणं विज्‍जा आलोकं वड्ढेति। सो पुग्गलो तप्परमो भवति तप्परायनो, अयं वुच्‍चते पुग्गलो जोति जोतिपरायनो।

103. Tattha katamo puggalo joti jotiparāyano? Tattha vuccate soyaṃ puggalo kalyāṇamittassa sannissito bhavati sakkā saṃyogī kusalaṃ gavesī, so kalyāṇamitte upasaṅkamitvā paripucchati, paripañhayati? Kiṃ kusalaṃ, kiṃ akusalaṃ? Kiṃ sāvajjaṃ, kiṃ anavajjaṃ? Kiṃ sevitabbaṃ, kiṃ na sevitabbaṃ? Kiṃ bhāvitabbaṃ, kiṃ na bhāvitabbaṃ? Kiṃ upasampajja vihātabbaṃ, kiṃ na upasampajja vihātabbaṃ? Kiṃ manasikātabbaṃ, kiṃ na manasikātabbaṃ? Kathaṃ saṃkileso hoti, kathaṃ vodānaṃ hoti? Kathaṃ pavatti hoti, kathaṃ nivatti hoti? Kathaṃ bandho hoti, kathaṃ mokkho hoti? Kathaṃ sakkāyasamudayo hoti, kathaṃ sakkāyanirodho hoti? So ettha desitaṃ yathā upaṭṭhitaṃ tathā sampaṭipajjanto so evaṃ pajānāti. Ime dhammā kusalā, ime dhammā akusalā. Evaṃ…pe… yāva kathaṃ sakkāyasamudayo hoti, kathaṃ sakkāyanirodho hotīti vitthārena kātabbaṃ. So te dhamme adhipāṭikaṅkhāti evaṃ lakkhaṇaṃ ñāṇaṃ vijjā ālokaṃ vaḍḍheti. So puggalo tapparamo bhavati tapparāyano, ayaṃ vuccate puggalo joti jotiparāyano.

तत्थ कतमो पुग्गलो तमो तमपरायनो? यो अकुसलं धम्मं दीपेति। तं भावनाय हीनासु गतीसु उपपत्तिं दस्सेति, तप्परमो भवति तप्परायनो। अयं वुच्‍चते पुग्गलो तमो तमपरायनो।

Tattha katamo puggalo tamo tamaparāyano? Yo akusalaṃ dhammaṃ dīpeti. Taṃ bhāvanāya hīnāsu gatīsu upapattiṃ dasseti, tapparamo bhavati tapparāyano. Ayaṃ vuccate puggalo tamo tamaparāyano.

तत्थ यो पुग्गलो तमो जोतिपरायनो? सो तमेन अकुसलस्स कम्मस्स विपाकं दस्सेति। तमेति यं चक्खु कल्याणमित्तस्स येन अकुसले धम्मे पजहति, कुसले धम्मे अभिवड्ढति।

Tattha yo puggalo tamo jotiparāyano? So tamena akusalassa kammassa vipākaṃ dasseti. Tameti yaṃ cakkhu kalyāṇamittassa yena akusale dhamme pajahati, kusale dhamme abhivaḍḍhati.

तत्थ यो च पणीतासु गतीसु उपपत्तिं दस्सेति, तप्परमो तेन वुच्‍चते तमो जोतिपरायनो।

Tattha yo ca paṇītāsu gatīsu upapattiṃ dasseti, tapparamo tena vuccate tamo jotiparāyano.

तत्थ यो पुग्गलो जोति तमपरायनो? कुसलस्स कम्मविपाकं दस्सेति। यं चक्खु पापमित्तसंसग्गेन पापमित्तुपसेवेन पापमित्तवसानुगो अकुसलं धम्मं अभिवड्ढति, तं भावनाय हीनासु गतीसु उपपत्तिं दस्सेति। तप्परमो तेन वुच्‍चते जोति तमपरायनो।

Tattha yo puggalo joti tamaparāyano? Kusalassa kammavipākaṃ dasseti. Yaṃ cakkhu pāpamittasaṃsaggena pāpamittupasevena pāpamittavasānugo akusalaṃ dhammaṃ abhivaḍḍhati, taṃ bhāvanāya hīnāsu gatīsu upapattiṃ dasseti. Tapparamo tena vuccate joti tamaparāyano.

तत्थ यो पुग्गलो जोति जोतिपरायनो सो जोतिता पभाता ⁷¹ याव पणीतासु गतीसु उपपत्तिं दस्सेति। तप्परमो तेनाह जोति जोतिपरायनो।

Tattha yo puggalo joti jotiparāyano so jotitā pabhātā ⁷² yāva paṇītāsu gatīsu upapattiṃ dasseti. Tapparamo tenāha joti jotiparāyano.

जोतितमपरायनेन दस अकुसलानं कम्मानं उदयं दस्सेति। तमेन पुग्गलेन अकुसलानं कम्मानं विपाकं दस्सेति। न अकुसलानं धम्मानं विपाकं दस्सेति। तमेन अट्ठ मिच्छत्तानि दस्सेति। जोतिना अट्ठ सम्मत्तानि दस्सेति। जोतिना तमपरायनेन दस अकुसलकम्मपथे दस्सेति। जोतिना पणीतत्तं दस्सेति। तमेन जोतिपरायनेन अतपनीयं धम्मं दस्सेति। जोतिना तमपरायनेन तपनीयं धम्मं दस्सेति। अयं सुत्तत्थो।

Jotitamaparāyanena dasa akusalānaṃ kammānaṃ udayaṃ dasseti. Tamena puggalena akusalānaṃ kammānaṃ vipākaṃ dasseti. Na akusalānaṃ dhammānaṃ vipākaṃ dasseti. Tamena aṭṭha micchattāni dasseti. Jotinā aṭṭha sammattāni dasseti. Jotinā tamaparāyanena dasa akusalakammapathe dasseti. Jotinā paṇītattaṃ dasseti. Tamena jotiparāyanena atapanīyaṃ dhammaṃ dasseti. Jotinā tamaparāyanena tapanīyaṃ dhammaṃ dasseti. Ayaṃ suttattho.

१०४. तत्थ कतमो देसना हारो? इमम्हि सुत्ते किं देसितं? तत्थ वुच्‍चते इमम्हि सुत्ते कुसलाकुसला धम्मा देसिता। कुसलाकुसलानञ्‍च धम्मानं विपाको देसितो। हीनप्पणीतानञ्‍च सत्तानं गति नानाकारणं देसितं। अयं देसना हारो।

104. Tattha katamo desanā hāro? Imamhi sutte kiṃ desitaṃ? Tattha vuccate imamhi sutte kusalākusalā dhammā desitā. Kusalākusalānañca dhammānaṃ vipāko desito. Hīnappaṇītānañca sattānaṃ gati nānākāraṇaṃ desitaṃ. Ayaṃ desanā hāro.

तत्थ कतमो विचयो हारो? अकुसलस्स कम्मस्स यो विपाकं पच्‍चनुभोति। तत्थ ठितो अकुसले धम्मे उप्पादियति विचयन्तं युज्‍जति। कुसलस्स कम्मस्स यो विपाकं पच्‍चनुभोति। तत्थ ठितो कुसले धम्मे उप्पादियति विचयन्तं युज्‍जति। अयं विचयो युत्ति च।

Tattha katamo vicayo hāro? Akusalassa kammassa yo vipākaṃ paccanubhoti. Tattha ṭhito akusale dhamme uppādiyati vicayantaṃ yujjati. Kusalassa kammassa yo vipākaṃ paccanubhoti. Tattha ṭhito kusale dhamme uppādiyati vicayantaṃ yujjati. Ayaṃ vicayo yutti ca.

तत्थ कतमो पदट्ठानो हारो? यो पुग्गलो जोति, सो पच्‍चवेक्खणाय पदट्ठानं। यो पुग्गलो तमो, सो तमादिन्‍नं वानुपस्सनाय पदट्ठानन्ति दस्सेति। तमेन जोतिपरायनेन अप्पमादस्स पदट्ठानं दस्सेति, तमो अविज्‍जाय च दिट्ठिया च पदट्ठानं दस्सेति। जोतिना तमपरायनेन पमादस्स च दिट्ठिया च पदट्ठानं दस्सेति। अयं पदट्ठानो।

Tattha katamo padaṭṭhāno hāro? Yo puggalo joti, so paccavekkhaṇāya padaṭṭhānaṃ. Yo puggalo tamo, so tamādinnaṃ vānupassanāya padaṭṭhānanti dasseti. Tamena jotiparāyanena appamādassa padaṭṭhānaṃ dasseti, tamo avijjāya ca diṭṭhiyā ca padaṭṭhānaṃ dasseti. Jotinā tamaparāyanena pamādassa ca diṭṭhiyā ca padaṭṭhānaṃ dasseti. Ayaṃ padaṭṭhāno.

तत्थ कतमो लक्खणो हारो? तमेन तमपरायनेन तमोति अविज्‍जाय निद्दिट्ठाय सब्बकिलेसधम्मा निद्दिट्ठा होन्ति। तमेन जोतिपरायनेन जोतिविज्‍जाय निद्दिट्ठाय सब्बे बोधिपक्खियधम्मा निद्दिट्ठा होन्ति। जोतितमपरायनेन पमादो निद्दिट्ठो होति। तमेन जोतिपरायनेन अप्पमादो निद्दिट्ठो होति। अयं लक्खणो हारो।

Tattha katamo lakkhaṇo hāro? Tamena tamaparāyanena tamoti avijjāya niddiṭṭhāya sabbakilesadhammā niddiṭṭhā honti. Tamena jotiparāyanena jotivijjāya niddiṭṭhāya sabbe bodhipakkhiyadhammā niddiṭṭhā honti. Jotitamaparāyanena pamādo niddiṭṭho hoti. Tamena jotiparāyanena appamādo niddiṭṭho hoti. Ayaṃ lakkhaṇo hāro.

तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? इमम्हि सुत्ते भगवतो को अधिप्पायो? ये सत्ता नीचकुलिनो, न ते इमं सुत्वा कुसले धम्मे समादाय वत्तिस्सन्ति। ये सत्ता उच्‍चकुलिनो, ते इमं धम्मदेसनं सुत्वा भिय्योसो मत्ताय कुसले धम्मे समादाय वत्तिस्सन्तीति। अयं चतुब्यूहो हारो। भूमियं उपदेसो।

Tattha katamo catubyūho hāro? Imamhi sutte bhagavato ko adhippāyo? Ye sattā nīcakulino, na te imaṃ sutvā kusale dhamme samādāya vattissanti. Ye sattā uccakulino, te imaṃ dhammadesanaṃ sutvā bhiyyoso mattāya kusale dhamme samādāya vattissantīti. Ayaṃ catubyūho hāro. Bhūmiyaṃ upadeso.

तत्थ कतमो आवट्टो हारो? या अविज्‍जातो पभूति तण्हा, अयं समुदयो। यो तमो तमपरायनो, इदं दुक्खं। इमानि द्वे सच्‍चानि दुक्खञ्‍च समुदयो च जोति येन सुत्तेन धम्मेन पञ्‍ञापियति, सो धम्मो पञ्‍ञिन्द्रियस्स पदट्ठानं। तेन अमोहेन तीणि कुसलमूलानि पारिपूरिं गच्छन्ति सग्गस्स पदट्ठानं।

Tattha katamo āvaṭṭo hāro? Yā avijjāto pabhūti taṇhā, ayaṃ samudayo. Yo tamo tamaparāyano, idaṃ dukkhaṃ. Imāni dve saccāni dukkhañca samudayo ca joti yena suttena dhammena paññāpiyati, so dhammo paññindriyassa padaṭṭhānaṃ. Tena amohena tīṇi kusalamūlāni pāripūriṃ gacchanti saggassa padaṭṭhānaṃ.

तत्थ कतमा विभत्ति? तमो तमपरायनोति न एकंसेन। किं कारणं? अत्थि तमो च भवो अपरापरियवेदनीयेन च कुसलेन जोतिना पुग्गलेन सहोपत्तिभावे। अत्थि जोति च भवो अपरापरियवेदनीयेन च अकुसलेन तमेन पुग्गलेन सहोपत्तिभावे परिवत्तना तमेसु पटिपक्खोति जोतिना तमपरायनो।

Tattha katamā vibhatti? Tamo tamaparāyanoti na ekaṃsena. Kiṃ kāraṇaṃ? Atthi tamo ca bhavo aparāpariyavedanīyena ca kusalena jotinā puggalena sahopattibhāve. Atthi joti ca bhavo aparāpariyavedanīyena ca akusalena tamena puggalena sahopattibhāve parivattanā tamesu paṭipakkhoti jotinā tamaparāyano.

तत्थ कतमो वेवचनो? यो तमो, सो एवं अत्तब्यापादाय पटिपन्‍नो, सो अस्सद्धाय बालो अकुसलो अब्यत्तो अनादीनवदस्सी। यो जोति, सो अत्तहिताय पटिपन्‍नो पण्डितो कुसलो ब्यत्तो आदीनवदस्सी। अयं वेवचनो।

Tattha katamo vevacano? Yo tamo, so evaṃ attabyāpādāya paṭipanno, so assaddhāya bālo akusalo abyatto anādīnavadassī. Yo joti, so attahitāya paṭipanno paṇḍito kusalo byatto ādīnavadassī. Ayaṃ vevacano.

तत्थ कतमा पञ्‍ञत्ति? सो पुग्गलो विपाकपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञापियति, अकुसले परियादिन्‍नता पञ्‍ञापियति। जोतिकुसलधम्मुपपत्तिपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञापियति कुसलधम्मविपाकपञ्‍ञत्तिया चाति।

Tattha katamā paññatti? So puggalo vipākapaññattiyā paññāpiyati, akusale pariyādinnatā paññāpiyati. Jotikusaladhammupapattipaññattiyā paññāpiyati kusaladhammavipākapaññattiyā cāti.

ओतरणोति ये अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा यञ्‍च जरामरणं या च अविज्‍जा, तं पदट्ठानं, निद्देसेन विज्‍जुप्पादो अविज्‍जानिरोधो यो याव जरामरणनिरोधो, इमे द्वे धम्मा सङ्खारक्खन्धपरियापन्‍ना। धम्मधातु धम्मायतनञ्‍च पदट्ठानं निद्देसेन धातूसु।

Otaraṇoti ye avijjāpaccayā saṅkhārā yañca jarāmaraṇaṃ yā ca avijjā, taṃ padaṭṭhānaṃ, niddesena vijjuppādo avijjānirodho yo yāva jarāmaraṇanirodho, ime dve dhammā saṅkhārakkhandhapariyāpannā. Dhammadhātu dhammāyatanañca padaṭṭhānaṃ niddesena dhātūsu.

तत्थ कतमो सोधनो? इमस्स सुत्तस्स देसितस्स आरम्भो। अधिट्ठानोति तमोति भगवा ब्रवीति, न एकं पुग्गलं देसेति। यावता सत्तानं गति, तत्थ ये दुच्‍चरितधम्मेन उपपन्‍ना, ते बहुलाधिवचनेन तमो निद्दिसति। या जोति सब्बसत्तेसु कुसलधम्मोपपत्ति सब्बं तं जोतीति अभिलपति अयमेकता पच्‍चयो योनिसोमनसिकारपञ्‍ञत्ति चतुन्‍नं महाभूतानं पुग्गलानं।

Tattha katamo sodhano? Imassa suttassa desitassa ārambho. Adhiṭṭhānoti tamoti bhagavā bravīti, na ekaṃ puggalaṃ deseti. Yāvatā sattānaṃ gati, tattha ye duccaritadhammena upapannā, te bahulādhivacanena tamo niddisati. Yā joti sabbasattesu kusaladhammopapatti sabbaṃ taṃ jotīti abhilapati ayamekatā paccayo yonisomanasikārapaññatti catunnaṃ mahābhūtānaṃ puggalānaṃ.

तत्थ कतमो परिक्खारो? अकुसलस्स पापमित्तता पच्‍चयो, अयोनिसो मनसिकारो हेतु। कुसलस्स कल्याणमित्तता पच्‍चयो, योनिसो मनसिकारो हेतु।

Tattha katamo parikkhāro? Akusalassa pāpamittatā paccayo, ayoniso manasikāro hetu. Kusalassa kalyāṇamittatā paccayo, yoniso manasikāro hetu.

तत्थ कतमा समारोपनाति? इधेकच्‍चो नीचे कुले पच्‍चाजातो होतीति नीचे कुले पच्‍चाजातो रूपेसु सद्देसु गन्धेसु रसेसु फस्सेसु, सो उपपन्‍नो सब्बम्हि मानुस्सके उपभोगपरिभोगे। जोति पणीतेसु कुसलेसु उपपन्‍नो सब्बम्हि मानुस्सके उपभोगपरिभोगे उपपन्‍नोति।

Tattha katamā samāropanāti? Idhekacco nīce kule paccājāto hotīti nīce kule paccājāto rūpesu saddesu gandhesu rasesu phassesu, so upapanno sabbamhi mānussake upabhogaparibhoge. Joti paṇītesu kusalesu upapanno sabbamhi mānussake upabhogaparibhoge upapannoti.

१०५. तत्थ कतमं संकिलेसभागियं निब्बेधभागियं च सुत्तं? न तं दळ्हं बन्धनमाहु धीराति गाथा। केन कारणेन तं बन्धनं दळ्हं? चतूहि कारणेहि इस्सरियेन सक्‍का मोचेतुं धनेन वा अञ्‍ञेन वा याचनाय वा परायनेन वा। येसु च अयं रागो मणिकुण्डलेसु पुत्तेसु दारेसु च या अपेक्खा, इदमस्स चेतसिकबन्धनं। तं न सक्‍का इस्सरियेन वा धनेन वा अञ्‍ञेन वा याचनाय वा परायनेन वा मोचेतुं। न च तत्थ कोचि अत्थि पाटिभोगो। इमिना बन्धनतो मोचयित्थाति देवो वा मनुस्सो वा तदिदं बन्धनं रागानुसयेन च छसु बाहिरेसु च आयतनेसु बन्धति। रूपेसु रूपतण्हा बन्धति, याव धम्मेसु धम्मतण्हा। यो इध लोके बन्धो परलोकस्मिं बन्धो नीयति। सो बन्धो जायति, बन्धो मीयति। बन्धो अस्मा लोका परं लोकं गच्छति। न सक्‍का मोचेतुं अञ्‍ञत्र अरियमग्गेन इमञ्‍च बन्धनं। मरणभावञ्‍च उपपत्तिभावञ्‍च भयतो विदित्वा छन्दरागं पजहति। सो इमं छन्दरागं पजहित्वा अतिक्‍कमति। अयञ्‍च लोको इतो परं दुतियो।

105. Tattha katamaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ nibbedhabhāgiyaṃ ca suttaṃ? Na taṃ daḷhaṃ bandhanamāhu dhīrāti gāthā. Kena kāraṇena taṃ bandhanaṃ daḷhaṃ? Catūhi kāraṇehi issariyena sakkā mocetuṃ dhanena vā aññena vā yācanāya vā parāyanena vā. Yesu ca ayaṃ rāgo maṇikuṇḍalesu puttesu dāresu ca yā apekkhā, idamassa cetasikabandhanaṃ. Taṃ na sakkā issariyena vā dhanena vā aññena vā yācanāya vā parāyanena vā mocetuṃ. Na ca tattha koci atthi pāṭibhogo. Iminā bandhanato mocayitthāti devo vā manusso vā tadidaṃ bandhanaṃ rāgānusayena ca chasu bāhiresu ca āyatanesu bandhati. Rūpesu rūpataṇhā bandhati, yāva dhammesu dhammataṇhā. Yo idha loke bandho paralokasmiṃ bandho nīyati. So bandho jāyati, bandho mīyati. Bandho asmā lokā paraṃ lokaṃ gacchati. Na sakkā mocetuṃ aññatra ariyamaggena imañca bandhanaṃ. Maraṇabhāvañca upapattibhāvañca bhayato viditvā chandarāgaṃ pajahati. So imaṃ chandarāgaṃ pajahitvā atikkamati. Ayañca loko ito paraṃ dutiyo.

तत्थ यं बन्धनासङ्खारानं पहानं इदं वुच्‍चति उभयेसु ठानेसु वीरियं, गन्धपरिवातो ⁷³ सुमुनि नोपलिम्पति। तथेव परिग्गहेसु पुत्तेसु दारेसु च अवूळ्हो सल्‍लोति तस्सेव तण्हाय पहानं दस्सेति। अयं तण्हामूलस्स पहाना वरे ⁷⁴ अप्पमत्तोति कामो पमादवत्तति पहानाय नेक्खम्माभिरतो अप्पमादविहारी भवति। तस्स आसयं पहानाय नेव इमं लोकं आसीसति न परलोकं। न इधलोकं निस्सितं, पियरूपं सातरूपं आकङ्खति। नापि परलोकं निस्सितं पियरूपं सातरूपं आकङ्खति, तेन वुच्‍चते ‘‘नासीसते लोकमिमं परं लोकञ्‍चा’’ति। यं तस्स पहानं तं छेदनं अट्ठकवग्गियेसु मुनि निद्दिट्ठो। सो इध विरोधो अट्ठकवग्गियेसु नासीसनं इध अनाथा। तथायं तण्हाय तस्स परिग्गहस्स वत्थुकामस्स एकगाथाय एते सब्बे कामा दस्सिता। तेन भगवा देसेति ‘‘एतम्पि छेत्वान परिब्बजन्ति अनपेक्खिनो सब्बकामे पहाया’’ति। इमिस्सा गाथाय द्विधा निद्देसो संसन्दननिद्देसो च समयनिद्देसो च, यथा अयं गाथा संकिलेसभागियञ्‍च निब्बेधभागियञ्‍च, एवं ताय गाथाय संकिलेसभागियञ्‍च निब्बेधभागियञ्‍च विसज्‍जना। एवं गाथा सब्बगाथासु ब्याकरणेसु वा निद्दिट्ठं सुत्तं।

Tattha yaṃ bandhanāsaṅkhārānaṃ pahānaṃ idaṃ vuccati ubhayesu ṭhānesu vīriyaṃ, gandhaparivāto ⁷⁵ sumuni nopalimpati. Tatheva pariggahesu puttesu dāresu ca avūḷho salloti tasseva taṇhāya pahānaṃ dasseti. Ayaṃ taṇhāmūlassa pahānā vare ⁷⁶ appamattoti kāmo pamādavattati pahānāya nekkhammābhirato appamādavihārī bhavati. Tassa āsayaṃ pahānāya neva imaṃ lokaṃ āsīsati na paralokaṃ. Na idhalokaṃ nissitaṃ, piyarūpaṃ sātarūpaṃ ākaṅkhati. Nāpi paralokaṃ nissitaṃ piyarūpaṃ sātarūpaṃ ākaṅkhati, tena vuccate ‘‘nāsīsate lokamimaṃ paraṃ lokañcā’’ti. Yaṃ tassa pahānaṃ taṃ chedanaṃ aṭṭhakavaggiyesu muni niddiṭṭho. So idha virodho aṭṭhakavaggiyesu nāsīsanaṃ idha anāthā. Tathāyaṃ taṇhāya tassa pariggahassa vatthukāmassa ekagāthāya ete sabbe kāmā dassitā. Tena bhagavā deseti ‘‘etampi chetvāna paribbajanti anapekkhino sabbakāme pahāyā’’ti. Imissā gāthāya dvidhā niddeso saṃsandananiddeso ca samayaniddeso ca, yathā ayaṃ gāthā saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca, evaṃ tāya gāthāya saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca visajjanā. Evaṃ gāthā sabbagāthāsu byākaraṇesu vā niddiṭṭhaṃ suttaṃ.

१०६. तत्थ कतमा देसना? इमं सुत्तं केनाधिप्पायेन देसितं। ये रागचरिता सत्ता, ते कामे पजहिस्सन्तीति अयं तत्थ भगवतो अधिप्पायो।

106. Tattha katamā desanā? Imaṃ suttaṃ kenādhippāyena desitaṃ. Ye rāgacaritā sattā, te kāme pajahissantīti ayaṃ tattha bhagavato adhippāyo.

तत्थ कतमो विचयो? यस्स दसवत्थुका किलेसा उत्तिण्णा वन्ता विदिता। कतमे दसविधाति , किलेसकामा च ओरम्भागियउद्धम्भागिया च संयोजना दसवत्थुकानि आयतनानि, अयं विचयो।

Tattha katamo vicayo? Yassa dasavatthukā kilesā uttiṇṇā vantā viditā. Katame dasavidhāti , kilesakāmā ca orambhāgiyauddhambhāgiyā ca saṃyojanā dasavatthukāni āyatanāni, ayaṃ vicayo.

तत्थ कतमा युत्ति? ये सारत्ता ते गाळ्हबन्धनेन बन्धन्ति अत्थि एसा युत्ति।

Tattha katamā yutti? Ye sārattā te gāḷhabandhanena bandhanti atthi esā yutti.

तत्थ कतमो पदट्ठानो? सारत्तो मणिकुण्डलेसु ममंकारस्स पदट्ठानं। अपेक्खाति अतीतवत्थुस्स सरागस्स पदट्ठानं। एतम्पि छेत्वाति भावनाय पदट्ठानं।

Tattha katamo padaṭṭhāno? Sāratto maṇikuṇḍalesu mamaṃkārassa padaṭṭhānaṃ. Apekkhāti atītavatthussa sarāgassa padaṭṭhānaṃ. Etampi chetvāti bhāvanāya padaṭṭhānaṃ.

तत्थ कतमो लक्खणो? सारत्तचित्तो मणिकुण्डलेसु यो अहंकारे विसत्तो ममंकारे विसत्तो, यो पुत्तदारे सारत्तो। खेत्तवत्थुस्मिं सारत्तो। अयं लक्खणो हारो।

Tattha katamo lakkhaṇo? Sārattacitto maṇikuṇḍalesu yo ahaṃkāre visatto mamaṃkāre visatto, yo puttadāre sāratto. Khettavatthusmiṃ sāratto. Ayaṃ lakkhaṇo hāro.

तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? इध सुत्ते भगवतो को अधिप्पायो। ये निब्बानेन छन्दिका भविस्सन्ति, ते पुत्तदारे तण्हं पजहिस्सन्ति। अयं तत्थ भगवतो अधिप्पायो। इमानि चत्तारि सच्‍चानि।

Tattha katamo catubyūho hāro? Idha sutte bhagavato ko adhippāyo. Ye nibbānena chandikā bhavissanti, te puttadāre taṇhaṃ pajahissanti. Ayaṃ tattha bhagavato adhippāyo. Imāni cattāri saccāni.

तत्थ कतमो आवट्टो? या पुत्तदारे तण्हा, अयं समुदयो। ये उपादिन्‍नक्खन्धा, ते ये च बाहिरेसु रूपेसु रूपपरिग्गहो, इदं दुक्खं, यं तत्थ छेदनीयं, अयं निरोधो। येन भिज्‍जति, अयं मग्गो। विभत्तीति नत्थि विभत्तिया भूमि, परिवत्तनोति पटिपक्खो निद्दिट्ठो।

Tattha katamo āvaṭṭo? Yā puttadāre taṇhā, ayaṃ samudayo. Ye upādinnakkhandhā, te ye ca bāhiresu rūpesu rūpapariggaho, idaṃ dukkhaṃ, yaṃ tattha chedanīyaṃ, ayaṃ nirodho. Yena bhijjati, ayaṃ maggo. Vibhattīti natthi vibhattiyā bhūmi, parivattanoti paṭipakkho niddiṭṭho.

तत्थ कतमो वेवचनो? निद्दिट्ठो वेवचनो। तत्थ कतमो ओतरणो? अत्थि तण्हा एको सत्तो ओतिण्णो तप्पच्‍चया विञ्‍ञाणं याव जरामरणं। या तत्थ वेदना, अयं अविज्‍जा विज्‍जुप्पादा अविज्‍जानिरोधो याव जरामरणनिरोधो।

Tattha katamo vevacano? Niddiṭṭho vevacano. Tattha katamo otaraṇo? Atthi taṇhā eko satto otiṇṇo tappaccayā viññāṇaṃ yāva jarāmaraṇaṃ. Yā tattha vedanā, ayaṃ avijjā vijjuppādā avijjānirodho yāva jarāmaraṇanirodho.

तत्थ कतमो सोधनो? सुद्धो गाथाय आरम्भो। तत्थ कतमो अधिट्ठानो? न तं दळ्हं बन्धनमाहु धीराति एकत्तताय पञ्‍ञत्ता, न वेमत्तताय। चत्तारो रागा कामरागो रूपरागो भवरागो दिट्ठिरागो चाति एकत्तताय पञ्‍ञत्ता।

Tattha katamo sodhano? Suddho gāthāya ārambho. Tattha katamo adhiṭṭhāno? Na taṃ daḷhaṃ bandhanamāhu dhīrāti ekattatāya paññattā, na vemattatāya. Cattāro rāgā kāmarāgo rūparāgo bhavarāgo diṭṭhirāgo cāti ekattatāya paññattā.

तत्थ कतमो परिक्खारो? येसं रागो मणिकुण्डलेसु तस्स सुभसञ्‍ञा हेतु, अनुब्यञ्‍जनसो च निमित्तग्गाहिता पच्‍चयो। याय ते छिन्‍नानि तस्स असुभसञ्‍ञा हेतु, निमित्तग्गहणअनुब्यञ्‍जनग्गहणविनोदनं पच्‍चयो।

Tattha katamo parikkhāro? Yesaṃ rāgo maṇikuṇḍalesu tassa subhasaññā hetu, anubyañjanaso ca nimittaggāhitā paccayo. Yāya te chinnāni tassa asubhasaññā hetu, nimittaggahaṇaanubyañjanaggahaṇavinodanaṃ paccayo.

तत्थ कतमो समारोपनो? सारत्तो मणिकुण्डलेसु सम्मूळ्हविधो दुट्ठातिपि एतम्पि ⁷⁷ छेत्वान परिब्बजन्तीति तं परिञ्‍ञातत्थं परिवज्‍जितत्थं पजहिता, अयं समारोपनो।

Tattha katamo samāropano? Sāratto maṇikuṇḍalesu sammūḷhavidho duṭṭhātipi etampi ⁷⁸ chetvāna paribbajantīti taṃ pariññātatthaṃ parivajjitatthaṃ pajahitā, ayaṃ samāropano.

१०७. यं चेतसिकं यं पकप्पितं वित्थारेन पच्‍चयो, यं वा चेतसिकं कायिकं चेतसिकं कम्मं। किंकारणा? चेतसिका हि चेतना मनोकम्माति वुच्‍चते, सा चेतनाकम्मं, यं चेतसिकं इमं कायिकञ्‍च वाचसिकञ्‍च इमानि तीणि कम्मानि निद्दिट्ठानि। कायकम्मं वचीकम्मञ्‍च तानि कुसलानि पियं कायेन च वाचाय च आरभति परामसति, अयं वुच्‍चति सीलब्बतपरामासो। सङ्कप्पना ते तिविधा सङ्खारा पुञ्‍ञमया अपुञ्‍ञमया आनेञ्‍जमया, तप्पच्‍चया विञ्‍ञाणं ते आरम्मणमेतं होति विञ्‍ञाणस्स ठितिया। या सुभसञ्‍ञा सुखसञ्‍ञा अत्तसञ्‍ञा च। इदं चेतसिकं। यं रूपूपगं विञ्‍ञाणं तिट्ठति रूपारम्मणं रूपपतिट्ठितं नन्दूपसेचनं वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्‍लतं गच्छति, अयं सङ्कप्पना, इति यं विञ्‍ञाणट्ठितीसु ठितं पठमाभिनिब्बत्तिआरम्मणवसेन उपादानं, इदं वुच्‍चति चेतसिकन्ति।

107. Yaṃ cetasikaṃ yaṃ pakappitaṃ vitthārena paccayo, yaṃ vā cetasikaṃ kāyikaṃ cetasikaṃ kammaṃ. Kiṃkāraṇā? Cetasikā hi cetanā manokammāti vuccate, sā cetanākammaṃ, yaṃ cetasikaṃ imaṃ kāyikañca vācasikañca imāni tīṇi kammāni niddiṭṭhāni. Kāyakammaṃ vacīkammañca tāni kusalāni piyaṃ kāyena ca vācāya ca ārabhati parāmasati, ayaṃ vuccati sīlabbataparāmāso. Saṅkappanā te tividhā saṅkhārā puññamayā apuññamayā āneñjamayā, tappaccayā viññāṇaṃ te ārammaṇametaṃ hoti viññāṇassa ṭhitiyā. Yā subhasaññā sukhasaññā attasaññā ca. Idaṃ cetasikaṃ. Yaṃ rūpūpagaṃ viññāṇaṃ tiṭṭhati rūpārammaṇaṃ rūpapatiṭṭhitaṃ nandūpasecanaṃ vuddhiṃ virūḷhiṃ vepullataṃ gacchati, ayaṃ saṅkappanā, iti yaṃ viññāṇaṭṭhitīsu ṭhitaṃ paṭhamābhinibbattiārammaṇavasena upādānaṃ, idaṃ vuccati cetasikanti.

तत्थ ठितस्स अरूपस्स या निकन्ति अज्झोसानं, इदम्पि सकम्पितं मनापिकेसु रूपेसु पियरूपसातरूपेसु आभोगो, इदं चेतसिकं। यं चेतेति सत्तेसु ⁷⁹ मनापिकेसु अभिज्झाकायगन्थो पटिघानुसयेसु ब्यापादकायगन्थो सब्बे चत्तारो गन्था, अयं पञ्‍चसु कामगुणेसु पठमाभिनिपातो चित्तस्स या चेतना यस्स तत्थ अस्सादानुपस्सिस्स अनेका पापका अकुसला धम्मा चित्तं अरूपवतियो होन्ति। पुग्गलो रागानुबन्धिभूतो तेहि किलेसकामेहि यथा कामकरणीयो, अयं वुच्‍चते कामेसु पकप्पना। एवं सब्बे चत्तारो ओघा। यं तेहि कामेहि संयुत्तो विहरति भावितो अज्झोसन्‍नो, अयं चेतना। यस्स तथायं अवीतरागस्स अधिगतपेमस्स तस्स विपरिणामञ्‍ञथाभावा उप्पज्‍जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा दुक्खानुपरिवत्तितं विञ्‍ञाणं होति सरितस्स वयधम्मसमुप्पादो चित्तं परियादियति, इदं वुच्‍चति पकप्पितन्ति।

Tattha ṭhitassa arūpassa yā nikanti ajjhosānaṃ, idampi sakampitaṃ manāpikesu rūpesu piyarūpasātarūpesu ābhogo, idaṃ cetasikaṃ. Yaṃ ceteti sattesu ⁸⁰ manāpikesu abhijjhākāyagantho paṭighānusayesu byāpādakāyagantho sabbe cattāro ganthā, ayaṃ pañcasu kāmaguṇesu paṭhamābhinipāto cittassa yā cetanā yassa tattha assādānupassissa anekā pāpakā akusalā dhammā cittaṃ arūpavatiyo honti. Puggalo rāgānubandhibhūto tehi kilesakāmehi yathā kāmakaraṇīyo, ayaṃ vuccate kāmesu pakappanā. Evaṃ sabbe cattāro oghā. Yaṃ tehi kāmehi saṃyutto viharati bhāvito ajjhosanno, ayaṃ cetanā. Yassa tathāyaṃ avītarāgassa adhigatapemassa tassa vipariṇāmaññathābhāvā uppajjanti sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā dukkhānuparivattitaṃ viññāṇaṃ hoti saritassa vayadhammasamuppādo cittaṃ pariyādiyati, idaṃ vuccati pakappitanti.

एकमेकस्स चेतेति च पकप्पेति च विञ्‍ञाणस्स ठिति या होति, सा च ठिति द्विधा आरम्मणट्ठिति च आहारट्ठिति च। तत्थ या आरम्मणट्ठिति, अयं नामरूपस्स पच्‍चयो । या आहारट्ठिति या पुनब्भवाभिनिब्बत्तिका ठिति या च पोनोभविका ठिति, अयं वुच्‍चति आरम्मणं। तं होति विञ्‍ञाणस्स ठितिया तस्स विञ्‍ञाणपच्‍चया नामरूपं याव जरामरणञ्‍च चेतेति, अथ च पुन पत्थयते यतो न पोनोभविका अनागतवत्थुम्हि, अयं पटिपक्खो निद्दिट्ठो। न चेतेति न पत्थयति अथ च दूसेतीति दुविधो निद्देसो। अस्स पुब्बे होति तं चेतसिकं तं पकप्पितं असमूहतं तप्पच्‍चया, अयं विञ्‍ञाणस्स ठिति होति।

Ekamekassa ceteti ca pakappeti ca viññāṇassa ṭhiti yā hoti, sā ca ṭhiti dvidhā ārammaṇaṭṭhiti ca āhāraṭṭhiti ca. Tattha yā ārammaṇaṭṭhiti, ayaṃ nāmarūpassa paccayo . Yā āhāraṭṭhiti yā punabbhavābhinibbattikā ṭhiti yā ca ponobhavikā ṭhiti, ayaṃ vuccati ārammaṇaṃ. Taṃ hoti viññāṇassa ṭhitiyā tassa viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ yāva jarāmaraṇañca ceteti, atha ca puna patthayate yato na ponobhavikā anāgatavatthumhi, ayaṃ paṭipakkho niddiṭṭho. Na ceteti na patthayati atha ca dūsetīti duvidho niddeso. Assa pubbe hoti taṃ cetasikaṃ taṃ pakappitaṃ asamūhataṃ tappaccayā, ayaṃ viññāṇassa ṭhiti hoti.

१०८. अथ वा तस्स अनुसया आविभवन्ति तप्पच्‍चया तस्स पुनब्भवो निब्बत्तति। अथ वा नं संकियते अप्पेतु आगारे वा, सुखुमा वा सन्ति वा न संकियते कामे तं एवं निच्‍चेसुपि आगारेसु जातो होति। तं नयति यं नो कप्पेतुं एवं सङ्खारा चेतिता पकप्पिता च आरम्मणभूता होन्ति, या च चेतना या च पकप्पना यञ्‍च वत्थु निब्बत्तं, उभोपि एते आरम्मणं विञ्‍ञाणस्स तथा चेतनाय च सङ्कप्पनाय च पत्थनाय च भूता सत्ता चेतेति च सङ्कप्पेति च। यं गवेसना न च चेतेति न च सङ्कप्पेति। कतमे च सत्ता भूता? ये च तनुजातअण्डजापि अण्डका अनुभिन्‍ना संसेदजा न च सम्भिन्‍ना इमे भूता। कतमे सम्भवेसिनो गब्भगता अण्डगता संसरन्तो इमे न चेतेति न पत्थेति न च सङ्कप्पेति। अनुसये न च पुनब्भवो निब्बत्तीति? ये भूता सत्ता ये सम्भवेसिनो, ते थावरा। ये वा सतो चेतेन्ति पत्थेन्ति च ये थावरा। ते न च चेतेन्ति, न च पत्थेन्ति, न च सङ्कप्पेन्ति, अनुसयेन च संसरन्ति।

108. Atha vā tassa anusayā āvibhavanti tappaccayā tassa punabbhavo nibbattati. Atha vā naṃ saṃkiyate appetu āgāre vā, sukhumā vā santi vā na saṃkiyate kāme taṃ evaṃ niccesupi āgāresu jāto hoti. Taṃ nayati yaṃ no kappetuṃ evaṃ saṅkhārā cetitā pakappitā ca ārammaṇabhūtā honti, yā ca cetanā yā ca pakappanā yañca vatthu nibbattaṃ, ubhopi ete ārammaṇaṃ viññāṇassa tathā cetanāya ca saṅkappanāya ca patthanāya ca bhūtā sattā ceteti ca saṅkappeti ca. Yaṃ gavesanā na ca ceteti na ca saṅkappeti. Katame ca sattā bhūtā? Ye ca tanujātaaṇḍajāpi aṇḍakā anubhinnā saṃsedajā na ca sambhinnā ime bhūtā. Katame sambhavesino gabbhagatā aṇḍagatā saṃsaranto ime na ceteti na pattheti na ca saṅkappeti. Anusaye na ca punabbhavo nibbattīti? Ye bhūtā sattā ye sambhavesino, te thāvarā. Ye vā sato cetenti patthenti ca ye thāvarā. Te na ca cetenti, na ca patthenti, na ca saṅkappenti, anusayena ca saṃsaranti.

अपरो परियायो। ये अरियपुग्गला सेक्खा, तत्थ ते न च चेतेन्ति, न च सङ्कप्पेन्ति, अनुसयेन पुन उप्पज्‍जन्ति।

Aparo pariyāyo. Ye ariyapuggalā sekkhā, tattha te na ca cetenti, na ca saṅkappenti, anusayena puna uppajjanti.

अपरो परियायो। सुखुमा पाणा भूमिगता उदकगता चक्खुनो आपाथं नागच्छन्ति, ते न च चेतेन्ति, न च सङ्कप्पेन्ति, अनुसयेन च संसरन्ति।

Aparo pariyāyo. Sukhumā pāṇā bhūmigatā udakagatā cakkhuno āpāthaṃ nāgacchanti, te na ca cetenti, na ca saṅkappenti, anusayena ca saṃsaranti.

अपरो परियायो। बाहिका सब्बे भिक्खू अभिमानिका, ते न च चेतेन्ति, न च पत्थयन्ति, अनुसयेन च संसरन्ति, न च चेतेन्ति, न च सङ्कप्पेन्ति, न च अनुसेन्ति। आरम्मणम्पेतं न होति विञ्‍ञाणस्स ठितिया।

Aparo pariyāyo. Bāhikā sabbe bhikkhū abhimānikā, te na ca cetenti, na ca patthayanti, anusayena ca saṃsaranti, na ca cetenti, na ca saṅkappenti, na ca anusenti. Ārammaṇampetaṃ na hoti viññāṇassa ṭhitiyā.

न च चेतेतीति परियुट्ठानसमुग्घातं दस्सेति। न च अनुसेतीति अनुसयसमुग्घातं दस्सेति । न च चेतेतीति ओळारिकानं किलेसानं पहानं दस्सेति। न च अनुसेतीति सुखुमानं किलेसानं पहानं दस्सेति। न च चेतेतीति येन भूमि च न च पत्थयन्तीति सकदागामी अनागामी, न च अनुसेतीति अरहं, न च चेतेतीति सीलक्खन्धस्स पटिपक्खेन पहानं दस्सेति, न च पत्थयतीति समाधिक्खन्धस्स पटिपक्खेन पहानं दस्सेति, न च अनुसयतीति पञ्‍ञाक्खन्धस्स पटिपक्खेन पहानं दस्सेति, न च चेतेतीति अपुञ्‍ञमयानं सङ्खारानं पहानं दस्सेति, न च पत्थयतीति पुञ्‍ञमयानं सङ्खारानं पहानं दस्सेति, न च अनुसेतीति आनेञ्‍जमयानं सङ्खारानं पहानं दस्सेति, न च चेतेतीति अनञ्‍ञातञ्‍ञस्सामीतिन्द्रियं, न च पत्थयतीति अञ्‍ञिन्द्रियं, न च अनुसयतीति अञ्‍ञाताविनो इन्द्रियं। न च चेतेतीति मुदुका इन्द्रियभावना, न च पत्थयतीति मज्झइन्द्रियभावना, न च अनुसेतीति अधिमत्ता इन्द्रियभावना। अयं सुत्तत्थो।

Na ca cetetīti pariyuṭṭhānasamugghātaṃ dasseti. Na ca anusetīti anusayasamugghātaṃ dasseti . Na ca cetetīti oḷārikānaṃ kilesānaṃ pahānaṃ dasseti. Na ca anusetīti sukhumānaṃ kilesānaṃ pahānaṃ dasseti. Na ca cetetīti yena bhūmi ca na ca patthayantīti sakadāgāmī anāgāmī, na ca anusetīti arahaṃ, na ca cetetīti sīlakkhandhassa paṭipakkhena pahānaṃ dasseti, na ca patthayatīti samādhikkhandhassa paṭipakkhena pahānaṃ dasseti, na ca anusayatīti paññākkhandhassa paṭipakkhena pahānaṃ dasseti, na ca cetetīti apuññamayānaṃ saṅkhārānaṃ pahānaṃ dasseti, na ca patthayatīti puññamayānaṃ saṅkhārānaṃ pahānaṃ dasseti, na ca anusetīti āneñjamayānaṃ saṅkhārānaṃ pahānaṃ dasseti, na ca cetetīti anaññātaññassāmītindriyaṃ, na ca patthayatīti aññindriyaṃ, na ca anusayatīti aññātāvino indriyaṃ. Na ca cetetīti mudukā indriyabhāvanā, na ca patthayatīti majjhaindriyabhāvanā, na ca anusetīti adhimattā indriyabhāvanā. Ayaṃ suttattho.

१०९. तत्थ कतमा देसना? इध सुत्ते चत्तारि सच्‍चानि देसितानि। यञ्‍च चेतयितं यञ्‍च पकप्पितं अत्थि एतं आरम्मणं चित्तं पतिट्ठति विचिनति ⁸¹ युज्‍जति। न च चेतेतीति न च पत्थयतीति अत्थि एवं आरम्मणं अनुसये विञ्‍ञाणमिति विचिनियति युज्‍जति न च चेतेति न च पत्थयति। अनुसयप्पहाना विञ्‍ञाणट्ठितिं न गवेसन्ति, विचियन्तं युज्‍जति। अयं युत्तिविचयो।

109. Tattha katamā desanā? Idha sutte cattāri saccāni desitāni. Yañca cetayitaṃ yañca pakappitaṃ atthi etaṃ ārammaṇaṃ cittaṃ patiṭṭhati vicinati ⁸² yujjati. Na ca cetetīti na ca patthayatīti atthi evaṃ ārammaṇaṃ anusaye viññāṇamiti viciniyati yujjati na ca ceteti na ca patthayati. Anusayappahānā viññāṇaṭṭhitiṃ na gavesanti, viciyantaṃ yujjati. Ayaṃ yuttivicayo.

तत्थ कतमो पदट्ठानो? चेतना परियुट्ठानं चेतनापरियुट्ठानस्स पदट्ठानं। सङ्कप्पनं उपादानस्स पदट्ठानं। अनुसयो परियुट्ठानस्स पदट्ठानं। तेसं छन्दरागविनासाय भावना भवरागस्स पहानं।

Tattha katamo padaṭṭhāno? Cetanā pariyuṭṭhānaṃ cetanāpariyuṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Saṅkappanaṃ upādānassa padaṭṭhānaṃ. Anusayo pariyuṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Tesaṃ chandarāgavināsāya bhāvanā bhavarāgassa pahānaṃ.

तत्थ कतमो लक्खणो? यं चेतसिकन्ति वेदयितं पकप्पितं उग्गहितं विञ्‍ञातं तब्बिञ्‍ञाणं आरम्मणम्पि पच्‍चयोपि।

Tattha katamo lakkhaṇo? Yaṃ cetasikanti vedayitaṃ pakappitaṃ uggahitaṃ viññātaṃ tabbiññāṇaṃ ārammaṇampi paccayopi.

तत्थ कतमो चतुब्यूहो? इध सुत्ते भगवतो को अधिप्पायो? ये पुनब्भवं न इच्छन्ति, ते न चेतयिस्सन्ति न च पत्थयिस्सन्तीति, अयं अधिप्पायो।

Tattha katamo catubyūho? Idha sutte bhagavato ko adhippāyo? Ye punabbhavaṃ na icchanti, te na cetayissanti na ca patthayissantīti, ayaṃ adhippāyo.

आवट्टोति या च चेतना पत्थना च अनुसयो च विञ्‍ञाणट्ठितिपहाना च, इमानि द्वे सच्‍चानि। विभत्तीति नत्थि विभत्तिया भूमि। परिवत्तना पन पटिपक्खं सुत्तं।

Āvaṭṭoti yā ca cetanā patthanā ca anusayo ca viññāṇaṭṭhitipahānā ca, imāni dve saccāni. Vibhattīti natthi vibhattiyā bhūmi. Parivattanā pana paṭipakkhaṃ suttaṃ.

तत्थ कतमो वेवचनो? चेतना रूपसञ्‍चेतना यावधम्मसञ्‍चेतना। यो अनुसयो, ते सत्त अनुसया।

Tattha katamo vevacano? Cetanā rūpasañcetanā yāvadhammasañcetanā. Yo anusayo, te satta anusayā.

पञ्‍ञत्तीति चेतनापरियुट्ठानं पञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ता। सङ्कप्पनं उपादानपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। अनुसयो हेतुपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तो। विञ्‍ञाणट्ठिति उपपत्तिहेतुपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ता। चेतना सङ्कप्पना अनुसयो समुच्छेदो छन्दरागविनयपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तो। पठमे केचि द्वीहि परिवत्तकेहि पटिच्‍चसमुप्पादो इदप्पच्‍चयताय मज्झपञ्‍ञत्ति।

Paññattīti cetanāpariyuṭṭhānaṃ paññattiyā paññattā. Saṅkappanaṃ upādānapaññattiyā paññattaṃ. Anusayo hetupaññattiyā paññatto. Viññāṇaṭṭhiti upapattihetupaññattiyā paññattā. Cetanā saṅkappanā anusayo samucchedo chandarāgavinayapaññattiyā paññatto. Paṭhame keci dvīhi parivattakehi paṭiccasamuppādo idappaccayatāya majjhapaññatti.

ओतरणोति द्वीहि परिवत्तकेहि दुक्खञ्‍च समुदयो च मज्झिमकेहि मग्गो च निरोधो च। सोधनोति सुत्ते सुत्तस्स आरम्भो।

Otaraṇoti dvīhi parivattakehi dukkhañca samudayo ca majjhimakehi maggo ca nirodho ca. Sodhanoti sutte suttassa ārambho.

अधिट्ठानोति यञ्‍चेतयितं सब्बं अधिट्ठानेन एकत्ताय पञ्‍ञत्तं। सङ्कप्पितन्ति उपादानेकत्ताय पञ्‍ञत्तं। विञ्‍ञाणं एकत्ताय पञ्‍ञत्तं।

Adhiṭṭhānoti yañcetayitaṃ sabbaṃ adhiṭṭhānena ekattāya paññattaṃ. Saṅkappitanti upādānekattāya paññattaṃ. Viññāṇaṃ ekattāya paññattaṃ.

परिक्खारोति सुभञ्‍च आरम्मणं अयोनिसो मनसिकारो चेतना हेतुपच्‍चयताय पच्‍चयो। विञ्‍ञाणस्स पतिट्ठानो धम्मो आरम्मणपच्‍चयताय पच्‍चयो। तस्स मनसिकारो हेतुपच्‍चयताय पच्‍चयो।

Parikkhāroti subhañca ārammaṇaṃ ayoniso manasikāro cetanā hetupaccayatāya paccayo. Viññāṇassa patiṭṭhāno dhammo ārammaṇapaccayatāya paccayo. Tassa manasikāro hetupaccayatāya paccayo.

तत्थ कतमो समारोपनो? इदं सुत्तं सञ्‍ञितं तत्थ चेतेति विसज्‍जना इति निद्दिसितब्बा। तस्स दिट्ठिया विञ्‍ञाणपच्‍चया नामरूपं याव जरामरणं, अयं समारोपनो। आरम्मणमेतं न होति विञ्‍ञाणस्स ठितिया, विञ्‍ञाणनिरोधा नामरूपनिरोधो, नामरूपनिरोधा याव जरामरणनिरोधो।

Tattha katamo samāropano? Idaṃ suttaṃ saññitaṃ tattha ceteti visajjanā iti niddisitabbā. Tassa diṭṭhiyā viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ yāva jarāmaraṇaṃ, ayaṃ samāropano. Ārammaṇametaṃ na hoti viññāṇassa ṭhitiyā, viññāṇanirodhā nāmarūpanirodho, nāmarūpanirodhā yāva jarāmaraṇanirodho.

११०. तत्थ कतमं संकिलेसभागियञ्‍च निब्बेधभागियञ्‍च असेक्खभागियञ्‍च सुत्तं? अयं लोको ⁸³ सन्तापजातो याव ये हि केचि समणा वा ब्राह्मणा वा भवेन भवस्स विप्पमोक्खमाहंसु। संकिलेसभागियं उपधिं हि पटिच्‍च दुक्खमिदं सम्भोति, या ता पन तण्हा पहीयन्ति, भवं नाभिनन्दतीति निब्बेधस्स निब्बुतस्स ⁸⁴ भिक्खुनो अनुपादाय पुनब्भवो न होति। उपच्‍चगा सब्बभवानि तादीति असेक्खभागियं।

110. Tattha katamaṃ saṃkilesabhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca asekkhabhāgiyañca suttaṃ? Ayaṃ loko ⁸⁵ santāpajāto yāva ye hi keci samaṇā vā brāhmaṇā vā bhavena bhavassa vippamokkhamāhaṃsu. Saṃkilesabhāgiyaṃ upadhiṃ hi paṭicca dukkhamidaṃ sambhoti, yā tā pana taṇhā pahīyanti, bhavaṃ nābhinandatīti nibbedhassa nibbutassa ⁸⁶ bhikkhuno anupādāya punabbhavo na hoti. Upaccagā sabbabhavāni tādīti asekkhabhāgiyaṃ.

तत्थ सन्तापजातोति रागजो सन्तापो दोसजो मोहजोति। तेसं सत्तानं ठानं दस्सेति । लोको सन्तापजातोति फस्सो तिविधो सुखवेदनीयो दुक्खवेदनीयो अदुक्खमसुखवेदनीयो। तत्थ सुखवेदनीयो फस्सो रागसन्तापो, दुक्खवेदनीयो दोससन्तापो, अदुक्खमसुखवेदनीयो मोहसन्तापो। यथा च भगवा आह पठमकस्स वलाहकस्स गोमग्गे ⁸⁷ येहि गहपतिपुत्त रागजेहि दोसजेहि मोहजेहि सन्तापेहि दुक्खं सुपति, ते मम सन्तापा न सन्ति।

Tattha santāpajātoti rāgajo santāpo dosajo mohajoti. Tesaṃ sattānaṃ ṭhānaṃ dasseti . Loko santāpajātoti phasso tividho sukhavedanīyo dukkhavedanīyo adukkhamasukhavedanīyo. Tattha sukhavedanīyo phasso rāgasantāpo, dukkhavedanīyo dosasantāpo, adukkhamasukhavedanīyo mohasantāpo. Yathā ca bhagavā āha paṭhamakassa valāhakassa gomagge ⁸⁸ yehi gahapatiputta rāgajehi dosajehi mohajehi santāpehi dukkhaṃ supati, te mama santāpā na santi.

रोगं वदति अत्ततोति तेहि सन्तापेहि सन्तापितो तिविधं विपल्‍लासं पटिलभति सञ्‍ञाविपल्‍लासं चित्तविपल्‍लासं दिट्ठिविपल्‍लासं। तत्थ असुभे सुभन्ति सञ्‍ञाविपल्‍लासो। दुक्खे सुखन्ति चित्तविपल्‍लासो। अनिच्‍चे निच्‍चन्ति अनत्तनि अत्ताति दिट्ठिविपल्‍लासो।

Rogaṃ vadati attatoti tehi santāpehi santāpito tividhaṃ vipallāsaṃ paṭilabhati saññāvipallāsaṃ cittavipallāsaṃ diṭṭhivipallāsaṃ. Tattha asubhe subhanti saññāvipallāso. Dukkhe sukhanti cittavipallāso. Anicce niccanti anattani attāti diṭṭhivipallāso.

यथा चित्तस्स विपल्‍लासो सञ्‍ञादिट्ठिते तिविधा वितक्‍का – चित्तवितक्‍को विपल्‍लासो सञ्‍ञावितक्‍को विपल्‍लासो दिट्ठिवितक्‍को विपल्‍लासोपि। तत्थ अविज्‍जा विपल्‍लासो गोचरा गतिपतेय्यभूमि, यथा हि तं सञ्‍जानाति यथा विजानाति यथा सञ्‍जानाति च विजानाति च। यथा खन्ति चेतेति इमे चत्तारो विपल्‍लासा सत्ता येहि चतुब्बिधं अत्तभाववत्थुं रोगभूतं गण्डभूतं ‘‘अत्ता’’ति वदन्ति। रोगं वदति अत्ततोति अयं आवट्टो। येन येन हि मञ्‍ञति ततो तं होति अञ्‍ञथाति सुभन्ति मञ्‍ञति न तथा होति। एवं सुखन्ति निच्‍चं अत्ताति सो अञ्‍ञथा भवमेव सन्तं अनागतं भवं पत्थयति, तेन वुच्‍चति ‘‘भवरागो’’ति। भवमेवाभिनन्दति, यं अभिनन्दति, तं दुक्खन्ति पञ्‍चक्खन्धे निद्दिसियति। यञ्‍च तप्पच्‍चया सोकपरिदेवदुक्खं तस्स हि भावेस्सति। एत्तावता संकिलेसो होति। पहानत्थं खो पन ब्रह्मचरियं वुस्सति। तिण्णं सन्तापानं छन्दरागविनयो होति।

Yathā cittassa vipallāso saññādiṭṭhite tividhā vitakkā – cittavitakko vipallāso saññāvitakko vipallāso diṭṭhivitakko vipallāsopi. Tattha avijjā vipallāso gocarā gatipateyyabhūmi, yathā hi taṃ sañjānāti yathā vijānāti yathā sañjānāti ca vijānāti ca. Yathā khanti ceteti ime cattāro vipallāsā sattā yehi catubbidhaṃ attabhāvavatthuṃ rogabhūtaṃ gaṇḍabhūtaṃ ‘‘attā’’ti vadanti. Rogaṃ vadati attatoti ayaṃ āvaṭṭo. Yena yena hi maññati tato taṃ hoti aññathāti subhanti maññati na tathā hoti. Evaṃ sukhanti niccaṃ attāti so aññathā bhavameva santaṃ anāgataṃ bhavaṃ patthayati, tena vuccati ‘‘bhavarāgo’’ti. Bhavamevābhinandati, yaṃ abhinandati, taṃ dukkhanti pañcakkhandhe niddisiyati. Yañca tappaccayā sokaparidevadukkhaṃ tassa hi bhāvessati. Ettāvatā saṃkileso hoti. Pahānatthaṃ kho pana brahmacariyaṃ vussati. Tiṇṇaṃ santāpānaṃ chandarāgavinayo hoti.

उपधिं हि पटिच्‍च दुक्खमिदं भवतीति ये भवमेवाभिनन्दन्ति यस्स भावेस्सति, तं दुक्खं तस्स दुक्खस्स पहानमाह। सब्बसो उपादानञ्‍च यं नत्थि दुक्खस्स सम्भवोति चत्तारो विपल्‍लासा यथा निद्दिट्ठउपादानमाह। तस्स पठमो विपल्‍लासो कामुपादानं, दुतियं दिट्ठुपादानं, ततियं सीलब्बतुपादानं, चतुत्थं अत्तवादुपादानं, तेसं यो खयो नत्थि दुक्खस्स सम्भवो उपधि निदानं दुक्खनिरोधमाह। एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्‍ञाय पस्सतो विभवतण्हा न होति। विभवं नाभिनन्दतीति दस्सनभूमिं मन्तेति सब्बसो तण्हक्खयं निब्बानन्ति द्वे विमुत्तियो कथेति रागविरागञ्‍च अविज्‍जाविरागञ्‍च। तस्स भिक्खुनोति अनुपादिसेसनिब्बानधातुं मन्तेति। अयं सुत्तस्स अत्थनिद्देसो।

Upadhiṃ hi paṭicca dukkhamidaṃ bhavatīti ye bhavamevābhinandanti yassa bhāvessati, taṃ dukkhaṃ tassa dukkhassa pahānamāha. Sabbaso upādānañca yaṃ natthi dukkhassa sambhavoti cattāro vipallāsā yathā niddiṭṭhaupādānamāha. Tassa paṭhamo vipallāso kāmupādānaṃ, dutiyaṃ diṭṭhupādānaṃ, tatiyaṃ sīlabbatupādānaṃ, catutthaṃ attavādupādānaṃ, tesaṃ yo khayo natthi dukkhassa sambhavo upadhi nidānaṃ dukkhanirodhamāha. Evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya passato vibhavataṇhā na hoti. Vibhavaṃ nābhinandatīti dassanabhūmiṃ manteti sabbaso taṇhakkhayaṃ nibbānanti dve vimuttiyo katheti rāgavirāgañca avijjāvirāgañca. Tassa bhikkhunoti anupādisesanibbānadhātuṃ manteti. Ayaṃ suttassa atthaniddeso.

१११. तत्थ कतमो विचयो? यस्स यत्थ परिळाहेति तस्स परिडय्हन्तस्स सो यथाभूतं नत्थि निब्बिन्दति च, अयं विचयो च युत्ति च। पदट्ठानो रागजो परिळाहो सुखिन्द्रियस्स दोमनस्सिन्द्रियस्स च पदट्ठानं। दोसजो परिळाहो सुखिन्द्रियस्स दोमनस्सिन्द्रियस्स च पदट्ठानं। मोहजो परिळाहो उपेक्खिन्द्रियस्स दोमनस्सिन्द्रियस्स च पदट्ठानं।

111. Tattha katamo vicayo? Yassa yattha pariḷāheti tassa pariḍayhantassa so yathābhūtaṃ natthi nibbindati ca, ayaṃ vicayo ca yutti ca. Padaṭṭhāno rāgajo pariḷāho sukhindriyassa domanassindriyassa ca padaṭṭhānaṃ. Dosajo pariḷāho sukhindriyassa domanassindriyassa ca padaṭṭhānaṃ. Mohajo pariḷāho upekkhindriyassa domanassindriyassa ca padaṭṭhānaṃ.

तत्थ कतमो लक्खणो हारो? फस्सपरेतो वेदनापरेतो सञ्‍ञापरेतोपि सङ्खारपरेतोपि येन येन मञ्‍ञति यदि सुभनिमित्तेन यदि सुखनिमित्तेन यदि निच्‍चनिमित्तेन यदि अत्तनिमित्तेन असुभे सुभन्ति मञ्‍ञति, एवं सब्बं रागजे परिळाहे वुत्ते चत्तारो परिळाहा वुत्ता भवन्ति। रागजो दोसजो मोहजो दिट्ठिजो च रागं वदामीति अत्ततो वदति। सब्बानि पन्‍नरस पदानि अनिच्‍चं दुक्खन्ति।

Tattha katamo lakkhaṇo hāro? Phassapareto vedanāpareto saññāparetopi saṅkhāraparetopi yena yena maññati yadi subhanimittena yadi sukhanimittena yadi niccanimittena yadi attanimittena asubhe subhanti maññati, evaṃ sabbaṃ rāgaje pariḷāhe vutte cattāro pariḷāhā vuttā bhavanti. Rāgajo dosajo mohajo diṭṭhijo ca rāgaṃ vadāmīti attato vadati. Sabbāni pannarasa padāni aniccaṃ dukkhanti.

तत्थ कतमो चतुब्यूहो? इध सुत्ते भगवतो को अधिप्पायो? ये परिळाहेन न अच्छन्ति ते भवं नाभिनन्दन्ति। ये भवं नाभिनन्दन्ति, ते परिनिब्बायिस्सन्ति। अयं अधिप्पायो।

Tattha katamo catubyūho? Idha sutte bhagavato ko adhippāyo? Ye pariḷāhena na acchanti te bhavaṃ nābhinandanti. Ye bhavaṃ nābhinandanti, te parinibbāyissanti. Ayaṃ adhippāyo.

तत्थ कतमो आवट्टो? संकिलेसभागियेन दुक्खञ्‍च समुदयञ्‍च निद्दिसति। निब्बेधभागियेन मग्गञ्‍च निरोधञ्‍च।

Tattha katamo āvaṭṭo? Saṃkilesabhāgiyena dukkhañca samudayañca niddisati. Nibbedhabhāgiyena maggañca nirodhañca.

तत्थ कतमा विभत्ति? सन्तापजातो रोगजातो रोगं वदति अत्ततो तं न एकंसेन होति अमनसिकारा सन्तापजातो खो न च रोगं अत्ततो वदति।

Tattha katamā vibhatti? Santāpajāto rogajāto rogaṃ vadati attato taṃ na ekaṃsena hoti amanasikārā santāpajāto kho na ca rogaṃ attato vadati.

तत्थ कतमो परिवत्तनो? पक्खपटिपक्खनिदस्सनत्थं भूमि परिवत्तनाय।

Tattha katamo parivattano? Pakkhapaṭipakkhanidassanatthaṃ bhūmi parivattanāya.

तत्थ कतमो वेवचनो हारो? रोगञ्‍च अत्ततो वदति सल्‍लं अत्ततो वदति। पन्‍नरस पदानि सब्बानि वत्तब्बानि।

Tattha katamo vevacano hāro? Rogañca attato vadati sallaṃ attato vadati. Pannarasa padāni sabbāni vattabbāni.

तत्थ कतमा पञ्‍ञत्ति? सन्तापजातोति दोमनस्सपदट्ठानं। सब्बे वचनपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञपेति। रोगं वदति अत्ततो विपल्‍लासो संकिलेसपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञपेति। यं नाभिनन्दति, तं दुक्खन्ति विपल्‍लासनिक्खेपपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ता। ते अकतसत्ता लोका मज्झेन वेमत्तताय पञ्‍ञत्ता।

Tattha katamā paññatti? Santāpajātoti domanassapadaṭṭhānaṃ. Sabbe vacanapaññattiyā paññapeti. Rogaṃ vadati attato vipallāso saṃkilesapaññattiyā paññapeti. Yaṃ nābhinandati, taṃ dukkhanti vipallāsanikkhepapaññattiyā paññattā. Te akatasattā lokā majjhena vemattatāya paññattā.

तत्थ कतमो ओतरणो? सन्तापजातोति तीणि अकुसलमूलानि, ते सङ्खारा सङ्खारक्खन्धपरियापन्‍ना, धातूसु धम्मधातु, आयतनेसु धम्मायतनं। इन्द्रियेसु इत्थिन्द्रियं पुरिसिन्द्रियञ्‍च पदट्ठानं।

Tattha katamo otaraṇo? Santāpajātoti tīṇi akusalamūlāni, te saṅkhārā saṅkhārakkhandhapariyāpannā, dhātūsu dhammadhātu, āyatanesu dhammāyatanaṃ. Indriyesu itthindriyaṃ purisindriyañca padaṭṭhānaṃ.

तत्थ कतमो सोधनो? सुद्धो सुत्तस्स आरम्भो।

Tattha katamo sodhano? Suddho suttassa ārambho.

तत्थ कतमो अधिट्ठानो हारो? परिळाहोति ये सत्ता लोका एकत्तपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ता, ते अकतसत्ता लोका मज्झेन वेमत्तताय पञ्‍ञत्ता।

Tattha katamo adhiṭṭhāno hāro? Pariḷāhoti ye sattā lokā ekattapaññattiyā paññattā, te akatasattā lokā majjhena vemattatāya paññattā.

तत्थ कतमो परिक्खारो? सन्तापजातोति अयोनिसो मनसिकारो हेतु, विपल्‍लासञ्‍च पच्‍चयो। तत्थ द्वीहि धम्मेहि अत्ता अभिनिविट्ठा चित्तञ्‍च चेतसिकञ्‍च धम्मे उभयानि तस्स विपरीतेन परामसतो। अपरो परियायो, चेतसिकेहि धम्मेहि अत्तसञ्‍ञा अनत्तसञ्‍ञा समुग्घातेति। अपरो परियायो। अनिच्‍चसञ्‍ञा चेतसिकेसु धम्मेसु, न तु अत्तसञ्‍ञा। इदं वुच्‍चति चित्तन्ति वा मनोति वा विञ्‍ञाणन्ति वा इदं दीघरत्तं अब्भुग्गतं एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ताति। तत्थ चेतसिका धम्मानुपस्सना एसापि धम्मसञ्‍ञा। तस्स को हेतु, को पच्‍चयो? अहंकारो हेतु, ममंकारो पच्‍चयो।

Tattha katamo parikkhāro? Santāpajātoti ayoniso manasikāro hetu, vipallāsañca paccayo. Tattha dvīhi dhammehi attā abhiniviṭṭhā cittañca cetasikañca dhamme ubhayāni tassa viparītena parāmasato. Aparo pariyāyo, cetasikehi dhammehi attasaññā anattasaññā samugghāteti. Aparo pariyāyo. Aniccasaññā cetasikesu dhammesu, na tu attasaññā. Idaṃ vuccati cittanti vā manoti vā viññāṇanti vā idaṃ dīgharattaṃ abbhuggataṃ etaṃ mama, esohamasmi, eso me attāti. Tattha cetasikā dhammānupassanā esāpi dhammasaññā. Tassa ko hetu, ko paccayo? Ahaṃkāro hetu, mamaṃkāro paccayo.

तत्थ कतमो समारोपनो? अयं लोको सन्तापजातोति अकुसलं मन्तेति विञ्‍ञाणं नामरूपस्स पच्‍चयो याव जरामरणन्ति, अयं समारोपनो।

Tattha katamo samāropano? Ayaṃ loko santāpajātoti akusalaṃ manteti viññāṇaṃ nāmarūpassa paccayo yāva jarāmaraṇanti, ayaṃ samāropano.

११२. एवमेतं यथाभूतं, सम्मप्पञ्‍ञाय पस्सति अकुसलमूलानं पहानं। तत्थ अविज्‍जानिरोधो अविज्‍जानिरोधा याव जरामरणनिरोधो, अयं समारोपनो।

112. Evametaṃ yathābhūtaṃ, sammappaññāya passati akusalamūlānaṃ pahānaṃ. Tattha avijjānirodho avijjānirodhā yāva jarāmaraṇanirodho, ayaṃ samāropano.

चत्तारो पुग्गला ⁸⁹ – अनुसोतगामी पटिसोतगामी ठितत्तो, तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणोति।

Cattāro puggalā ⁹⁰ – anusotagāmī paṭisotagāmī ṭhitatto, tiṇṇo pāraṅgato thale tiṭṭhati brāhmaṇoti.

तत्थ यो अनुसोतगामी अयं कामे सेवति। पापञ्‍च कम्मं करोति याव कामे पटिसेवति । इदं लोभो अकुसलमूलं, सो येव तण्हा, सो तेहि कामेहि वुय्हति अनुसोतगामीति वुच्‍चति। यो पुग्गलो ताहि गमितो तप्पच्‍चया तस्स हेतु अकुसलकम्मं करोति कायेन च वाचाय च, अयं वुच्‍चति पापकम्मं करोतीति। तस्स तीणि सोतानि सक्‍कायदिट्ठि विचिकिच्छा सीलब्बतपरामासो। इमेहि तीहि सोतेहि तिविधधातुयं उप्पज्‍जति कामधातुयं रूपधातुयं अरूपधातुयं। तेन पटिपक्खेन यो कामे न पटिसेवति। यो सीलवतं न परामसति। यो सक्‍कायदिट्ठीनं पहानाय कामेसु यथाभूतं आदीनवं पस्सति। येन च ते धम्मे पटिसेवति। यञ्‍च तप्पच्‍चया तिट्ठति ब्राह्मणोति अरहं किर। तत्थ अरहं तस्स पारङ्गतो होति, पारङ्गतस्स थले तिट्ठति सोपादिसेसा निब्बानधातु। अनुसोतगामिनीति दस्सनप्पहातब्बानं संयोजनानं अप्पहानमाह। पटिसोतगामिनीति फले दिट्ठेकट्ठानञ्‍च किलेसानं पहानमाह, ठितत्तेन पञ्‍चन्‍नं ओरम्भागियानं संयोजनानं पहानमाह। तत्थ अनुसोतगामिना मग्गरूपिमाह। पटिसोतगामिना ठितत्तेन च मग्गमितिमाह। पारङ्गतेन सावका असेक्खा च सम्मासम्बुद्धा च वुत्ता। अनुसोतगामिना सक्‍कायसमुदयगामिनिं पटिपदमाह। पटिसोतगामिना ठितत्तेन सक्‍कायनिरोधगामिनिं पटिपदमाह। पारङ्गतेन दस असेक्खा अरहन्ता धम्मा वुत्ता। अयं सुत्तत्थो।

Tattha yo anusotagāmī ayaṃ kāme sevati. Pāpañca kammaṃ karoti yāva kāme paṭisevati . Idaṃ lobho akusalamūlaṃ, so yeva taṇhā, so tehi kāmehi vuyhati anusotagāmīti vuccati. Yo puggalo tāhi gamito tappaccayā tassa hetu akusalakammaṃ karoti kāyena ca vācāya ca, ayaṃ vuccati pāpakammaṃ karotīti. Tassa tīṇi sotāni sakkāyadiṭṭhi vicikicchā sīlabbataparāmāso. Imehi tīhi sotehi tividhadhātuyaṃ uppajjati kāmadhātuyaṃ rūpadhātuyaṃ arūpadhātuyaṃ. Tena paṭipakkhena yo kāme na paṭisevati. Yo sīlavataṃ na parāmasati. Yo sakkāyadiṭṭhīnaṃ pahānāya kāmesu yathābhūtaṃ ādīnavaṃ passati. Yena ca te dhamme paṭisevati. Yañca tappaccayā tiṭṭhati brāhmaṇoti arahaṃ kira. Tattha arahaṃ tassa pāraṅgato hoti, pāraṅgatassa thale tiṭṭhati sopādisesā nibbānadhātu. Anusotagāminīti dassanappahātabbānaṃ saṃyojanānaṃ appahānamāha. Paṭisotagāminīti phale diṭṭhekaṭṭhānañca kilesānaṃ pahānamāha, ṭhitattena pañcannaṃ orambhāgiyānaṃ saṃyojanānaṃ pahānamāha. Tattha anusotagāminā maggarūpimāha. Paṭisotagāminā ṭhitattena ca maggamitimāha. Pāraṅgatena sāvakā asekkhā ca sammāsambuddhā ca vuttā. Anusotagāminā sakkāyasamudayagāminiṃ paṭipadamāha. Paṭisotagāminā ṭhitattena sakkāyanirodhagāminiṃ paṭipadamāha. Pāraṅgatena dasa asekkhā arahantā dhammā vuttā. Ayaṃ suttattho.

११३. तत्थ कतमा देसना? इमस्मिं हि सुत्ते चत्तारि अरियसच्‍चानि देसितानि। तेधातुकलोकसमतिक्‍कमनञ्‍च।

113. Tattha katamā desanā? Imasmiṃ hi sutte cattāri ariyasaccāni desitāni. Tedhātukalokasamatikkamanañca.

तत्थ कतमो विचयो हारो? यो कामे पटिसेवति पापं ⁹¹ करेय्याति यो च कामे न पटिसेवति सो पापकम्मं न करेय्याति यो च इमेहि द्वीहि भूमीहि उत्तिण्णो पारङ्गतोति या वीमंसा अयं विचयो।

Tattha katamo vicayo hāro? Yo kāme paṭisevati pāpaṃ ⁹² kareyyāti yo ca kāme na paṭisevati so pāpakammaṃ na kareyyāti yo ca imehi dvīhi bhūmīhi uttiṇṇo pāraṅgatoti yā vīmaṃsā ayaṃ vicayo.

युत्तीति युज्‍जति सुत्तेसु, नायुज्‍जतीति या वीमंसाय, अयं युत्ति। पदट्ठानोति अनुसोतगामिना सत्तन्‍नं संयोजनानं पदट्ठानं। अकुसलस्स किरिया अकुसलस्स मूलानं पदट्ठानं। पटिसोतगामिना यथाभूतदस्सनस्स पदट्ठानं। ठितत्तेन असंहारियाय ⁹³ पदट्ठानं। पारङ्गतोति कदाचि भूमिया पदट्ठानं।

Yuttīti yujjati suttesu, nāyujjatīti yā vīmaṃsāya, ayaṃ yutti. Padaṭṭhānoti anusotagāminā sattannaṃ saṃyojanānaṃ padaṭṭhānaṃ. Akusalassa kiriyā akusalassa mūlānaṃ padaṭṭhānaṃ. Paṭisotagāminā yathābhūtadassanassa padaṭṭhānaṃ. Ṭhitattena asaṃhāriyāya ⁹⁴ padaṭṭhānaṃ. Pāraṅgatoti kadāci bhūmiyā padaṭṭhānaṃ.

तत्थ कतमो लक्खणो हारो? यो अनुसोतं गच्छति तण्हावसेन। सब्बेसम्पि किलेसानं वसेन गच्छति। यो पटिसोतं वायमति। तण्हाय सब्बेसम्पि सो किलेसानं वायमति पटिसोतं। यो अत्तना ठितो कायेनपि सो ठितो वाचाचित्तेनपि सो ठितो। अयं लक्खणो हारो।

Tattha katamo lakkhaṇo hāro? Yo anusotaṃ gacchati taṇhāvasena. Sabbesampi kilesānaṃ vasena gacchati. Yo paṭisotaṃ vāyamati. Taṇhāya sabbesampi so kilesānaṃ vāyamati paṭisotaṃ. Yo attanā ṭhito kāyenapi so ṭhito vācācittenapi so ṭhito. Ayaṃ lakkhaṇo hāro.

तत्थ कतमो चतुब्यूहो? इध सुत्ते भगवतो को अधिप्पायो? ये अनुसोतगामिनिया पटिपदाय नाभिरमिस्सन्ति, ते पटिसोतं वायमिस्सन्तीति याव कदाचि भूमियं, अयं अधिप्पायो। आवट्टोति इध सुत्ते चत्तारि सुत्तानि देसितानि।

Tattha katamo catubyūho? Idha sutte bhagavato ko adhippāyo? Ye anusotagāminiyā paṭipadāya nābhiramissanti, te paṭisotaṃ vāyamissantīti yāva kadāci bhūmiyaṃ, ayaṃ adhippāyo. Āvaṭṭoti idha sutte cattāri suttāni desitāni.

तत्थ कतमो विभत्ति हारो? यो कामे पटिसेवति पापञ्‍च कम्मं करोति। सो अनुसोतगामीति न एकंसेन सोतापन्‍नोपि कामे पटिसेवति। तं भागियञ्‍च पापकम्मं करोति। किञ्‍चापि सेक्खोपि करेय्य पापं यथा सुत्ते निद्दिट्ठो न च सो अनुसोतगामी, इदं विभज्‍जब्याकरणीयं। न च कामे पटिसेवति न च पापकम्मं करोति पटिसोतगामी न च एकंसेन सब्बे बाहिरको कामेसु वीतरागो न च कामे पटिसेवति, तेन च पापकम्मं करोति अनुसोतगामी पटिसोतगामी, अयं विभत्ति।

Tattha katamo vibhatti hāro? Yo kāme paṭisevati pāpañca kammaṃ karoti. So anusotagāmīti na ekaṃsena sotāpannopi kāme paṭisevati. Taṃ bhāgiyañca pāpakammaṃ karoti. Kiñcāpi sekkhopi kareyya pāpaṃ yathā sutte niddiṭṭho na ca so anusotagāmī, idaṃ vibhajjabyākaraṇīyaṃ. Na ca kāme paṭisevati na ca pāpakammaṃ karoti paṭisotagāmī na ca ekaṃsena sabbe bāhirako kāmesu vītarāgo na ca kāme paṭisevati, tena ca pāpakammaṃ karoti anusotagāmī paṭisotagāmī, ayaṃ vibhatti.

तत्थ कतमो परिवत्तनो हारो? निद्दिट्ठो पटिपक्खो। वेवचनोति कामेसु वत्थुकामापि किलेसकामापि रूपसद्दगन्धरसफस्सपुत्तदारदासकम्मकरपोरिसञ्‍च परिग्गहा।

Tattha katamo parivattano hāro? Niddiṭṭho paṭipakkho. Vevacanoti kāmesu vatthukāmāpi kilesakāmāpi rūpasaddagandharasaphassaputtadāradāsakammakaraporisañca pariggahā.

पञ्‍ञत्तीति सब्बे पुथुज्‍जना एकत्ताय पञ्‍ञत्ता। अनुसोतगामीति किलेससमुदाचारपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ता। ये पन सेक्खा पुग्गला, ते निब्बानपञ्‍ञत्तिया ⁹⁵ पञ्‍ञत्ता। ये पन अनागामी, ते असंहारिय पञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ता, अयं पञ्‍ञत्ति।

Paññattīti sabbe puthujjanā ekattāya paññattā. Anusotagāmīti kilesasamudācārapaññattiyā paññattā. Ye pana sekkhā puggalā, te nibbānapaññattiyā ⁹⁶ paññattā. Ye pana anāgāmī, te asaṃhāriya paññattiyā paññattā, ayaṃ paññatti.

ओतरणोति यो अनुसोतगामी, सो दुक्खं। ये तस्स धम्मा, ते दुक्खस्स समुदयो। यं रूपं, अयं रूपक्खन्धो, एवं पञ्‍चपि खन्धा पटिच्‍चसमुप्पादो, ते किलेसा सङ्खारक्खन्धपरियापन्‍ना धम्मायतनं धम्मधातु इन्द्रियेसु च पञ्‍ञत्ता।

Otaraṇoti yo anusotagāmī, so dukkhaṃ. Ye tassa dhammā, te dukkhassa samudayo. Yaṃ rūpaṃ, ayaṃ rūpakkhandho, evaṃ pañcapi khandhā paṭiccasamuppādo, te kilesā saṅkhārakkhandhapariyāpannā dhammāyatanaṃ dhammadhātu indriyesu ca paññattā.

सोधनोति येनारम्भेन इदं सुत्तं देसितं, सो आरम्भो सब्बो सुद्धो।

Sodhanoti yenārambhena idaṃ suttaṃ desitaṃ, so ārambho sabbo suddho.

अधिट्ठानोति पटिसोतगामिना सब्बे सोतापन्‍ना एकत्तेन वा निद्दिट्ठा रागानुसयपटिसोतगामिनो सेक्खाव मग्गो च सेक्खो च पुग्गलो ठितत्तोति।

Adhiṭṭhānoti paṭisotagāminā sabbe sotāpannā ekattena vā niddiṭṭhā rāgānusayapaṭisotagāmino sekkhāva maggo ca sekkho ca puggalo ṭhitattoti.

वीतरागो एकत्ताय पञ्‍ञत्तो। पारङ्गतोति सब्बे अरहन्तो सब्बे पच्‍चेकबुद्धा सम्मासम्बुद्धा च एकत्ताय पञ्‍ञत्ता।

Vītarāgo ekattāya paññatto. Pāraṅgatoti sabbe arahanto sabbe paccekabuddhā sammāsambuddhā ca ekattāya paññattā.

परिक्खारोति अनुसोतगामिनो पापमित्तपच्‍चयो कामपरियुट्ठानं हेतु। पटिसोतगामिनो द्वे हेतू द्वे पच्‍चया च याव सम्मादिट्ठिया उप्पादायदिट्ठि ⁹⁷, तस्स पटिलद्धमग्गो हेतु आरम्भो पच्‍चयो कायिको चेतसिकस्स कोट्ठासो च। समारोपनोति विभत्ति इदं सुत्तं नत्थि समारोपनाय भूमि।

Parikkhāroti anusotagāmino pāpamittapaccayo kāmapariyuṭṭhānaṃ hetu. Paṭisotagāmino dve hetū dve paccayā ca yāva sammādiṭṭhiyā uppādāyadiṭṭhi ⁹⁸, tassa paṭiladdhamaggo hetu ārambho paccayo kāyiko cetasikassa koṭṭhāso ca. Samāropanoti vibhatti idaṃ suttaṃ natthi samāropanāya bhūmi.

११४. पञ्‍चानिसंसा सोतानुगतानं धम्मानं ⁹⁹ याव दिट्ठिया सुप्पटिविद्धानं सुत्तं वित्थारेन कातब्बं। युञ्‍जतो घटेन्तस्स वायमतो गिलानो मरणकाले देवभूतो पच्‍चेकबोधिं पापुणाति। सोतानुगताति सद्धम्मस्सवनेन कतं होति। न च अधिपञ्‍ञाधम्मविपस्सनाय तस्स चित्तं तसितं होति, न च अनिब्बिद्धत्तं, इदं च सुत्तं पञ्‍चन्‍नं पुग्गलानं देसितं, सद्धानुसारिनो मुदिन्द्रियस्स तिक्खिन्द्रियस्स च धम्मानुसारिनो तिक्खिन्द्रियस्स मुदिन्द्रियस्स च। यो पन मोहचरितो पुग्गलो न सक्‍कोति युञ्‍जितुं घटितुं वायमितुं यथाभूतं यथासमाधिका विमुत्ति तं खणं तं लयं तं मुहुत्तं फलं दस्सेति। साधु परिहायति परो तं दुय्हति, नो तु सुखअविपाकिनी भवति । तस्स दिट्ठे येव च धम्मे उपपज्‍जअपरापरियवेदनीयं। तत्थ यो पुग्गलो धम्मानुसारी तस्स यदि सोतानुगता धम्मा होन्ति सो युञ्‍जन्तो पापुणाति। यो धम्मानुसारी मुदिन्द्रियो, सो गिलानो पापुणाति। यो सद्धानुसारी तिक्खिन्द्रियो, सो मरणकालसमये पापुणाति। यो मुदिन्द्रियो, सो देवभूतो पापुणाति। यदा देवभूतो न पापुणाति, न सो तेनेव धम्मरागेन ताय धम्मनन्दिया पच्‍चेकबोधिं पापुणाति। यो सोतानुगतेसु युञ्‍जति घटेति वायमति, सो पुब्बापन्‍नेन विसेसं सञ्‍जानाति, सञ्‍जानन्तो पापुणाति। सचे पन गिलानस्स मनसिकारो होति, तत्थ युञ्‍जन्तो पापुणाति। सचे पनस्स मरणकाले संविग्गो होति, तत्थ युञ्‍जन्तो पापुणाति। सचे पन न कत्थचि ¹⁰⁰ संवेगो होति, तस्स देवभूतस्स सुखिनो धम्मभूता पादा एवं अविलपति। सो एवं जानाति ‘‘अयं सो धम्मविनयो यत्थ मयं पुब्बे मनुस्सभूता ब्रह्मचरियं चरिम्हा’’ति। अथ देवभूतो पापुणाति। दिब्बेसु वा पञ्‍चसु कामगुणेसु अज्झोसितो होति पमादविहारी, सो तेन कुसलमूलेन पच्‍चेकबोधिं पापुणाति।

114. Pañcānisaṃsā sotānugatānaṃ dhammānaṃ ¹⁰¹ yāva diṭṭhiyā suppaṭividdhānaṃ suttaṃ vitthārena kātabbaṃ. Yuñjato ghaṭentassa vāyamato gilāno maraṇakāle devabhūto paccekabodhiṃ pāpuṇāti. Sotānugatāti saddhammassavanena kataṃ hoti. Na ca adhipaññādhammavipassanāya tassa cittaṃ tasitaṃ hoti, na ca anibbiddhattaṃ, idaṃ ca suttaṃ pañcannaṃ puggalānaṃ desitaṃ, saddhānusārino mudindriyassa tikkhindriyassa ca dhammānusārino tikkhindriyassa mudindriyassa ca. Yo pana mohacarito puggalo na sakkoti yuñjituṃ ghaṭituṃ vāyamituṃ yathābhūtaṃ yathāsamādhikā vimutti taṃ khaṇaṃ taṃ layaṃ taṃ muhuttaṃ phalaṃ dasseti. Sādhu parihāyati paro taṃ duyhati, no tu sukhaavipākinī bhavati . Tassa diṭṭhe yeva ca dhamme upapajjaaparāpariyavedanīyaṃ. Tattha yo puggalo dhammānusārī tassa yadi sotānugatā dhammā honti so yuñjanto pāpuṇāti. Yo dhammānusārī mudindriyo, so gilāno pāpuṇāti. Yo saddhānusārī tikkhindriyo, so maraṇakālasamaye pāpuṇāti. Yo mudindriyo, so devabhūto pāpuṇāti. Yadā devabhūto na pāpuṇāti, na so teneva dhammarāgena tāya dhammanandiyā paccekabodhiṃ pāpuṇāti. Yo sotānugatesu yuñjati ghaṭeti vāyamati, so pubbāpannena visesaṃ sañjānāti, sañjānanto pāpuṇāti. Sace pana gilānassa manasikāro hoti, tattha yuñjanto pāpuṇāti. Sace panassa maraṇakāle saṃviggo hoti, tattha yuñjanto pāpuṇāti. Sace pana na katthaci ¹⁰² saṃvego hoti, tassa devabhūtassa sukhino dhammabhūtā pādā evaṃ avilapati. So evaṃ jānāti ‘‘ayaṃ so dhammavinayo yattha mayaṃ pubbe manussabhūtā brahmacariyaṃ carimhā’’ti. Atha devabhūto pāpuṇāti. Dibbesu vā pañcasu kāmaguṇesu ajjhosito hoti pamādavihārī, so tena kusalamūlena paccekabodhiṃ pāpuṇāti.

या परतोघोसेन वचसा सुपरिचिता, अयं सुतमयी पञ्‍ञा। ये पन धम्मा होन्ति मनसा अनुपेक्खिता, अयं चिन्तामयी पञ्‍ञा। यं दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा, अयं भावनामयी पञ्‍ञा । यं सोतानुगता वचसा परिचिता होन्ति, सो च दिट्ठे येव धम्मे परिनिब्बायी, अयं अरहं पुग्गलो। यो उपपज्‍जति देवभूतो पापुणाति, तत्थ च परिनिब्बायति, अयं अनागामी। यो तेन कुसलमूलेन पच्‍चेकबोधिं पापुणाति, अयं पुब्बयोगसम्भारसम्भूतो पुग्गलो।

Yā paratoghosena vacasā suparicitā, ayaṃ sutamayī paññā. Ye pana dhammā honti manasā anupekkhitā, ayaṃ cintāmayī paññā. Yaṃ diṭṭhiyā suppaṭividdhā, ayaṃ bhāvanāmayī paññā . Yaṃ sotānugatā vacasā paricitā honti, so ca diṭṭhe yeva dhamme parinibbāyī, ayaṃ arahaṃ puggalo. Yo upapajjati devabhūto pāpuṇāti, tattha ca parinibbāyati, ayaṃ anāgāmī. Yo tena kusalamūlena paccekabodhiṃ pāpuṇāti, ayaṃ pubbayogasambhārasambhūto puggalo.

सोतानुगता धम्माति पठमं विमुत्तायतनं, वचसा परिचिताति दुतियं ततियञ्‍च विमुत्तायतनं, मनसा अनुपेक्खिताति चतुत्थं विमुत्तायतनं दिट्ठिया सुप्पटिविद्धाति पञ्‍चमं विमुत्तायतनं।

Sotānugatā dhammāti paṭhamaṃ vimuttāyatanaṃ, vacasā paricitāti dutiyaṃ tatiyañca vimuttāyatanaṃ, manasā anupekkhitāti catutthaṃ vimuttāyatanaṃ diṭṭhiyā suppaṭividdhāti pañcamaṃ vimuttāyatanaṃ.

सोतानुगताय विमुत्तिया वचसा या वाचा सुप्पटिविद्धा अनुपुब्बधम्मस्स सोतेन सुत्वा सीलक्खन्धे परिपूरेति, मनसा अनुपेक्खिता समाधिक्खन्धं परिपूरेति, दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा पञ्‍ञाक्खन्धं परिपूरेति।

Sotānugatāya vimuttiyā vacasā yā vācā suppaṭividdhā anupubbadhammassa sotena sutvā sīlakkhandhe paripūreti, manasā anupekkhitā samādhikkhandhaṃ paripūreti, diṭṭhiyā suppaṭividdhā paññākkhandhaṃ paripūreti.

सोतानुगता धम्मा बहुस्सुता होन्तीति वित्थारेन कातब्बं। इदं पठमं सद्धापदानं मनसा अनुपेक्खिताति पटिसल्‍लानबहुलो विहरति, वित्थारेन कातब्बं। इदं दुतियं सद्धापदानं दिट्ठिया सुप्पटिविद्धाति अनासवा चेतोविमुत्तिया नापरं इत्थत्तायाति पजानातीति। इदं ततियं सद्धापदानं।

Sotānugatā dhammā bahussutā hontīti vitthārena kātabbaṃ. Idaṃ paṭhamaṃ saddhāpadānaṃ manasā anupekkhitāti paṭisallānabahulo viharati, vitthārena kātabbaṃ. Idaṃ dutiyaṃ saddhāpadānaṃ diṭṭhiyā suppaṭividdhāti anāsavā cetovimuttiyā nāparaṃ itthattāyāti pajānātīti. Idaṃ tatiyaṃ saddhāpadānaṃ.

सोतानुगता धम्माति सेक्खं सत्था दस्सेति। मनसा अनुपेक्खिताति अरहत्तं सत्था दस्सेति। दिट्ठिया सुप्पटिविद्धाति तथागतं अरहन्तं सम्मासम्बुद्धं सत्था दस्सेति।

Sotānugatā dhammāti sekkhaṃ satthā dasseti. Manasā anupekkhitāti arahattaṃ satthā dasseti. Diṭṭhiyā suppaṭividdhāti tathāgataṃ arahantaṃ sammāsambuddhaṃ satthā dasseti.

सोतानुगता धम्माति कामानं निस्सरणं दस्सेति। मनसा अनुपेक्खिताति रूपधातुया निस्सरणं दस्सेति। दिट्ठिया सुप्पटिविद्धाति तेधातुकानं निस्सरणं दस्सेति। अयं सुत्तत्थो।

Sotānugatā dhammāti kāmānaṃ nissaraṇaṃ dasseti. Manasā anupekkhitāti rūpadhātuyā nissaraṇaṃ dasseti. Diṭṭhiyā suppaṭividdhāti tedhātukānaṃ nissaraṇaṃ dasseti. Ayaṃ suttattho.

११५. तत्थ कतमो देसनाहारो? इमम्हि सुत्ते तयो एसना देसिता सोतानुगतेहि धम्मेहि वचसा परिचितेहि कामेसनाय समथमग्गो। दिट्ठिया सुप्पटिविद्धेहि ब्रह्मचरियेसनाय समथमग्गो।

115. Tattha katamo desanāhāro? Imamhi sutte tayo esanā desitā sotānugatehi dhammehi vacasā paricitehi kāmesanāya samathamaggo. Diṭṭhiyā suppaṭividdhehi brahmacariyesanāya samathamaggo.

विचयोति यथा सुत्तं मनसिकरोन्तो विचिनन्तो सुतमयिपञ्‍ञं पटिलभति। यथा च सो मनसिकरोतीति यथा सुतधम्मा तदा चिन्तामयिपञ्‍ञं पटिलभति। यथा दिट्ठेव धम्मे मनसिकरोति तदा भावनामयिपञ्‍ञं पटिलभति। अयं विचयो।

Vicayoti yathā suttaṃ manasikaronto vicinanto sutamayipaññaṃ paṭilabhati. Yathā ca so manasikarotīti yathā sutadhammā tadā cintāmayipaññaṃ paṭilabhati. Yathā diṭṭheva dhamme manasikaroti tadā bhāvanāmayipaññaṃ paṭilabhati. Ayaṃ vicayo.

सुतेन सुतमयिपञ्‍ञं पटिलभति। चिन्ताय चिन्तामयिपञ्‍ञं भावनाय भावनामयिपञ्‍ञं पटिलभति। अत्थि एसा युत्ति।

Sutena sutamayipaññaṃ paṭilabhati. Cintāya cintāmayipaññaṃ bhāvanāya bhāvanāmayipaññaṃ paṭilabhati. Atthi esā yutti.

पदट्ठानोति सोतानुगता धम्माति धम्मस्सवनस्स पदट्ठानं। वचसा परिचिताति युञ्‍जनाय पदट्ठानं। मनसा अनुपेक्खिताति धम्मानुधम्माय विपस्सनाय पदट्ठानं। दिट्ठिया अनुपेक्खिताति पञ्‍ञायपि अनुपेक्खिता दिट्ठियापि अनुपेक्खिता।

Padaṭṭhānoti sotānugatā dhammāti dhammassavanassa padaṭṭhānaṃ. Vacasā paricitāti yuñjanāya padaṭṭhānaṃ. Manasā anupekkhitāti dhammānudhammāya vipassanāya padaṭṭhānaṃ. Diṭṭhiyā anupekkhitāti paññāyapi anupekkhitā diṭṭhiyāpi anupekkhitā.

चतुब्यूहोति इमम्हि सुत्ते भगवतो को अधिप्पायो? ये इमाहि द्वीहि पञ्‍ञाहि समन्‍नागता तेहि…।

Catubyūhoti imamhi sutte bhagavato ko adhippāyo? Ye imāhi dvīhi paññāhi samannāgatā tehi….

स निब्बुतोति मग्गफलं अनुपादिसेसञ्‍च निब्बानधातुं मन्तेति, दानेन ओळारिकानं किलेसानं पहानं मन्तेति। सीलेन मज्झिमानं, पञ्‍ञाय सुखुमकिलेसानं मन्तेति, रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति कता च भूमि।

Sa nibbutoti maggaphalaṃ anupādisesañca nibbānadhātuṃ manteti, dānena oḷārikānaṃ kilesānaṃ pahānaṃ manteti. Sīlena majjhimānaṃ, paññāya sukhumakilesānaṃ manteti, rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti katā ca bhūmi.

ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढति, संयमतो वेरं न चीयति।

Dadato puññaṃ pavaḍḍhati, saṃyamato veraṃ na cīyati;

कुसलो च जहाति पापकन्ति मग्गो वुत्तो।

Kusalo ca jahāti pāpakanti maggo vutto;

रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति मग्गफलमाह॥

Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti maggaphalamāha.

ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढति, संयमतोति तीहि पदेहि लोकिकं कुसलमूलं वुत्तं। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति लोकुत्तरं कुसलमूलं वुत्तं।

Dadato puññaṃ pavaḍḍhati, saṃyamatoti tīhi padehi lokikaṃ kusalamūlaṃ vuttaṃ. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti lokuttaraṃ kusalamūlaṃ vuttaṃ.

ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढति, संयमतो वेरं न चीयतीति पुथुज्‍जनभूमिं मन्तेति। कुसलो च जहाति पापकन्ति सेक्खभूमिं मन्तेति। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति असेक्खभूमि वुत्ता।

Dadato puññaṃ pavaḍḍhati, saṃyamato veraṃ na cīyatīti puthujjanabhūmiṃ manteti. Kusalo ca jahāti pāpakanti sekkhabhūmiṃ manteti. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti asekkhabhūmi vuttā.

ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढति, संयमतो वेरं न चीयतीति मग्गनिया पटिपदा वुत्ता। कुसलो च जहाति पापकन्ति सेक्खविमुत्ति। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति असेक्खविमुत्ति।

Dadato puññaṃ pavaḍḍhati, saṃyamato veraṃ na cīyatīti magganiyā paṭipadā vuttā. Kusalo ca jahāti pāpakanti sekkhavimutti. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti asekkhavimutti.

ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढति, संयमतो वेरं न चीयतीति दानकथं सीलकथं मग्गकथं लोकिकानं धम्मानं देसनमाह। कुसलो च जहाति पापकन्ति लोके आदीनवानुपस्सना। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति सामुक्‍कंसिकाय धम्मदेसनायपि पटिविद्धा।

Dadato puññaṃ pavaḍḍhati, saṃyamato veraṃ na cīyatīti dānakathaṃ sīlakathaṃ maggakathaṃ lokikānaṃ dhammānaṃ desanamāha. Kusalo ca jahāti pāpakanti loke ādīnavānupassanā. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti sāmukkaṃsikāya dhammadesanāyapi paṭividdhā.

ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढतीति पाणानं अभयदानेन पाणातिपाता वेरमणिसत्तानं अभयं देति। एवं सब्बानि सिक्खापदानि कातब्बानि। संयमतो वेरं न चीयतीति सीले पतिट्ठाय चित्तं संयमेति, तस्स संयमतो पारिपूरिं गच्छति। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति द्वे विमुत्तियो। अयं सुत्तनिद्देसो।

Dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti pāṇānaṃ abhayadānena pāṇātipātā veramaṇisattānaṃ abhayaṃ deti. Evaṃ sabbāni sikkhāpadāni kātabbāni. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti sīle patiṭṭhāya cittaṃ saṃyameti, tassa saṃyamato pāripūriṃ gacchati. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti dve vimuttiyo. Ayaṃ suttaniddeso.

११६. तत्थ कतमा देसना? इमम्हि सुत्ते किं देसितं? द्वे सुगतियो देवा च मनुस्सा च, दिब्बा च पञ्‍चकामगुणा, मानुस्सका च। द्वीहि पदेहि निद्देसो। ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढति, संयमतो वेरं न चीयति, कुसलो च जहाति पापकन्ति मग्गो वुत्तो। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति द्वे निब्बानधातुयो देसिता सोपादिसेसा च अनुपादिसेसा च। अयं देसना।

116. Tattha katamā desanā? Imamhi sutte kiṃ desitaṃ? Dve sugatiyo devā ca manussā ca, dibbā ca pañcakāmaguṇā, mānussakā ca. Dvīhi padehi niddeso. Dadato puññaṃ pavaḍḍhati, saṃyamato veraṃ na cīyati, kusalo ca jahāti pāpakanti maggo vutto. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti dve nibbānadhātuyo desitā sopādisesā ca anupādisesā ca. Ayaṃ desanā.

विचयोति ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढतीति इमिना पठमेन पदेन दानमयिकपुञ्‍ञकिरियवत्थु वुत्तं। तेनस्स आनन्तरियानं कुसलानं धम्मानं। दुतियेन पदेन… यन्ति, निय्यानिकं सासनन्ति, अयं अधिप्पायो। अस्सवनेन च अमनसिकारेन च अप्पटिवेधेन च सक्‍कायसमुदयगामिनी पटिपदा वुत्ता। सवनेन च मनसिकारेन च पटिवेधेन च सक्‍कायनिरोधगामिनी पटिपदा वुत्ता। अयं आवट्टो।

Vicayoti dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti iminā paṭhamena padena dānamayikapuññakiriyavatthu vuttaṃ. Tenassa ānantariyānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ. Dutiyena padena… yanti, niyyānikaṃ sāsananti, ayaṃ adhippāyo. Assavanena ca amanasikārena ca appaṭivedhena ca sakkāyasamudayagāminī paṭipadā vuttā. Savanena ca manasikārena ca paṭivedhena ca sakkāyanirodhagāminī paṭipadā vuttā. Ayaṃ āvaṭṭo.

विभत्तीति एकंसब्याकरणीयो। नत्थि तत्थ विभत्तिया भूमि। परिवत्तनाति ये पञ्‍चानिसंसा, ते पञ्‍चादिना पटिपक्खेन तेनेव दिट्ठेव धम्मे पापुणाति, तं उपपज्‍जमाना अपरो परियायो।

Vibhattīti ekaṃsabyākaraṇīyo. Natthi tattha vibhattiyā bhūmi. Parivattanāti ye pañcānisaṃsā, te pañcādinā paṭipakkhena teneva diṭṭheva dhamme pāpuṇāti, taṃ upapajjamānā aparo pariyāyo.

वेवचनन्ति सोतानुगता धम्माति यं सुत्तं दिट्ठम्पि पञ्‍ञिन्द्रियं विञ्‍ञत्तम्पि दिट्ठिया सुप्पटिविद्धम्पि विभावितम्पि।

Vevacananti sotānugatā dhammāti yaṃ suttaṃ diṭṭhampi paññindriyaṃ viññattampi diṭṭhiyā suppaṭividdhampi vibhāvitampi.

पञ्‍ञत्तीति सोतानुगताधम्माति देसना अविज्‍जापञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। मनसिकारो पामोज्‍जपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तो, दिट्ठधम्मापि आनिसंसपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्ता।

Paññattīti sotānugatādhammāti desanā avijjāpaññattiyā paññattaṃ. Manasikāro pāmojjapaññattiyā paññatto, diṭṭhadhammāpi ānisaṃsapaññattiyā paññattā.

ओतरणोति तिस्सो पञ्‍ञा वचसा परिचितेसु सुतमयीपञ्‍ञा मनसा अनुपेक्खितेसु चिन्तामयीपञ्‍ञा दिट्ठिया सुप्पटिविद्धासु भावनामयीपञ्‍ञा। इमानि अरियसच्‍चानि इन्द्रियानि विज्‍जुप्पादा अविज्‍जानिरोधो पटिच्‍चसमुप्पादो इन्द्रियेसु तीणि इन्द्रियानि, आयतनेसु धम्मायतनपरियापन्‍ना धातूसु धम्मधातुपरियापन्‍नाति। सोधनोति यो आरम्भो सुत्तस्स पवेसो नियुत्तो।

Otaraṇoti tisso paññā vacasā paricitesu sutamayīpaññā manasā anupekkhitesu cintāmayīpaññā diṭṭhiyā suppaṭividdhāsu bhāvanāmayīpaññā. Imāni ariyasaccāni indriyāni vijjuppādā avijjānirodho paṭiccasamuppādo indriyesu tīṇi indriyāni, āyatanesu dhammāyatanapariyāpannā dhātūsu dhammadhātupariyāpannāti. Sodhanoti yo ārambho suttassa paveso niyutto.

अधिट्ठानोति पञ्‍चानिसंसाति वेमत्तताय पञ्‍ञत्ता आनिसंसा सोता अनुगताति वेमत्तताय अरियवोहारो पञ्‍ञत्तो, धम्मे च सवनन्ति एकत्तताय पञ्‍ञत्तं।

Adhiṭṭhānoti pañcānisaṃsāti vemattatāya paññattā ānisaṃsā sotā anugatāti vemattatāya ariyavohāro paññatto, dhamme ca savananti ekattatāya paññattaṃ.

परिक्खारोति धम्मस्सवनस्स पयिरुपासना पच्‍चयो, सद्धा हेतु। मनसा अनुपेक्खिताति अत्थप्पटिसंवेदिता पच्‍चयो, धम्मप्पटिसंवेदिता हेतु, दिट्ठिया सुप्पटिविद्धाति सद्धम्मस्सवनञ्‍च मनसिकारो च पच्‍चयो, सुतमयी चिन्तामयी पञ्‍ञा हेतु। समारोपनोति विभत्तं सुत्तं अपरो परियायो निब्बत्ति बले नत्थि। तत्थ समारोपनाय भूमि।

Parikkhāroti dhammassavanassa payirupāsanā paccayo, saddhā hetu. Manasā anupekkhitāti atthappaṭisaṃveditā paccayo, dhammappaṭisaṃveditā hetu, diṭṭhiyā suppaṭividdhāti saddhammassavanañca manasikāro ca paccayo, sutamayī cintāmayī paññā hetu. Samāropanoti vibhattaṃ suttaṃ aparo pariyāyo nibbatti bale natthi. Tattha samāropanāya bhūmi.

११७. तत्थ कतमं वासनाभागियञ्‍च निब्बेधभागियञ्‍च सुत्तं? ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढतीति गाथा। ददतोति दानमयिकपुञ्‍ञकिरियवत्थु वुत्तं। संयमतो वेरं न चीयतीति सीलमयिकपुञ्‍ञकिरियवत्थु वुत्तं। कुसलो च जहाति पापकन्ति लोभस्स च मोहस्स च ब्यापादस्स च पहानमाह। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति लोभस्स च मोहस्स च ब्यापादस्स च छन्दरागविनयमाहाति। ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढतीति गाथा अलोभो कुसलमूलं भवति। संयमतो वेरं न चीयतीति अदोसो कुसलमूलं भवति। संयमतो वेरं न चीयतीति अवेरा असपत्ता अब्यापादताय सदा। कुसलो च जहाति पापकन्ति ञाणुप्पादा अञ्‍ञाणनिरोधो। चतुत्थपदेन रागदोसमोहक्खयेन रागविरागा चेतोविमुत्तिमोहक्खयेन अविज्‍जाविरागा पञ्‍ञाविमुत्ति, अयं विचयो।

117. Tattha katamaṃ vāsanābhāgiyañca nibbedhabhāgiyañca suttaṃ? Dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti gāthā. Dadatoti dānamayikapuññakiriyavatthu vuttaṃ. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti sīlamayikapuññakiriyavatthu vuttaṃ. Kusalo ca jahāti pāpakanti lobhassa ca mohassa ca byāpādassa ca pahānamāha. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti lobhassa ca mohassa ca byāpādassa ca chandarāgavinayamāhāti. Dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti gāthā alobho kusalamūlaṃ bhavati. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti adoso kusalamūlaṃ bhavati. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti averā asapattā abyāpādatāya sadā. Kusalo ca jahāti pāpakanti ñāṇuppādā aññāṇanirodho. Catutthapadena rāgadosamohakkhayena rāgavirāgā cetovimuttimohakkhayena avijjāvirāgā paññāvimutti, ayaṃ vicayo.

युत्तीति दाने ठितो उभयं हि परिपूरेति। मच्छरियञ्‍च पजहति। पुञ्‍ञञ्‍च पवड्ढति। अत्थि एसा युत्ति।

Yuttīti dāne ṭhito ubhayaṃ hi paripūreti. Macchariyañca pajahati. Puññañca pavaḍḍhati. Atthi esā yutti.

पदट्ठानन्ति ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढतीति चागाधिट्ठानस्स पदट्ठानं। संयमतो वेरं न चीयतीति पञ्‍ञाधिट्ठानस्स पदट्ठानं कुसलो च जहाति पापकन्ति सच्‍चाधिट्ठानस्स पदट्ठानं। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति उपसमाधिट्ठानस्स पदट्ठानं। अयं पदट्ठानो।

Padaṭṭhānanti dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti cāgādhiṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti paññādhiṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ kusalo ca jahāti pāpakanti saccādhiṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti upasamādhiṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Ayaṃ padaṭṭhāno.

तत्थ कतमो लक्खणो? ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढति संयमतो वेरं न चीयति। ददतोपि वेरं न करियाति कुसलो च जहाति पापकं रागदोसमोहक्खया स निब्बुतो रूपक्खयापि वेदनक्खयापि, येन रूपेन दिट्ठं, तेन तथागतो पञ्‍ञपेन्तो पञ्‍ञपेय्य रूपस्स खया विरागनिरोधाति एवं पञ्‍चक्खन्धा।

Tattha katamo lakkhaṇo? Dadato puññaṃ pavaḍḍhati saṃyamato veraṃ na cīyati. Dadatopi veraṃ na kariyāti kusalo ca jahāti pāpakaṃ rāgadosamohakkhayā sa nibbuto rūpakkhayāpi vedanakkhayāpi, yena rūpena diṭṭhaṃ, tena tathāgato paññapento paññapeyya rūpassa khayā virāganirodhāti evaṃ pañcakkhandhā.

चतुब्यूहो इध भगवतो को अधिप्पायो? ये महाभोगानं पत्थयिस्सन्ति? ते दानं दस्सन्ति परिस्सयपहानाय, ये अवेराभिछन्दका, ते पञ्‍च वेरानि पजहिस्सन्ति, ये कुसलाभिछन्दका, ते अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सन्ति अट्ठन्‍नं मिच्छत्तानं पहानाय। ये निब्बायितुकामा, ते रागदोसमोहं पजहिस्सन्तीति अयं भगवतो अधिप्पायो।

Catubyūho idha bhagavato ko adhippāyo? Ye mahābhogānaṃ patthayissanti? Te dānaṃ dassanti parissayapahānāya, ye averābhichandakā, te pañca verāni pajahissanti, ye kusalābhichandakā, te aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvessanti aṭṭhannaṃ micchattānaṃ pahānāya. Ye nibbāyitukāmā, te rāgadosamohaṃ pajahissantīti ayaṃ bhagavato adhippāyo.

आवट्टोति यञ्‍च अददतो मच्छरियं यञ्‍च असंयमतो वेरं यञ्‍च अकुसलस्स पापस्स अप्पहानं, अयं दुक्खनिद्देसो न समुदयो। अलोभेन च अदोसेन च अमोहेन च कुसलेन इमानि तीणि कुसलमूलानि। तेसं पच्‍चयो अट्ठ सम्मत्तानि, अयं मग्गो। तेसं रागदोसमोहानं खया, अयं निरोधो।

Āvaṭṭoti yañca adadato macchariyaṃ yañca asaṃyamato veraṃ yañca akusalassa pāpassa appahānaṃ, ayaṃ dukkhaniddeso na samudayo. Alobhena ca adosena ca amohena ca kusalena imāni tīṇi kusalamūlāni. Tesaṃ paccayo aṭṭha sammattāni, ayaṃ maggo. Tesaṃ rāgadosamohānaṃ khayā, ayaṃ nirodho.

विभत्तीति ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढतीति न एकंसेन यो राजदण्डभयेन देति, यो च अकप्पियस्स परिभोगेन सीलवन्तेसु देति, न तस्स पुञ्‍ञं पवड्ढतीति सो चेतं दानं अकुसलेन देति, दण्डदानं सत्थदानं अपुञ्‍ञमयं पवड्ढति, न पुञ्‍ञं। संयमतो वेरं न चीयतीति न एकंसेन किं कारणं यञ्‍च यो पदं दिट्ठधम्मिकं पस्सति यदि मम राजानो गहेत्वा हत्थं वा छिन्देय्य…पे॰… न तेन संयमेन वेरं न करोति। यो तु एवं समादियति पाणातिपातस्स पापको विपाकोति, दिट्ठे येव धम्मे अभिसम्पराये च एवं सब्बस्स अकुसलस्स हेतुतो आरति। इमिना संयमेन वेरं न चीयति।

Vibhattīti dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti na ekaṃsena yo rājadaṇḍabhayena deti, yo ca akappiyassa paribhogena sīlavantesu deti, na tassa puññaṃ pavaḍḍhatīti so cetaṃ dānaṃ akusalena deti, daṇḍadānaṃ satthadānaṃ apuññamayaṃ pavaḍḍhati, na puññaṃ. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti na ekaṃsena kiṃ kāraṇaṃ yañca yo padaṃ diṭṭhadhammikaṃ passati yadi mama rājāno gahetvā hatthaṃ vā chindeyya…pe… na tena saṃyamena veraṃ na karoti. Yo tu evaṃ samādiyati pāṇātipātassa pāpako vipākoti, diṭṭhe yeva dhamme abhisamparāye ca evaṃ sabbassa akusalassa hetuto ārati. Iminā saṃyamena veraṃ na cīyati.

परिवत्तनाति ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढतीति अददतो पुञ्‍ञं न पवड्ढति। यं दानमयं, तं संयमतो वेरं न चीयति, असंयमतो वेरं करीयति। कुसलो च जहाति पापकं अकुसलो न जहाति। रागदोसमोहक्खया सनिब्बुतोति दूतं पेसेत्वा पणीतं पेसेत्वापि न पक्‍कोसामि, सो सयमेव पन महाभिक्खुसङ्घपरिवारो अम्हाकं वसनट्ठानं सम्पत्तो अम्हेहि च सन्थागारसाला ¹⁰³ कारिता, एत्थ मयं दसबलं आनेत्वा मङ्गलं भणापेमाति चिन्तेत्वा उपसङ्कमिंसु। येन सन्थागारं तेनुपसङ्कमिंसूति तं दिवसं किर सन्थागारे चित्तकम्मं निट्ठापेत्वा अट्टका मुत्तमत्ता होन्ति। बुद्धा नाम अरञ्‍ञज्झासया अरञ्‍ञारामा अन्तोगामे वसेय्युं वा नो वाति तस्मा भगवतो मनं जानित्वाव पटिजग्गिस्सामाति चिन्तेत्वा ते भगवन्तं उपसङ्कमिंसु। इदानि पन मनं लभित्वा पटिजग्गितुकामा येन सन्थागारं, तेनुपसङ्कमिंसु। सब्बसन्थरिन्ति यथा सब्बं सन्थतं होति एवं येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसूति। एत्थ पन ते मल्‍लराजानो सन्थागारं पटिजग्गित्वा नगरवीथियोपि सम्मज्‍जापेत्वा धजे उस्सापेत्वा सुवण्णघटिकदलियो च ठपापेत्वा सकलनगरं दीपमालाहि विप्पकिण्णतारकं विय कत्वा खीरपके ¹⁰⁴ दारके खीरं पायेथ, दहरे कुमारे लहुं लहुं भोजापेत्वा सयापेथ, उच्‍चासद्दं माकरि, अज्‍ज एकरत्तिं सत्था अन्तोगामेव वसिस्सति, बुद्धा नाम अप्पसद्दकामा होन्तीति भेरिं चरापेत्वा सयं दण्डकदीपिका आदाय येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु। भगवन्तं येव पुरक्खत्वाति भगवन्तं पुरतो कत्वा, तत्थ भगवा भिक्खूनञ्‍चेव उपासकानञ्‍च मज्झे निसिन्‍नो अतिविय विरोचति। समन्तपासादिको सुवण्णवण्णो अभिरूपो दस्सनीयो पुरत्थिमकायतो सुवण्णवण्णा रस्मि उट्ठहित्वा गगनतले असीतिहत्थं ठानं गण्हाति। पच्छिमकायतो दक्खिणहत्थतो वामहत्थतो सुवण्णवण्णा हेट्ठा पादतलेहि पवाळवण्णरस्मि उट्ठहित्वा घनपथवियं असीतिहत्थं ठानं गण्हाति, एवं समन्ता असीतिहत्थमत्तं ठानं छब्बण्णबुद्धरस्मियो विज्‍जोतमाना वितण्डमाना विधावन्ति, सब्बे दिसाभागा सुवण्णचम्पकपुप्फेहि विकिरियमाना विय सुवण्णघटतो निक्खन्तसुवण्णरसधाराहि सिञ्‍चमाना विय पसारितसुवण्णपटपरिक्खित्ता व्विय वेरम्भवातसमुट्ठितकिंसुककिंसुकारकणिकारपुप्फचुण्णसमोकिण्णा विय विप्पकसन्तं असीतिअनुब्यञ्‍जनब्यामप्पभा द्वत्तिंसवरलक्खणसमुज्‍जलं सरीरं समुग्गततारकं विय गगनतलं विकसितमिव पदुमवनं सब्बफालिफुल्‍लो विय योजनसतिको पारिच्छत्तको पटिपाटिया ठपितानं द्वत्तिंसचन्दानं द्वत्तिंससूरियानं द्वत्तिंसचक्‍कवत्तीनं द्वत्तिंसदेवराजानं द्वत्तिंसमहाब्रह्मानं निब्बुतो असेक्खस्स नत्थि निब्बुति।

Parivattanāti dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti adadato puññaṃ na pavaḍḍhati. Yaṃ dānamayaṃ, taṃ saṃyamato veraṃ na cīyati, asaṃyamato veraṃ karīyati. Kusalo ca jahāti pāpakaṃ akusalo na jahāti. Rāgadosamohakkhayā sanibbutoti dūtaṃ pesetvā paṇītaṃ pesetvāpi na pakkosāmi, so sayameva pana mahābhikkhusaṅghaparivāro amhākaṃ vasanaṭṭhānaṃ sampatto amhehi ca santhāgārasālā ¹⁰⁵ kāritā, ettha mayaṃ dasabalaṃ ānetvā maṅgalaṃ bhaṇāpemāti cintetvā upasaṅkamiṃsu. Yena santhāgāraṃ tenupasaṅkamiṃsūti taṃ divasaṃ kira santhāgāre cittakammaṃ niṭṭhāpetvā aṭṭakā muttamattā honti. Buddhā nāma araññajjhāsayā araññārāmā antogāme vaseyyuṃ vā no vāti tasmā bhagavato manaṃ jānitvāva paṭijaggissāmāti cintetvā te bhagavantaṃ upasaṅkamiṃsu. Idāni pana manaṃ labhitvā paṭijaggitukāmā yena santhāgāraṃ, tenupasaṅkamiṃsu. Sabbasantharinti yathā sabbaṃ santhataṃ hoti evaṃ yena bhagavā tenupasaṅkamiṃsūti. Ettha pana te mallarājāno santhāgāraṃ paṭijaggitvā nagaravīthiyopi sammajjāpetvā dhaje ussāpetvā suvaṇṇaghaṭikadaliyo ca ṭhapāpetvā sakalanagaraṃ dīpamālāhi vippakiṇṇatārakaṃ viya katvā khīrapake ¹⁰⁶ dārake khīraṃ pāyetha, dahare kumāre lahuṃ lahuṃ bhojāpetvā sayāpetha, uccāsaddaṃ mākari, ajja ekarattiṃ satthā antogāmeva vasissati, buddhā nāma appasaddakāmā hontīti bheriṃ carāpetvā sayaṃ daṇḍakadīpikā ādāya yena bhagavā tenupasaṅkamiṃsu. Bhagavantaṃ yeva purakkhatvāti bhagavantaṃ purato katvā, tattha bhagavā bhikkhūnañceva upāsakānañca majjhe nisinno ativiya virocati. Samantapāsādiko suvaṇṇavaṇṇo abhirūpo dassanīyo puratthimakāyato suvaṇṇavaṇṇā rasmi uṭṭhahitvā gaganatale asītihatthaṃ ṭhānaṃ gaṇhāti. Pacchimakāyato dakkhiṇahatthato vāmahatthato suvaṇṇavaṇṇā heṭṭhā pādatalehi pavāḷavaṇṇarasmi uṭṭhahitvā ghanapathaviyaṃ asītihatthaṃ ṭhānaṃ gaṇhāti, evaṃ samantā asītihatthamattaṃ ṭhānaṃ chabbaṇṇabuddharasmiyo vijjotamānā vitaṇḍamānā vidhāvanti, sabbe disābhāgā suvaṇṇacampakapupphehi vikiriyamānā viya suvaṇṇaghaṭato nikkhantasuvaṇṇarasadhārāhi siñcamānā viya pasāritasuvaṇṇapaṭaparikkhittā vviya verambhavātasamuṭṭhitakiṃsukakiṃsukārakaṇikārapupphacuṇṇasamokiṇṇā viya vippakasantaṃ asītianubyañjanabyāmappabhā dvattiṃsavaralakkhaṇasamujjalaṃ sarīraṃ samuggatatārakaṃ viya gaganatalaṃ vikasitamiva padumavanaṃ sabbaphāliphullo viya yojanasatiko pāricchattako paṭipāṭiyā ṭhapitānaṃ dvattiṃsacandānaṃ dvattiṃsasūriyānaṃ dvattiṃsacakkavattīnaṃ dvattiṃsadevarājānaṃ dvattiṃsamahābrahmānaṃ nibbuto asekkhassa natthi nibbuti.

वेवचनन्ति ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढति, अनुमोदतोपि पुञ्‍ञं पवड्ढति। चित्तस्स समादहतोपि वेय्यावच्‍चकिरियायपि पुञ्‍ञं पवड्ढतीति।

Vevacananti dadato puññaṃ pavaḍḍhati, anumodatopi puññaṃ pavaḍḍhati. Cittassa samādahatopi veyyāvaccakiriyāyapi puññaṃ pavaḍḍhatīti.

पञ्‍ञत्तीति ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढति, अलोभस्स पटिनिस्सयघातपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। संयमतो वेरं न चीयतीति अदोसस्स पटिनिस्सयघातपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं कुसलो च जहाति पापकन्ति अमोहस्स पटिनिस्सयघातपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं।

Paññattīti dadato puññaṃ pavaḍḍhati, alobhassa paṭinissayaghātapaññattiyā paññattaṃ. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti adosassa paṭinissayaghātapaññattiyā paññattaṃ kusalo ca jahāti pāpakanti amohassa paṭinissayaghātapaññattiyā paññattaṃ.

ओतरणोति पञ्‍चसु इन्द्रियेसु ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढति, संयमतो वेरं न चीयति संयमेन सीलक्खन्धो। ओतिण्णो छसु इन्द्रियेसु संवरो, अयं समाधिक्खन्धो, यं कुसलो च जहाति पापकं, अयं पञ्‍ञाक्खन्धो, रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति विमुत्तिक्खन्धो। धातूसु धम्मधातु, आयतनेसु मनायतनं।

Otaraṇoti pañcasu indriyesu dadato puññaṃ pavaḍḍhati, saṃyamato veraṃ na cīyati saṃyamena sīlakkhandho. Otiṇṇo chasu indriyesu saṃvaro, ayaṃ samādhikkhandho, yaṃ kusalo ca jahāti pāpakaṃ, ayaṃ paññākkhandho, rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti vimuttikkhandho. Dhātūsu dhammadhātu, āyatanesu manāyatanaṃ.

सोधनोति येनारम्भेन इदं सुत्तं देसितं सो आरम्भो सुद्धो।

Sodhanoti yenārambhena idaṃ suttaṃ desitaṃ so ārambho suddho.

अधिट्ठानो दानन्ति एकत्तताय पञ्‍ञत्तं। चागो परिच्‍चागो धम्मदानं आमिसदानं, अट्ठ दानानि वित्थारेन कातब्बानि, अयं वेमत्तता। न च ददतो एकत्तपञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। खन्ती अनवज्‍जन्ति पञ्‍ञत्तिया पञ्‍ञत्तं। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति रोधवीरियपञ्‍ञत्तिया ¹⁰⁷ पञ्‍ञत्ता।

Adhiṭṭhāno dānanti ekattatāya paññattaṃ. Cāgo pariccāgo dhammadānaṃ āmisadānaṃ, aṭṭha dānāni vitthārena kātabbāni, ayaṃ vemattatā. Na ca dadato ekattapaññattiyā paññattaṃ. Khantī anavajjanti paññattiyā paññattaṃ. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti rodhavīriyapaññattiyā ¹⁰⁸ paññattā.

परिक्खारोति दानस्स पामोज्‍जं पच्‍चयो, अलोभो हेतु। संयमतो योनिसो मनसिकारो हेतु, परिच्‍चागो पच्‍चयो। कुसलो च जहाति पापकन्ति यथाभूतदस्सनं पच्‍चयो, ञाणप्पटिलाभो हेतु। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति परतो च घोसो अज्झत्तञ्‍च योनिसो मनसिकारो मग्गो च हेतु च पच्‍चयो च।

Parikkhāroti dānassa pāmojjaṃ paccayo, alobho hetu. Saṃyamato yoniso manasikāro hetu, pariccāgo paccayo. Kusalo ca jahāti pāpakanti yathābhūtadassanaṃ paccayo, ñāṇappaṭilābho hetu. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti parato ca ghoso ajjhattañca yoniso manasikāro maggo ca hetu ca paccayo ca.

समारोपनोति ददतो पुञ्‍ञं पवड्ढतीति गाथा तस्स सीलम्पि वड्ढति। संयमोपि वड्ढति। संयमतो वेरं न चीयतीति। अञ्‍ञेपि किलेसा न चीयन्ति येपिस्स तप्पच्‍चया उप्पज्‍जेय्युं आसवा विघाता, तेपिस्स न उप्पज्‍जन्ति। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति रागदोसस्सापि खया रागानुसयस्सपि खया दोसस्स मोहस्सापि स निब्बुतोति सोपादिसेसा निब्बानधातु अनुपादिसेसापि। अयं समारोपनो।

Samāropanoti dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti gāthā tassa sīlampi vaḍḍhati. Saṃyamopi vaḍḍhati. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti. Aññepi kilesā na cīyanti yepissa tappaccayā uppajjeyyuṃ āsavā vighātā, tepissa na uppajjanti. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti rāgadosassāpi khayā rāgānusayassapi khayā dosassa mohassāpi sa nibbutoti sopādisesā nibbānadhātu anupādisesāpi. Ayaṃ samāropano.

थेरस्स महाकच्‍चायनस्स पेटकोपदेसे

Therassa mahākaccāyanassa peṭakopadese

हारस्स सम्पातभूमि समत्ता।

Hārassa sampātabhūmi samattā.

Next: ८. सुत्तवेभङ्गियं • 8. Suttavebhaṅgiyaṃ

Footnotes:

1. पहानभागियं (पी॰ क॰)

2. pahānabhāgiyaṃ (pī. ka.)

3. सम्मोहो (पी॰ क॰)

4. तदुपकज्झायिनो (पी॰ क॰)

5. समाधिका (पी॰)

6. sammoho (pī. ka.)

7. tadupakajjhāyino (pī. ka.)

8. samādhikā (pī.)

9. सन्दहति (पी॰)

10. sandahati (pī.)

11. कोचि (क॰)

12. koci (ka.)

13. उपगमिपरिचयो (पी॰)

14. अनुविद्धा पस्सतिया (पी॰)

15. upagamiparicayo (pī.)

16. anuviddhā passatiyā (pī.)

17. झायी च वसेन च भवति (पी॰ क॰)

18. jhāyī ca vasena ca bhavati (pī. ka.)

19. सा तस्स (पी॰ क॰)

20. sā tassa (pī. ka.)

21. मग्गाहिनो (पी॰)

22. maggāhino (pī.)

23. उदा॰ ६३ उदाने पस्सितब्बं

24. udā. 63 udāne passitabbaṃ

25. करथमीति (पी॰ क॰)

26. karathamīti (pī. ka.)

27. पच्‍चापञ्‍ञत्तिया (क॰)

28. paccāpaññattiyā (ka.)

29. तण्हापि (पी॰)

30. taṇhāpi (pī.)

31. पस्स सं॰ नि॰ ५.१०१७

32. passa saṃ. ni. 5.1017

33. तेन (क॰)

34. tena (ka.)

35. दुप्पञ्‍ञियं (क॰)

36. duppaññiyaṃ (ka.)

37. पस्स उदा॰ ६१ उदाने

38. उच्छेददिट्ठियं (क॰)

39. passa udā. 61 udāne

40. ucchedadiṭṭhiyaṃ (ka.)

41. जानाति पस्सति (पी॰)

42. jānāti passati (pī.)

43. सम्मादिट्ठि (पी॰)

44. sammādiṭṭhi (pī.)

45. सतस्स (क॰)

46. satassa (ka.)

47. आदिका (पी॰)

48. ādikā (pī.)

49. पस्स उदा॰ ३४ उदानपाळियं

50. passa udā. 34 udānapāḷiyaṃ

51. नं (क॰)

52. naṃ (ka.)

53. पस्स उदा॰ ३४ उदानपाळियं

54. passa udā. 34 udānapāḷiyaṃ

55. पस्स उदा॰ ३४ उदाने

56. passa udā. 34 udāne

57. सब्रह्मचारीनं (क॰)

58. sabrahmacārīnaṃ (ka.)

59. यथारूपेन (पी॰ क॰)

60. yathārūpena (pī. ka.)

61. सत्तेसु च पञ्‍चक्खन्धा (पी॰)

62. अवतिण्णा (पी॰)

63. sattesu ca pañcakkhandhā (pī.)

64. avatiṇṇā (pī.)

65. धीतिकोसल्‍लञ्‍च (पी॰)

66. dhītikosallañca (pī.)

67. पस्स अ॰ नि॰ ४.८५

68. passa a. ni. 4.85

69. जोतिपरायनो (पी॰)

70. jotiparāyano (pī.)

71. जोतितभावताय (पी॰)

72. jotitabhāvatāya (pī.)

73. गन्थपरिवसो (पी॰) गन्थपरिवुतो (क॰)

74. अहनावरे (पी॰), अहनावरो (क॰)

75. ganthaparivaso (pī.) ganthaparivuto (ka.)

76. ahanāvare (pī.), ahanāvaro (ka.)

77. एवम्पि (पी॰ क॰)

78. evampi (pī. ka.)

79. सत्तसु (पी॰)

80. sattasu (pī.)

81. विचिनयति (पी॰ क॰)

82. vicinayati (pī. ka.)

83. पस्स उदा॰ ३० उदाने

84. निच्‍चुतस्स (पी॰ क॰)

85. passa udā. 30 udāne

86. niccutassa (pī. ka.)

87. कोमग्गे (पी॰ क॰) पस्स अ॰ नि॰ ३.३५

88. komagge (pī. ka.) passa a. ni. 3.35

89. पस्स अ॰ नि॰ ४.५

90. passa a. ni. 4.5

91. पापकं (पी॰)

92. pāpakaṃ (pī.)

93. असहारियाय (पी॰)

94. asahāriyāya (pī.)

95. निट्ठानपञ्‍ञत्तिया (क॰)

96. niṭṭhānapaññattiyā (ka.)

97. उपादायदिट्ठि (पी॰)

98. upādāyadiṭṭhi (pī.)

99. पस्स अ॰ नि॰ ४.१९१

100. कत्थ (पी॰ क॰), तत्थ (क॰)

101. passa a. ni. 4.191

102. kattha (pī. ka.), tattha (ka.)

103. सन्धागारसाला (क॰)

104. खीरुपके (पी॰ क॰)

105. sandhāgārasālā (ka.)

106. khīrupake (pī. ka.)

107. योध वीरियपञ्‍ञत्तिया (पी॰ क॰)

108. yodha vīriyapaññattiyā (pī. ka.)

© 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea^® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
Contact