| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२३९] ९. हरितमण्डूकजातकवण्णना
[239] 9. Haritamaṇḍūkajātakavaṇṇanā
आसीविसम्पि मं सन्तन्ति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो अजातसत्तुं आरब्भ कथेसि। कोसलराजस्स हि पिता महाकोसलो बिम्बिसाररञ्ञो धीतरं ददमानो धीतु न्हानमूलं कासिगामकं नाम अदासि। सा अजातसत्तुना पितुघातककम्मे कते रञ्ञो सिनेहेन नचिरस्सेव कालमकासि। अजातसत्तु मातरि कालकतायपि तं गामं भुञ्जतेव। कोसलराजा ‘‘पितुघातकस्स चोरस्स मम कुलसन्तकं गामं न दस्सामी’’ति तेन सद्धिं युज्झति। कदाचि मातुलस्स जयो होति, कदाचि भागिनेय्यस्स। यदा पन अजातसत्तु जिनाति, तदा सोमनस्सप्पत्तो रथे धजं उस्सापेत्वा महन्तेन यसेन नगरं पविसति। यदा पन पराजयति, तदा दोमनस्सप्पत्तो कञ्चि अजानापेत्वाव पविसति। अथेकदिवसं धम्मसभायं भिक्खू कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, अजातसत्तु मातुलं जिनित्वा तुस्सति, पराजितो दोमनस्सप्पत्तो होती’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपेस जिनित्वा तुस्सति, पराजितो दोमनस्सप्पत्तो होती’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Āsīvisampimaṃ santanti idaṃ satthā veḷuvane viharanto ajātasattuṃ ārabbha kathesi. Kosalarājassa hi pitā mahākosalo bimbisārarañño dhītaraṃ dadamāno dhītu nhānamūlaṃ kāsigāmakaṃ nāma adāsi. Sā ajātasattunā pitughātakakamme kate rañño sinehena nacirasseva kālamakāsi. Ajātasattu mātari kālakatāyapi taṃ gāmaṃ bhuñjateva. Kosalarājā ‘‘pitughātakassa corassa mama kulasantakaṃ gāmaṃ na dassāmī’’ti tena saddhiṃ yujjhati. Kadāci mātulassa jayo hoti, kadāci bhāgineyyassa. Yadā pana ajātasattu jināti, tadā somanassappatto rathe dhajaṃ ussāpetvā mahantena yasena nagaraṃ pavisati. Yadā pana parājayati, tadā domanassappatto kañci ajānāpetvāva pavisati. Athekadivasaṃ dhammasabhāyaṃ bhikkhū kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, ajātasattu mātulaṃ jinitvā tussati, parājito domanassappatto hotī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepesa jinitvā tussati, parājito domanassappatto hotī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो नीलमण्डूकयोनियं निब्बत्ति। तदा मनुस्सा नदीकन्दरादीसु तत्थ तत्थ मच्छे गहणत्थाय कुमीनानि ओड्डेसुं। एकस्मिं कुमीने बहू मच्छा पविसिंसु। अथेको उदकासीविसो मच्छे खादन्तो तं कुमीनं पाविसि, बहू मच्छा एकतो हुत्वा तं खादन्ता एकलोहितं अकंसु। सो पटिसरणं अपस्सन्तो मरणभयतज्जितो कुमीनमुखेन निक्खमित्वा वेदनाप्पत्तो उदकपरियन्ते निपज्जि। नीलमण्डूकोपि तस्मिं खणे उप्पतित्वा कुमीनसूलमत्थके निपन्नो होति। आसीविसो विनिच्छयट्ठानं अलभन्तो तत्थ निपन्नं तं दिस्वा ‘‘सम्म नीलमण्डूक, इमेसं मच्छानं किरिया रुच्चति तुय्ह’’न्ति पुच्छन्तो पठमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto nīlamaṇḍūkayoniyaṃ nibbatti. Tadā manussā nadīkandarādīsu tattha tattha macche gahaṇatthāya kumīnāni oḍḍesuṃ. Ekasmiṃ kumīne bahū macchā pavisiṃsu. Atheko udakāsīviso macche khādanto taṃ kumīnaṃ pāvisi, bahū macchā ekato hutvā taṃ khādantā ekalohitaṃ akaṃsu. So paṭisaraṇaṃ apassanto maraṇabhayatajjito kumīnamukhena nikkhamitvā vedanāppatto udakapariyante nipajji. Nīlamaṇḍūkopi tasmiṃ khaṇe uppatitvā kumīnasūlamatthake nipanno hoti. Āsīviso vinicchayaṭṭhānaṃ alabhanto tattha nipannaṃ taṃ disvā ‘‘samma nīlamaṇḍūka, imesaṃ macchānaṃ kiriyā ruccati tuyha’’nti pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –
१७७.
177.
‘‘आसीविसम्पि मं सन्तं, पविट्ठं कुमिनामुखं।
‘‘Āsīvisampi maṃ santaṃ, paviṭṭhaṃ kumināmukhaṃ;
रुच्चते हरितामाता, यं मं खादन्ति मच्छका’’ति॥
Ruccate haritāmātā, yaṃ maṃ khādanti macchakā’’ti.
तत्थ आसीविसम्पि मं सन्तन्ति मं आगतविसं समानं। रुच्चते हरितामाता, यं मं खादन्ति मच्छकाति एतं तव रुच्चति हरितमण्डूकपुत्ताति वदति।
Tattha āsīvisampi maṃ santanti maṃ āgatavisaṃ samānaṃ. Ruccate haritāmātā, yaṃ maṃ khādanti macchakāti etaṃ tava ruccati haritamaṇḍūkaputtāti vadati.
अथ नं हरितमण्डूको ‘‘आम, सम्म, रुच्चती’’ति। ‘‘किंकारणा’’ति? ‘‘सचे त्वम्पि तव पदेसं आगते मच्छे खादसि, मच्छापि अत्तनो पदेसं आगतं तं खादन्ति, अत्तनो विसये पदेसे गोचरभूमियं अबलवा नाम नत्थी’’ति वत्वा दुतियं गाथमाह –
Atha naṃ haritamaṇḍūko ‘‘āma, samma, ruccatī’’ti. ‘‘Kiṃkāraṇā’’ti? ‘‘Sace tvampi tava padesaṃ āgate macche khādasi, macchāpi attano padesaṃ āgataṃ taṃ khādanti, attano visaye padese gocarabhūmiyaṃ abalavā nāma natthī’’ti vatvā dutiyaṃ gāthamāha –
१७८.
178.
‘‘विलुम्पतेव पुरिसो, यावस्स उपकप्पति।
‘‘Vilumpateva puriso, yāvassa upakappati;
यदा चञ्ञे विलुम्पन्ति, सो विलुत्तो विलुम्पती’’ति॥
Yadā caññe vilumpanti, so vilutto vilumpatī’’ti.
तत्थ विलुम्पतेव पुरिसो, यावस्स उपकप्पतीति याव अस्स पुरिसस्स इस्सरियं उपकप्पति इज्झति पवत्तति, ताव सो अञ्ञं विलुम्पतियेव। ‘‘याव सो उपकप्पती’’तिपि पाठो , यत्तकं कालं सो पुरिसो सक्कोति विलुम्पितुन्ति अत्थो। यदा चञ्ञे विलुम्पन्तीति यदा च अञ्ञे इस्सरा हुत्वा विलुम्पन्ति। सो विलुत्तो विलुम्पतीति अथ सो विलुम्पको अञ्ञेहि विलुम्पति। ‘‘विलुम्पते’’तिपि पाठो, अयमेवत्थो। ‘‘विलुम्पन’’न्तिपि पठन्ति, तस्सत्थो न समेति। एवं ‘‘विलुम्पको पुन विलुम्पं पापुणाती’’ति बोधिसत्तेन अड्डे विनिच्छिते उदकासीविसस्स दुब्बलभावं ञत्वा ‘‘पच्चामित्तं गण्हिस्सामा’’ति मच्छगणा कुमीनमुखा निक्खमित्वा तत्थेव नं जीवितक्खयं पापेत्वा पक्कमुं।
Tattha vilumpateva puriso, yāvassa upakappatīti yāva assa purisassa issariyaṃ upakappati ijjhati pavattati, tāva so aññaṃ vilumpatiyeva. ‘‘Yāva so upakappatī’’tipi pāṭho , yattakaṃ kālaṃ so puriso sakkoti vilumpitunti attho. Yadā caññe vilumpantīti yadā ca aññe issarā hutvā vilumpanti. So vilutto vilumpatīti atha so vilumpako aññehi vilumpati. ‘‘Vilumpate’’tipi pāṭho, ayamevattho. ‘‘Vilumpana’’ntipi paṭhanti, tassattho na sameti. Evaṃ ‘‘vilumpako puna vilumpaṃ pāpuṇātī’’ti bodhisattena aḍḍe vinicchite udakāsīvisassa dubbalabhāvaṃ ñatvā ‘‘paccāmittaṃ gaṇhissāmā’’ti macchagaṇā kumīnamukhā nikkhamitvā tattheva naṃ jīvitakkhayaṃ pāpetvā pakkamuṃ.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा उदकासीविसो अजातसत्तु अहोसि, नीलमण्डूको पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā udakāsīviso ajātasattu ahosi, nīlamaṇḍūko pana ahameva ahosi’’nti.
हरितमण्डूकजातकवण्णना नवमा।
Haritamaṇḍūkajātakavaṇṇanā navamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २३९. हरितमण्डूकजातकं • 239. Haritamaṇḍūkajātakaṃ
