Philosophy and Religion / Hatha Yoga Pradipika |
हठयोगप्रदीपिका
Haṭhayogapradīpikā
॥ २॥ द्वितीयोपदेशः
॥ 2॥ dvitīyopadeśaḥ
अथासने दृधे योगी वशी हित-मिताशनः ।
गुरूपदिष्ट-मार्गेण प्राणायामान्समभ्यसेत् ॥ १॥
athāsane dṛdhe yogī vaśī hita-mitāśanaḥ ।
gurūpadiṣṭa-mārgeṇa prāṇāyāmānsamabhyaset ॥ 1॥
चले वाते चलं चित्तं निश्चले निश्चलं भवेत्॥
cale vāte calaṃ cittaṃ niścale niścalaṃ bhavet॥
योगी स्थाणुत्वमाप्नोति ततो वायुं निरोधयेत् ॥ २॥
yogī sthāṇutvamāpnoti tato vāyuṃ nirodhayet ॥ 2॥
यावद्वायुः स्थितो देहे तावज्जीवनमुच्यते ।
मरणं तस्य निष्क्रान्तिस्ततो वायुं निरोधयेत् ॥ ३॥
yāvadvāyuḥ sthito dehe tāvajjīvanamucyate ।
maraṇaṃ tasya niṣkrāntistato vāyuṃ nirodhayet ॥ 3॥
मलाकलासु नाडीषु मारुतो नैव मध्यगः ।
कथं स्यादुन्मनीभावः कार्य-सिद्धिः कथं भवेत् ॥ ४॥
malākalāsu nāḍīṣu māruto naiva madhyagaḥ ।
kathaṃ syādunmanībhāvaḥ kārya-siddhiḥ kathaṃ bhavet ॥ 4॥
शुद्धमेति यदा सर्वं नाडी-चक्रं मलाकुलम् ।
तदैव जायते योगी प्राण-संग्रहणे क्षमः ॥ ५॥
śuddhameti yadā sarvaṃ nāḍī-cakraṃ malākulam ।
tadaiva jāyate yogī prāṇa-saṃgrahaṇe kṣamaḥ ॥ 5॥
प्राणायामं ततः कुर्यान्नित्यं सात्त्विकया धिया ।
यथा सुषुम्णा-नाडीस्था मलाः शुद्धिं प्रयान्ति च ॥ ६॥
prāṇāyāmaṃ tataḥ kuryānnityaṃ sāttvikayā dhiyā ।
yathā suṣumṇā-nāḍīsthā malāḥ śuddhiṃ prayānti ca ॥ 6॥
बद्ध-पद्मासनो योगी प्राणं चन्द्रेण पूरयेत् ।
धारयित्वा यथा-शक्ति भूयः सूर्येण रेचयेत् ॥ ७॥
baddha-padmāsano yogī prāṇaṃ candreṇa pūrayet ।
dhārayitvā yathā-śakti bhūyaḥ sūryeṇa recayet ॥ 7॥
प्राणं सूर्येण चाकृष्य पूरयेदुदरं शनैः ।
विधिवत्कुम्भकं कृत्वा पुनश्चन्द्रेण रेचयेत् ॥ ८॥
prāṇaṃ sūryeṇa cākṛṣya pūrayedudaraṃ śanaiḥ ।
vidhivatkumbhakaṃ kṛtvā punaścandreṇa recayet ॥ 8॥
येन त्यजेत्तेन पीत्वा धारयेदतिरोधतः ।
रेचयेच्च ततोऽन्येन शनैरेव न वेगतः ॥ ९॥
yena tyajettena pītvā dhārayedatirodhataḥ ।
recayecca tato'nyena śanaireva na vegataḥ ॥ 9॥
प्राणं चेदिडया पिबेन्नियमितं भूयोऽन्यथा रेचयेत्
पीत्वा पिङ्गलया समीरणमथो बद्ध्वा त्यजेद्वामया ।
सूर्य-चन्द्रमसोरनेन विधिनाभ्यासं सदा तन्वतां
शुद्धा नाडि-गणा भवन्ति यमिनां मास-त्रयादूर्ध्वतः ॥ १०॥
prāṇaṃ cediḍayā pibenniyamitaṃ bhūyo'nyathā recayet
pītvā piṅgalayā samīraṇamatho baddhvā tyajedvāmayā ।
sūrya-candramasoranena vidhinābhyāsaṃ sadā tanvatāṃ
śuddhā nāḍi-gaṇā bhavanti yamināṃ māsa-trayādūrdhvataḥ ॥ 10॥
प्रातर्मध्यन्दिने सायमर्ध-रात्रे च कुम्भकान् ।
शनैरशीति-पर्यन्तं चतुर्वारं समभ्यसेत् ॥ ११॥
prātarmadhyandine sāyamardha-rātre ca kumbhakān ।
śanairaśīti-paryantaṃ caturvāraṃ samabhyaset ॥ 11॥
कनीयसि भवेद्स्वेद कम्पो भवति मध्यमे ।
उत्तमे स्थानमाप्नोति ततो वायुं निबन्धयेत् ॥ १२॥
kanīyasi bhavedsveda kampo bhavati madhyame ।
uttame sthānamāpnoti tato vāyuṃ nibandhayet ॥ 12॥
जलेन श्रम-जातेन गात्र-मर्दनमाचरेत् ।
दृढता लघुता चैव तेन गात्रस्य जायते ॥ १३॥
jalena śrama-jātena gātra-mardanamācaret ।
dṛḍhatā laghutā caiva tena gātrasya jāyate ॥ 13॥
अभ्यास-काले प्रथमे शस्तं क्षीराज्य-भोजनम् ।
ततोऽभ्यासे दृढीभूते न तादृङ्-नियम-ग्रहः ॥ १४॥
abhyāsa-kāle prathame śastaṃ kṣīrājya-bhojanam ।
tato'bhyāse dṛḍhībhūte na tādṛṅ-niyama-grahaḥ ॥ 14॥
यथा सिंहो गजो व्याघ्रो भवेद्वश्यः शनैः शनैः ।
तथैव सेवितो वायुरन्यथा हन्ति साधकम् ॥ १५॥
yathā siṃho gajo vyāghro bhavedvaśyaḥ śanaiḥ śanaiḥ ।
tathaiva sevito vāyuranyathā hanti sādhakam ॥ 15॥
प्राणायामेन युक्तेन सर्व-रोग-क्षयो भवेत् ।
अयुक्ताभ्यास-योगेन सर्व-रोग-समुद्गमः ॥ १६॥
prāṇāyāmena yuktena sarva-roga-kṣayo bhavet ।
ayuktābhyāsa-yogena sarva-roga-samudgamaḥ ॥ 16॥
हिक्का श्वासश्च कासश्च शिरः-कर्णाक्षि-वेदनाः ।
भवन्ति विविधाः रोगाः पवनस्य प्रकोपतः ॥ १७॥
hikkā śvāsaśca kāsaśca śiraḥ-karṇākṣi-vedanāḥ ।
bhavanti vividhāḥ rogāḥ pavanasya prakopataḥ ॥ 17॥
युक्तं युक्तं त्यजेद्वायुं युक्तं युक्तं च पूरयेत् ।
युक्तं युक्तं च बध्नीयादेवं सिद्धिमवाप्नुयात् ॥ १८॥
yuktaṃ yuktaṃ tyajedvāyuṃ yuktaṃ yuktaṃ ca pūrayet ।
yuktaṃ yuktaṃ ca badhnīyādevaṃ siddhimavāpnuyāt ॥ 18॥
यदा तु नाडी-शुद्धिः स्यात्तथा चिह्नानि बाह्यतः ।
कायस्य कृशता कान्तिस्तदा जायते निश्चितम् ॥ १९॥
yadā tu nāḍī-śuddhiḥ syāttathā cihnāni bāhyataḥ ।
kāyasya kṛśatā kāntistadā jāyate niścitam ॥ 19॥
यथेष्टं धारणं वायोरनलस्य प्रदीपनम् ।
नादाभिव्यक्तिरारोग्यं जायते नाडि-शोधनात् ॥ २०॥
yatheṣṭaṃ dhāraṇaṃ vāyoranalasya pradīpanam ।
nādābhivyaktirārogyaṃ jāyate nāḍi-śodhanāt ॥ 20॥
मेद-श्लेष्माधिकः पूर्वं षट्-कर्माणि समाचरेत् ।
अन्यस्तु नाचरेत्तानि दोषाणां समभावतः ॥ २१॥
meda-śleṣmādhikaḥ pūrvaṃ ṣaṭ-karmāṇi samācaret ।
anyastu nācarettāni doṣāṇāṃ samabhāvataḥ ॥ 21॥
धौतिर्बस्तिस्तथा नेतिस्त्राटकं नौलिकं तथा ।
कपाल-भातिश्चैतानि षट्-कर्माणि प्रचक्षते ॥ २२॥
dhautirbastistathā netistrāṭakaṃ naulikaṃ tathā ।
kapāla-bhātiścaitāni ṣaṭ-karmāṇi pracakṣate ॥ 22॥
कर्म षट्कमिदं गोप्यं घट-शोधन-कारकम् ।
विचित्र-गुण-सन्धाय पूज्यते योगि-पुङ्गवैः ॥ २३॥
karma ṣaṭkamidaṃ gopyaṃ ghaṭa-śodhana-kārakam ।
vicitra-guṇa-sandhāya pūjyate yogi-puṅgavaiḥ ॥ 23॥
तत्र धौतिः
चतुर्-अङ्गुल-विस्तारं हस्त-पञ्च-दशायतम् ।
गुरूपदिष्ट-मार्गेण सिक्तं वस्त्रं शनैर्ग्रसेत् ।
पुनः प्रत्याहरेच्चैतदुदितं धौति-कर्म तत् ॥ २४॥
tatra dhautiḥ
catur-aṅgula-vistāraṃ hasta-pañca-daśāyatam ।
gurūpadiṣṭa-mārgeṇa siktaṃ vastraṃ śanairgraset ।
punaḥ pratyāhareccaitaduditaṃ dhauti-karma tat ॥ 24॥
कास-श्वास-प्लीह-कुष्ठं कफरोगाश्च विंशतिः ।
धौति-कर्म-प्रभावेण प्रयान्त्येव न संशयः ॥ २५॥
kāsa-śvāsa-plīha-kuṣṭhaṃ kapharogāśca viṃśatiḥ ।
dhauti-karma-prabhāveṇa prayāntyeva na saṃśayaḥ ॥ 25॥
अथ बस्तिः
नाभि-दघ्न-जले पायौ न्यस्त-नालोत्कटासनः ।
आधाराकुञ्चनं कुर्यात्क्षालनं बस्ति-कर्म तत् ॥ २६॥
atha bastiḥ
nābhi-daghna-jale pāyau nyasta-nālotkaṭāsanaḥ ।
ādhārākuñcanaṃ kuryātkṣālanaṃ basti-karma tat ॥ 26॥
गुल्म-प्लीहोदरं चापि वात-पित्त-कफोद्भवाः ।
बस्ति-कर्म-प्रभावेण क्षीयन्ते सकलामयाः ॥ २७॥
gulma-plīhodaraṃ cāpi vāta-pitta-kaphodbhavāḥ ।
basti-karma-prabhāveṇa kṣīyante sakalāmayāḥ ॥ 27॥
धान्त्वद्रियान्तः-करण-प्रसादं
दधाच्च कान्तिं दहन-प्रदीप्तम् ।
अशेष-दोषोपचयं निहन्याद्
अभ्यस्यमानं जल-बस्ति-कर्म ॥ २८॥
dhāntvadriyāntaḥ-karaṇa-prasādaṃ
dadhācca kāntiṃ dahana-pradīptam ।
aśeṣa-doṣopacayaṃ nihanyād
abhyasyamānaṃ jala-basti-karma ॥ 28॥
अथ नेतिः
सूत्रं वितस्ति-सुस्निग्धं नासानाले प्रवेशयेत् ।
मुखान्निर्गमयेच्चैषा नेतिः सिद्धैर्निगद्यते ॥ २९॥
atha netiḥ
sūtraṃ vitasti-susnigdhaṃ nāsānāle praveśayet ।
mukhānnirgamayeccaiṣā netiḥ siddhairnigadyate ॥ 29॥
कपाल-शोधिनी चैव दिव्य-दृष्टि-प्रदायिनी ।
जत्रूर्ध्व-जात-रोगौघं नेतिराशु निहन्ति च ॥ ३०॥
kapāla-śodhinī caiva divya-dṛṣṭi-pradāyinī ।
jatrūrdhva-jāta-rogaughaṃ netirāśu nihanti ca ॥ 30॥
अथ त्राटकम्
निरीक्षेन्निश्चल-दृशा सूक्ष्म-लक्ष्यं समाहितः ।
अश्रु-सम्पात-पर्यन्तमाचार्यैस्त्राटकं स्मृतम् ॥ ३१॥
atha trāṭakam
nirīkṣenniścala-dṛśā sūkṣma-lakṣyaṃ samāhitaḥ ।
aśru-sampāta-paryantamācāryaistrāṭakaṃ smṛtam ॥ 31॥
मोचनं नेत्र-रोगाणां तन्दाद्रीणां कपाटकम् ।
यत्नतस्त्राटकं गोप्यं यथा हाटक-पेटकम् ॥ ३२॥
mocanaṃ netra-rogāṇāṃ tandādrīṇāṃ kapāṭakam ।
yatnatastrāṭakaṃ gopyaṃ yathā hāṭaka-peṭakam ॥ 32॥
अथ नौलिः
अमन्दावर्त-वेगेन तुन्दं सव्यापसव्यतः ।
नतांसो भ्रामयेदेषा नौलिः सिद्धैः प्रशस्यते ॥ ३३॥
atha nauliḥ
amandāvarta-vegena tundaṃ savyāpasavyataḥ ।
natāṃso bhrāmayedeṣā nauliḥ siddhaiḥ praśasyate ॥ 33॥
मन्दाग्नि-सन्दीपन-पाचनादि-
सन्धापिकानन्द-करी सदैव ।
अशेष-दोष-मय-शोषणी च
हठ-क्रिया मौलिरियं च नौलिः ॥ ३४॥
mandāgni-sandīpana-pācanādi-
sandhāpikānanda-karī sadaiva ।
aśeṣa-doṣa-maya-śoṣaṇī ca
haṭha-kriyā mauliriyaṃ ca nauliḥ ॥ 34॥
अथ कपालभातिः
भस्त्रावल्लोह-कारस्य रेच-पूरौ ससम्भ्रमौ ।
कपालभातिर्विख्याता कफ-दोष-विशोषणी ॥ ३५॥
atha kapālabhātiḥ
bhastrāvalloha-kārasya reca-pūrau sasambhramau ।
kapālabhātirvikhyātā kapha-doṣa-viśoṣaṇī ॥ 35॥
षट्-कर्म-निर्गत-स्थौल्य-कफ-दोष-मलादिकः ।
प्राणायामं ततः कुर्यादनायासेन सिद्ध्यति ॥ ३६॥
ṣaṭ-karma-nirgata-sthaulya-kapha-doṣa-malādikaḥ ।
prāṇāyāmaṃ tataḥ kuryādanāyāsena siddhyati ॥ 36॥
प्राणायामैरेव सर्वे प्रशुष्यन्ति मला इति ।
आचार्याणां तु केषांचिदन्यत्कर्म न संमतम् ॥ ३७॥
prāṇāyāmaireva sarve praśuṣyanti malā iti ।
ācāryāṇāṃ tu keṣāṃcidanyatkarma na saṃmatam ॥ 37॥
अथ गज-करणी
उदर-गत-पदार्थमुद्वमन्ति
पवनमपानमुदीर्य कण्ठ-नाले ।
क्रम-परिचय-वश्य-नाडि-चक्रा
गज-करणीति निगद्यते हठज्ञैः ॥ ३८॥
atha gaja-karaṇī
udara-gata-padārthamudvamanti
pavanamapānamudīrya kaṇṭha-nāle ।
krama-paricaya-vaśya-nāḍi-cakrā
gaja-karaṇīti nigadyate haṭhajñaiḥ ॥ 38॥
ब्रह्मादयोऽपि त्रिदशाः पवनाभ्यास-तत्पराः ।
अभूवन्नन्तक-भ्यात्तस्मात्पवनमभ्यसेत् ॥ ३९॥
brahmādayo'pi tridaśāḥ pavanābhyāsa-tatparāḥ ।
abhūvannantaka-bhyāttasmātpavanamabhyaset ॥ 39॥
यावद्बद्धो मरुद्-देशे यावच्चित्तं निराकुलम् ।
यावद्दृष्टिर्भ्रुवोर्मध्ये तावत्काल-भयं कुतः ॥ ४०॥
yāvadbaddho marud-deśe yāvaccittaṃ nirākulam ।
yāvaddṛṣṭirbhruvormadhye tāvatkāla-bhayaṃ kutaḥ ॥ 40॥
विधिवत्प्राण-संयामैर्नाडी-चक्रे विशोधिते ।
सुषुम्णा-वदनं भित्त्वा सुखाद्विशति मारुतः ॥ ४१॥
vidhivatprāṇa-saṃyāmairnāḍī-cakre viśodhite ।
suṣumṇā-vadanaṃ bhittvā sukhādviśati mārutaḥ ॥ 41॥
अथ मनोन्मनी
मारुते मध्य-संचारे मनः-स्थैर्यं प्रजायते ।
यो मनः-सुस्थिरी-भावः सैवावस्था मनोन्मनी ॥ ४२॥
atha manonmanī
mārute madhya-saṃcāre manaḥ-sthairyaṃ prajāyate ।
yo manaḥ-susthirī-bhāvaḥ saivāvasthā manonmanī ॥ 42॥
तत्-सिद्धये विधानज्ञाश्चित्रान्कुर्वन्ति कुम्भकान् ।
विचित्र कुम्भकाभ्यासाद्विचित्रां सिद्धिमाप्नुयात् ॥ ४३॥
tat-siddhaye vidhānajñāścitrānkurvanti kumbhakān ।
vicitra kumbhakābhyāsādvicitrāṃ siddhimāpnuyāt ॥ 43॥
अथ कुम्भक-भेदाः
सूर्य-भेदनमुज्जायी सीत्कारी शीतली तथा ।
भस्त्रिका भ्रामरी मूर्च्छा प्लाविनीत्यष्ट-कुम्भकाः ॥ ४४॥
atha kumbhaka-bhedāḥ
sūrya-bhedanamujjāyī sītkārī śītalī tathā ।
bhastrikā bhrāmarī mūrcchā plāvinītyaṣṭa-kumbhakāḥ ॥ 44॥
पूरकान्ते तु कर्तव्यो बन्धो जालन्धराभिधः ।
कुम्भकान्ते रेचकादौ कर्तव्यस्तूड्डियानकः ॥ ४५॥
pūrakānte tu kartavyo bandho jālandharābhidhaḥ ।
kumbhakānte recakādau kartavyastūḍḍiyānakaḥ ॥ 45॥
अधस्तात्कुञ्चनेनाशु कण्ठ-सङ्कोचने कृते ।
मध्ये पश्चिम-तानेन स्यात्प्राणो ब्रह्म-नाडिगः ॥ ४६॥
adhastātkuñcanenāśu kaṇṭha-saṅkocane kṛte ।
madhye paścima-tānena syātprāṇo brahma-nāḍigaḥ ॥ 46॥
आपानमूर्ध्वमुत्थाप्य प्राणं कण्ठादधो नयेत् ।
योगी जरा-विमुक्तः सन्षोडशाब्द-वया भवेत् ॥ ४७॥
āpānamūrdhvamutthāpya prāṇaṃ kaṇṭhādadho nayet ।
yogī jarā-vimuktaḥ sanṣoḍaśābda-vayā bhavet ॥ 47॥
अथ सूर्य-भेदनम्
आसने सुखदे योगी बद्ध्वा चैवासनं ततः ।
दक्ष-नाड्या समाकृष्य बहिःस्थं पवनं शनैः ॥ ४८॥
atha sūrya-bhedanam
āsane sukhade yogī baddhvā caivāsanaṃ tataḥ ।
dakṣa-nāḍyā samākṛṣya bahiḥsthaṃ pavanaṃ śanaiḥ ॥ 48॥
आकेशादानखाग्राच्च निरोधावधि कुम्भयेत् ।
ततः शनैः सव्य-नाड्या रेचयेत्पवनं शनैः ॥ ४९॥
ākeśādānakhāgrācca nirodhāvadhi kumbhayet ।
tataḥ śanaiḥ savya-nāḍyā recayetpavanaṃ śanaiḥ ॥ 49॥
कपाल-शोधनं वात-दोष-घ्नं कृमि-दोष-हृत् ।
पुनः पुनरिदं कार्यं सूर्य-भेदनमुत्तमम् ॥ ५०॥
kapāla-śodhanaṃ vāta-doṣa-ghnaṃ kṛmi-doṣa-hṛt ।
punaḥ punaridaṃ kāryaṃ sūrya-bhedanamuttamam ॥ 50॥
अथ उज्जायी
मुखं संयम्य नाडीभ्यामाकृष्य पवनं शनैः ।
यथा लगति कण्ठात्तु हृदयावधि स-स्वनम् ॥ ५१॥
atha ujjāyī
mukhaṃ saṃyamya nāḍībhyāmākṛṣya pavanaṃ śanaiḥ ।
yathā lagati kaṇṭhāttu hṛdayāvadhi sa-svanam ॥ 51॥
पूर्ववत्कुम्भयेत्प्राणं रेचयेदिडया तथा ।
श्लेष्म-दोष-हरं कण्ठे देहानल-विवर्धनम् ॥ ५२॥
pūrvavatkumbhayetprāṇaṃ recayediḍayā tathā ।
śleṣma-doṣa-haraṃ kaṇṭhe dehānala-vivardhanam ॥ 52॥
नाडी-जलोदराधातु-गत-दोष-विनाशनम् ।
गच्छता तिष्ठता कार्यमुज्जाय्याख्यं तु कुम्भकम् ॥ ५३॥
nāḍī-jalodarādhātu-gata-doṣa-vināśanam ।
gacchatā tiṣṭhatā kāryamujjāyyākhyaṃ tu kumbhakam ॥ 53॥
अथ सीत्कारी
सीत्कां कुर्यात्तथा वक्त्रे घ्राणेनैव विजृम्भिकाम् ।
एवमभ्यास-योगेन काम-देवो द्वितीयकः ॥ ५४॥
atha sītkārī
sītkāṃ kuryāttathā vaktre ghrāṇenaiva vijṛmbhikām ।
evamabhyāsa-yogena kāma-devo dvitīyakaḥ ॥ 54॥
योगिनी चक्र-संमान्यः सृष्टि-संहार-कारकः ।
न क्षुधा न तृषा निद्रा नैवालस्यं प्रजायते ॥ ५५॥
yoginī cakra-saṃmānyaḥ sṛṣṭi-saṃhāra-kārakaḥ ।
na kṣudhā na tṛṣā nidrā naivālasyaṃ prajāyate ॥ 55॥
भवेत्सत्त्वं च देहस्य सर्वोपद्रव-वर्जितः ।
अनेन विधिना सत्यं योगीन्द्रो भूमि-मण्डले ॥ ५६॥
bhavetsattvaṃ ca dehasya sarvopadrava-varjitaḥ ।
anena vidhinā satyaṃ yogīndro bhūmi-maṇḍale ॥ 56॥
अथ शीतली
जिह्वया वायुमाकृष्य पूर्ववत्कुम्भ-साधनम् ।
शनकैर्घ्राण-रन्ध्राभ्यां रेचयेत्पवनं सुधीः ॥ ५७॥
atha śītalī
jihvayā vāyumākṛṣya pūrvavatkumbha-sādhanam ।
śanakairghrāṇa-randhrābhyāṃ recayetpavanaṃ sudhīḥ ॥ 57॥
गुल्म-प्लीहादिकान्रोगान्ज्वरं पित्तं क्षुधां तृषाम् ।
विषाणि शीतली नाम कुम्भिकेयं निहन्ति हि ॥ ५८॥
gulma-plīhādikānrogānjvaraṃ pittaṃ kṣudhāṃ tṛṣām ।
viṣāṇi śītalī nāma kumbhikeyaṃ nihanti hi ॥ 58॥
अथ भस्त्रिका
ऊर्वोरुपरि संस्थाप्य शुभे पाद-तले उभे ।
पद्मासनं भवेदेतत्सर्व-पाप-प्रणाशनम् ॥ ५९॥
atha bhastrikā
ūrvorupari saṃsthāpya śubhe pāda-tale ubhe ।
padmāsanaṃ bhavedetatsarva-pāpa-praṇāśanam ॥ 59॥
सम्यक्पद्मासनं बद्ध्वा सम-ग्रीवोदरः सुधीः ।
मुखं संयम्य यत्नेन प्राणं घ्राणेन रेचयेत् ॥ ६०॥
samyakpadmāsanaṃ baddhvā sama-grīvodaraḥ sudhīḥ ।
mukhaṃ saṃyamya yatnena prāṇaṃ ghrāṇena recayet ॥ 60॥
यथा लगति हृत्-कण्ठे कपालावधि स-स्वनम् ।
वेगेन पूरयेच्चापि हृत्-पद्मावधि मारुतम् ॥ ६१॥
yathā lagati hṛt-kaṇṭhe kapālāvadhi sa-svanam ।
vegena pūrayeccāpi hṛt-padmāvadhi mārutam ॥ 61॥
पुनर्विरेचयेत्तद्वत्पूरयेच्च पुनः पुनः ।
यथैव लोहकारेण भस्त्रा वेगेन चाल्यते ॥ ६२॥
punarvirecayettadvatpūrayecca punaḥ punaḥ ।
yathaiva lohakāreṇa bhastrā vegena cālyate ॥ 62॥
तथैव स्व-शरीर-स्थं चालयेत्पवनं धिया ।
यदा श्रमो भवेद्देहे तदा सूर्येण पूरयेत् ॥ ६३॥
tathaiva sva-śarīra-sthaṃ cālayetpavanaṃ dhiyā ।
yadā śramo bhaveddehe tadā sūryeṇa pūrayet ॥ 63॥
यथोदरं भवेत्पूर्णमनिलेन तथा लघु ।
धारयेन्नासिकां मध्या-तर्जनीभ्यां विना दृढम् ॥ ६४॥
yathodaraṃ bhavetpūrṇamanilena tathā laghu ।
dhārayennāsikāṃ madhyā-tarjanībhyāṃ vinā dṛḍham ॥ 64॥
विधिवत्कुम्भकं कृत्वा रेचयेदिडयानिलम् ।
वात-पित्त-श्लेष्म-हरं शरीराग्नि-विवर्धनम् ॥ ६५॥
vidhivatkumbhakaṃ kṛtvā recayediḍayānilam ।
vāta-pitta-śleṣma-haraṃ śarīrāgni-vivardhanam ॥ 65॥
कुण्डली बोधकं क्षिप्रं पवनं सुखदं हितम् ।
ब्रह्म-नाडी-मुखे संस्थ-कफाद्य्-अर्गल-नाशनम् ॥ ६६॥
kuṇḍalī bodhakaṃ kṣipraṃ pavanaṃ sukhadaṃ hitam ।
brahma-nāḍī-mukhe saṃstha-kaphādy-argala-nāśanam ॥ 66॥
सम्यग्गात्र-समुद्भूत-ग्रन्थि-त्रय-विभेदकम् ।
विशेषेणैव कर्तव्यं भस्त्राख्यं कुम्भकं त्विदम् ॥ ६७॥
samyaggātra-samudbhūta-granthi-traya-vibhedakam ।
viśeṣeṇaiva kartavyaṃ bhastrākhyaṃ kumbhakaṃ tvidam ॥ 67॥
अथ भ्रामरी
वेगाद्घोषं पूरकं भृङ्ग-नादं
भृङ्गी-नादं रेचकं मन्द-मन्दम् ।
योगीन्द्राणमेवमभ्यास-योगाच्
चित्ते जाता काचिदानन्द-लीला ॥ ६८॥
atha bhrāmarī
vegādghoṣaṃ pūrakaṃ bhṛṅga-nādaṃ
bhṛṅgī-nādaṃ recakaṃ manda-mandam ।
yogīndrāṇamevamabhyāsa-yogāc
citte jātā kācidānanda-līlā ॥ 68॥
अथ मूर्च्छा
पूरकान्ते गाढतरं बद्ध्वा जालन्धरं शनैः ।
रेचयेन्मूर्च्छाख्येयं मनो-मूर्च्छा सुख-प्रदा ॥ ६९॥
atha mūrcchā
pūrakānte gāḍhataraṃ baddhvā jālandharaṃ śanaiḥ ।
recayenmūrcchākhyeyaṃ mano-mūrcchā sukha-pradā ॥ 69॥
अथ प्लाविनी
अन्तः प्रवर्तितोदार-मारुतापूरितोदरः ।
पयस्यगाधेऽपि सुखात्प्लवते पद्म-पत्रवत् ॥ ७०॥
atha plāvinī
antaḥ pravartitodāra-mārutāpūritodaraḥ ।
payasyagādhe'pi sukhātplavate padma-patravat ॥ 70॥
प्राणायामस्त्रिधा प्रोक्तो रेच-पूरक-कुम्भकैः ।
सहितः केवलश्चेति कुम्भको द्विविधो मतः ॥ ७१॥
prāṇāyāmastridhā prokto reca-pūraka-kumbhakaiḥ ।
sahitaḥ kevalaśceti kumbhako dvividho mataḥ ॥ 71॥
यावत्केवल-सिद्धिः स्यात्सहितं तावदभ्यसेत् ।
रेचकं पूरकं मुक्त्वा सुखं यद्वायु-धारणम् ॥ ७२॥
yāvatkevala-siddhiḥ syātsahitaṃ tāvadabhyaset ।
recakaṃ pūrakaṃ muktvā sukhaṃ yadvāyu-dhāraṇam ॥ 72॥
प्राणायामोऽयमित्युक्तः स वै केवल-कुम्भकः ।
कुम्भके केवले सिद्धे रेच-पूरक-वर्जिते ॥ ७३॥
prāṇāyāmo'yamityuktaḥ sa vai kevala-kumbhakaḥ ।
kumbhake kevale siddhe reca-pūraka-varjite ॥ 73॥
न तस्य दुर्लभं किंचित्त्रिषु लोकेषु विद्यते ।
शक्तः केवल-कुम्भेन यथेष्टं वायु-धारणात् ॥ ७४॥
na tasya durlabhaṃ kiṃcittriṣu lokeṣu vidyate ।
śaktaḥ kevala-kumbhena yatheṣṭaṃ vāyu-dhāraṇāt ॥ 74॥
राज-योग-पदं चापि लभते नात्र संशयः ।
कुम्भकात्कुण्डली-बोधः कुण्डली-बोधतो भवेत् ।
अनर्गला सुषुम्णा च हठ-सिद्धिश्च जायते ॥ ७५॥
rāja-yoga-padaṃ cāpi labhate nātra saṃśayaḥ ।
kumbhakātkuṇḍalī-bodhaḥ kuṇḍalī-bodhato bhavet ।
anargalā suṣumṇā ca haṭha-siddhiśca jāyate ॥ 75॥
हठं विना राजयोगो राज-योगं विना हठः ।
न सिध्यति ततो युग्ममानिष्पत्तेः समभ्यसेत् ॥ ७६॥
haṭhaṃ vinā rājayogo rāja-yogaṃ vinā haṭhaḥ ।
na sidhyati tato yugmamāniṣpatteḥ samabhyaset ॥ 76॥
कुम्भक-प्राण-रोधान्ते कुर्याच्चित्तं निराश्रयम् ।
एवमभ्यास-योगेन राज-योग-पदं व्रजेत् ॥ ७७॥
kumbhaka-prāṇa-rodhānte kuryāccittaṃ nirāśrayam ।
evamabhyāsa-yogena rāja-yoga-padaṃ vrajet ॥ 77॥
वपुः कृशत्वं वदने प्रसन्नता
नाद-स्फुटत्वं नयने सुनिर्मले ।
अरोगता बिन्दु-जयोऽग्नि-दीपनं
नाडी-विशुद्धिर्हठ-सिद्धि-लक्षणम् ॥ ७८॥
vapuḥ kṛśatvaṃ vadane prasannatā
nāda-sphuṭatvaṃ nayane sunirmale ।
arogatā bindu-jayo'gni-dīpanaṃ
nāḍī-viśuddhirhaṭha-siddhi-lakṣaṇam ॥ 78॥
इति हठ-प्रदीपिकायां द्वितीयोपदेशः ।
iti haṭha-pradīpikāyāṃ dvitīyopadeśaḥ ।