Philosophy and Religion / Hatha Yoga Pradipika |
हठयोगप्रदीपिका
Haṭhayogapradīpikā
॥ ४॥ चतुर्थोपदेशः
॥ 4॥ caturthopadeśaḥ
नमः शिवाय गुरवे नाद-बिन्दु-कलात्मने ।
निरञ्जन-पदं याति नित्यं तत्र परायणः ॥ १॥
namaḥ śivāya gurave nāda-bindu-kalātmane ।
nirañjana-padaṃ yāti nityaṃ tatra parāyaṇaḥ ॥ 1॥
अथेदानीं प्रवक्ष्यामि समाधिक्रममुत्तमम् ।
मृत्युघ्नं च सुखोपायं ब्रह्मानन्द-करं परम् ॥ २॥
athedānīṃ pravakṣyāmi samādhikramamuttamam ।
mṛtyughnaṃ ca sukhopāyaṃ brahmānanda-karaṃ param ॥ 2॥
राज-योगः समाधिश्च उन्मनी च मनोन्मनी ।
अमरत्वं लयस्तत्त्वं शून्याशून्यं परं पदम् ॥ ३॥
rāja-yogaḥ samādhiśca unmanī ca manonmanī ।
amaratvaṃ layastattvaṃ śūnyāśūnyaṃ paraṃ padam ॥ 3॥
अमनस्कं तथाद्वैतं निरालम्बं निरञ्जनम् ।
जीवन्मुक्तिश्च सहजा तुर्या चेत्येक-वाचकाः ॥ ४॥
amanaskaṃ tathādvaitaṃ nirālambaṃ nirañjanam ।
jīvanmuktiśca sahajā turyā cetyeka-vācakāḥ ॥ 4॥
सलिले सैन्धवं यद्वत्साम्यं भजति योगतः ।
तथात्म-मनसोरैक्यं समाधिरभिधीयते ॥ ५॥
salile saindhavaṃ yadvatsāmyaṃ bhajati yogataḥ ।
tathātma-manasoraikyaṃ samādhirabhidhīyate ॥ 5॥
यदा संक्षीयते प्राणो मानसं च प्रलीयते ।
तदा समरसत्वं च समाधिरभिधीयते ॥ ६॥
yadā saṃkṣīyate prāṇo mānasaṃ ca pralīyate ।
tadā samarasatvaṃ ca samādhirabhidhīyate ॥ 6॥
तत्-समं च द्वयोरैक्यं जीवात्म-परमात्मनोः ।
प्रनष्ट-सर्व-सङ्कल्पः समाधिः सोऽभिधीयते ॥ ७॥
tat-samaṃ ca dvayoraikyaṃ jīvātma-paramātmanoḥ ।
pranaṣṭa-sarva-saṅkalpaḥ samādhiḥ so'bhidhīyate ॥ 7॥
राज-योगस्य माहात्म्यं को वा जानाति तत्त्वतः ।
ज्ञानं मुक्तिः स्थितिः सिद्धिर्गुरु-वाक्येन लभ्यते ॥ ८॥
rāja-yogasya māhātmyaṃ ko vā jānāti tattvataḥ ।
jñānaṃ muktiḥ sthitiḥ siddhirguru-vākyena labhyate ॥ 8॥
दुर्लभो विषय-त्यागो दुर्लभं तत्त्व-दर्शनम् ।
दुर्लभा सहजावस्था सद्-गुरोः करुणां विना ॥ ९॥
durlabho viṣaya-tyāgo durlabhaṃ tattva-darśanam ।
durlabhā sahajāvasthā sad-guroḥ karuṇāṃ vinā ॥ 9॥
विविधैरासनैः कुभैर्विचित्रैः करणैरपि ।
प्रबुद्धायां महा-शक्तौ प्राणः शून्ये प्रलीयते ॥ १०॥
vividhairāsanaiḥ kubhairvicitraiḥ karaṇairapi ।
prabuddhāyāṃ mahā-śaktau prāṇaḥ śūnye pralīyate ॥ 10॥
उत्पन्न-शक्ति-बोधस्य त्यक्त-निःशेष-कर्मणः ।
योगिनः सहजावस्था स्वयमेव प्रजायते ॥ ११॥
utpanna-śakti-bodhasya tyakta-niḥśeṣa-karmaṇaḥ ।
yoginaḥ sahajāvasthā svayameva prajāyate ॥ 11॥
सुषुम्णा-वाहिनि प्राणे शून्ये विशति मानसे ।
तदा सर्वाणि कर्माणि निर्मूलयति योगवित् ॥ १२॥
suṣumṇā-vāhini prāṇe śūnye viśati mānase ।
tadā sarvāṇi karmāṇi nirmūlayati yogavit ॥ 12॥
अमराय नमस्तुभ्यं सोऽपि कालस्त्वया जितः ।
पतितं वदने यस्य जगदेतच्चराचरम् ॥ १३॥
amarāya namastubhyaṃ so'pi kālastvayā jitaḥ ।
patitaṃ vadane yasya jagadetaccarācaram ॥ 13॥
चित्ते समत्वमापन्ने वायौ व्रजति मध्यमे ।
तदामरोली वज्रोली सहजोली प्रजायते ॥ १४॥
citte samatvamāpanne vāyau vrajati madhyame ।
tadāmarolī vajrolī sahajolī prajāyate ॥ 14॥
ज्ञानं कुतो मनसि सम्भवतीह तावत्
प्राणोऽपि जीवति मनो म्रियते न यावत् ।
प्राणो मनो द्वयमिदं विलयं नयेद्यो
मोक्षं स गच्छति नरो न कथंचिदन्यः ॥ १५॥
jñānaṃ kuto manasi sambhavatīha tāvat
prāṇo'pi jīvati mano mriyate na yāvat ।
prāṇo mano dvayamidaṃ vilayaṃ nayedyo
mokṣaṃ sa gacchati naro na kathaṃcidanyaḥ ॥ 15॥
ज्ञात्वा सुषुम्णासद्-भेदं कृत्वा वायुं च मध्यगम् ।
स्थित्वा सदैव सुस्थाने ब्रह्म-रन्ध्रे निरोधयेत् ॥ १६॥
jñātvā suṣumṇāsad-bhedaṃ kṛtvā vāyuṃ ca madhyagam ।
sthitvā sadaiva susthāne brahma-randhre nirodhayet ॥ 16॥
सूर्य-चन्द्रमसौ धत्तः कालं रात्रिन्दिवात्मकम् ।
भोक्त्री सुषुम्ना कालस्य गुह्यमेतदुदाहृतम् ॥ १७॥
sūrya-candramasau dhattaḥ kālaṃ rātrindivātmakam ।
bhoktrī suṣumnā kālasya guhyametadudāhṛtam ॥ 17॥
द्वा-सप्तति-सहस्राणि नाडी-द्वाराणि पञ्जरे ।
सुषुम्णा शाम्भवी शक्तिः शेषास्त्वेव निरर्थकाः ॥ १८॥
dvā-saptati-sahasrāṇi nāḍī-dvārāṇi pañjare ।
suṣumṇā śāmbhavī śaktiḥ śeṣāstveva nirarthakāḥ ॥ 18॥
वायुः परिचितो यस्मादग्निना सह कुण्डलीम् ।
बोधयित्वा सुषुम्णायां प्रविशेदनिरोधतः ॥ १९॥
vāyuḥ paricito yasmādagninā saha kuṇḍalīm ।
bodhayitvā suṣumṇāyāṃ praviśedanirodhataḥ ॥ 19॥
सुषुम्णा-वाहिनि प्राणे सिद्ध्यत्येव मनोन्मनी ।
अन्यथा त्वितराभ्यासाः प्रयासायैव योगिनाम् ॥ २०॥
suṣumṇā-vāhini prāṇe siddhyatyeva manonmanī ।
anyathā tvitarābhyāsāḥ prayāsāyaiva yoginām ॥ 20॥
पवनो बध्यते येन मनस्तेनैव बध्यते ।
मनश्च बध्यते येन पवनस्तेन बध्यते ॥ २१॥
pavano badhyate yena manastenaiva badhyate ।
manaśca badhyate yena pavanastena badhyate ॥ 21॥
हेतु-द्वयं तु चित्तस्य वासना च समीरणः ।
तयोर्विनष्ट एकस्मिन्तौ द्वावपि विनश्यतः ॥ २२॥
hetu-dvayaṃ tu cittasya vāsanā ca samīraṇaḥ ।
tayorvinaṣṭa ekasmintau dvāvapi vinaśyataḥ ॥ 22॥
मनो यत्र विलीयेत पवनस्तत्र लीयते ।
पवनो लीयते यत्र मनस्तत्र विलीयते ॥ २३॥
mano yatra vilīyeta pavanastatra līyate ।
pavano līyate yatra manastatra vilīyate ॥ 23॥
दुग्धाम्बुवत्संमिलितावुभौ तौ
तुल्य-क्रियौ मानस-मारुतौ हि ।
यतो मरुत्तत्र मनः-प्रवृत्तिर्
यतो मनस्तत्र मरुत्-प्रवृत्तिः ॥ २४॥
dugdhāmbuvatsaṃmilitāvubhau tau
tulya-kriyau mānasa-mārutau hi ।
yato maruttatra manaḥ-pravṛttir
yato manastatra marut-pravṛttiḥ ॥ 24॥
तत्रैक-नाशादपरस्य नाश
एक-प्रवृत्तेरपर-प्रवृत्तिः ।
अध्वस्तयोश्चेन्द्रिय-वर्ग-वृत्तिः
प्रध्वस्तयोर्मोक्ष-पदस्य सिद्धिः ॥ २५॥
tatraika-nāśādaparasya nāśa
eka-pravṛtterapara-pravṛttiḥ ।
adhvastayoścendriya-varga-vṛttiḥ
pradhvastayormokṣa-padasya siddhiḥ ॥ 25॥
रसस्य मनसश्चैव चञ्चलत्वं स्वभावतः ।
रसो बद्धो मनो बद्धं किं न सिद्ध्यति भूतले ॥ २६॥
rasasya manasaścaiva cañcalatvaṃ svabhāvataḥ ।
raso baddho mano baddhaṃ kiṃ na siddhyati bhūtale ॥ 26॥
मूर्च्छितो हरते व्याधीन्मृतो जीवयति स्वयम् ।
बद्धः खेचरतां धत्ते रसो वायुश्च पार्वति ॥ २७॥
mūrcchito harate vyādhīnmṛto jīvayati svayam ।
baddhaḥ khecaratāṃ dhatte raso vāyuśca pārvati ॥ 27॥
मनः स्थैर्यं स्थिरो वायुस्ततो बिन्दुः स्थिरो भवेत् ।
बिन्दु-स्थैर्यात्सदा सत्त्वं पिण्ड-स्थैर्यं प्रजायते ॥ २८॥
manaḥ sthairyaṃ sthiro vāyustato binduḥ sthiro bhavet ।
bindu-sthairyātsadā sattvaṃ piṇḍa-sthairyaṃ prajāyate ॥ 28॥
इन्द्रियाणां मनो नाथो मनोनाथस्तु मारुतः ।
मारुतस्य लयो नाथः स लयो नादमाश्रितः ॥ २९॥
indriyāṇāṃ mano nātho manonāthastu mārutaḥ ।
mārutasya layo nāthaḥ sa layo nādamāśritaḥ ॥ 29॥
सोऽयमेवास्तु मोक्षाख्यो मास्तु वापि मतान्तरे ।
मनः-प्राण-लये कश्चिदानन्दः सम्प्रवर्तते ॥ ३०॥
so'yamevāstu mokṣākhyo māstu vāpi matāntare ।
manaḥ-prāṇa-laye kaścidānandaḥ sampravartate ॥ 30॥
प्रनष्ट-श्वास-निश्वासः प्रध्वस्त-विषय-ग्रहः ।
निश्चेष्टो निर्विकारश्च लयो जयति योगिनाम् ॥ ३१॥
pranaṣṭa-śvāsa-niśvāsaḥ pradhvasta-viṣaya-grahaḥ ।
niśceṣṭo nirvikāraśca layo jayati yoginām ॥ 31॥
उच्छिन्न-सर्व-सङ्कल्पो निःशेषाशेष-चेष्टितः ।
स्वावगम्यो लयः कोऽपि जायते वाग्-अगोचरः ॥ ३२॥
ucchinna-sarva-saṅkalpo niḥśeṣāśeṣa-ceṣṭitaḥ ।
svāvagamyo layaḥ ko'pi jāyate vāg-agocaraḥ ॥ 32॥
यत्र दृष्टिर्लयस्तत्र भूतेन्द्रिय-सनातनी ।
सा शक्तिर्जीव-भूतानां द्वे अलक्ष्ये लयं गते ॥ ३३॥
yatra dṛṣṭirlayastatra bhūtendriya-sanātanī ।
sā śaktirjīva-bhūtānāṃ dve alakṣye layaṃ gate ॥ 33॥
लयो लय इति प्राहुः कीदृशं लय-लक्षणम् ।
अपुनर्-वासनोत्थानाल्लयो विषय-विस्मृतिः ॥ ३४॥
layo laya iti prāhuḥ kīdṛśaṃ laya-lakṣaṇam ।
apunar-vāsanotthānāllayo viṣaya-vismṛtiḥ ॥ 34॥
वेद-शास्त्र-पुराणानि सामान्य-गणिका इव ।
एकैव शाम्भवी मुद्रा गुप्ता कुल-वधूरिव ॥ ३५॥
veda-śāstra-purāṇāni sāmānya-gaṇikā iva ।
ekaiva śāmbhavī mudrā guptā kula-vadhūriva ॥ 35॥
अथ शाम्भवी
अन्तर्लक्ष्यं बहिर्दृष्टिर्निमेषोन्मेष-वर्जिता ।
एषा सा शाम्भवी मुद्रा वेद-शास्त्रेषु गोपिता ॥ ३६॥
atha śāmbhavī
antarlakṣyaṃ bahirdṛṣṭirnimeṣonmeṣa-varjitā ।
eṣā sā śāmbhavī mudrā veda-śāstreṣu gopitā ॥ 36॥
अन्तर्लक्ष्य-विलीन-चित्त-पवनो योगी यदा वर्तते
दृष्ट्या निश्चल-तारया बहिरधः पश्यन्नपश्यन्नपि ।
मुद्रेयं खलु शाम्भवी भवति सा लब्धा प्रसादाद्गुरोः
शून्याशून्य-विलक्षणं स्फुरति तत्तत्त्वं पदं शाम्भवम् ॥ ३७॥
antarlakṣya-vilīna-citta-pavano yogī yadā vartate
dṛṣṭyā niścala-tārayā bahiradhaḥ paśyannapaśyannapi ।
mudreyaṃ khalu śāmbhavī bhavati sā labdhā prasādādguroḥ
śūnyāśūnya-vilakṣaṇaṃ sphurati tattattvaṃ padaṃ śāmbhavam ॥ 37॥
श्री-शाम्भव्याश्च खेचर्या अवस्था-धाम-भेदतः ।
भवेच्चित्त-लयानन्दः शून्ये चित्-सुख-रूपिणि ॥ ३८॥
śrī-śāmbhavyāśca khecaryā avasthā-dhāma-bhedataḥ ।
bhaveccitta-layānandaḥ śūnye cit-sukha-rūpiṇi ॥ 38॥
तारे ज्योतिषि संयोज्य किंचिदुन्नमयेद्भ्रुवौ ।
पूर्व-योगं मनो युञ्जन्नुन्मनी-कारकः क्षणात् ॥ ३९॥
tāre jyotiṣi saṃyojya kiṃcidunnamayedbhruvau ।
pūrva-yogaṃ mano yuñjannunmanī-kārakaḥ kṣaṇāt ॥ 39॥
केचिदागम-जालेन केचिन्निगम-सङ्कुलैः ।
केचित्तर्केण मुह्यन्ति नैव जानन्ति तारकम् ॥ ४०॥
kecidāgama-jālena kecinnigama-saṅkulaiḥ ।
kecittarkeṇa muhyanti naiva jānanti tārakam ॥ 40॥
अर्धोन्मीलित-लोचनः स्थिर-मना नासाग्र-दत्तेक्षणश्
चन्द्रार्कावपि लीनतामुपनयन्निस्पन्द-भावेन यः ।
ज्योती-रूपमशेष-बीजमखिलं देदीप्यमानं परं
तत्त्वं तत्-पदमेति वस्तु परमं वाच्यं किमत्राधिकम् ॥ ४१॥
ardhonmīlita-locanaḥ sthira-manā nāsāgra-dattekṣaṇaś
candrārkāvapi līnatāmupanayannispanda-bhāvena yaḥ ।
jyotī-rūpamaśeṣa-bījamakhilaṃ dedīpyamānaṃ paraṃ
tattvaṃ tat-padameti vastu paramaṃ vācyaṃ kimatrādhikam ॥ 41॥
दिवा न पूजयेल्लिङ्गं रात्रौ चैव न पूजयेत् ।
सर्वदा पूजयेल्लिङ्गं दिवारात्रि-निरोधतः ॥ ४२॥
divā na pūjayelliṅgaṃ rātrau caiva na pūjayet ।
sarvadā pūjayelliṅgaṃ divārātri-nirodhataḥ ॥ 42॥
अथ खेचरी
सव्य-दक्षिण-नाडी-स्थो मध्ये चरति मारुतः ।
तिष्ठते खेचरी मुद्रा तस्मिन्स्थाने न संशयः ॥ ४३॥
atha khecarī
savya-dakṣiṇa-nāḍī-stho madhye carati mārutaḥ ।
tiṣṭhate khecarī mudrā tasminsthāne na saṃśayaḥ ॥ 43॥
इडा-पिङ्गलयोर्मध्ये शून्यं चैवानिलं ग्रसेत् ।
तिष्ठते खेचरी मुद्रा तत्र सत्यं पुनः पुनः ॥ ४४॥
iḍā-piṅgalayormadhye śūnyaṃ caivānilaṃ graset ।
tiṣṭhate khecarī mudrā tatra satyaṃ punaḥ punaḥ ॥ 44॥
सूर्च्याचन्द्रमसोर्मध्ये निरालम्बान्तरे पुनः ।
संस्थिता व्योम-चक्रे या सा मुद्रा नाम खेचरी ॥ ४५॥
sūrcyācandramasormadhye nirālambāntare punaḥ ।
saṃsthitā vyoma-cakre yā sā mudrā nāma khecarī ॥ 45॥
सोमाद्यत्रोदिता धारा साक्षात्सा शिव-वल्लभा ।
पूरयेदतुलां दिव्यां सुषुम्णां पश्चिमे मुखे ॥ ४६॥
somādyatroditā dhārā sākṣātsā śiva-vallabhā ।
pūrayedatulāṃ divyāṃ suṣumṇāṃ paścime mukhe ॥ 46॥
पुरस्ताच्चैव पूर्येत निश्चिता खेचरी भवेत् ।
अभ्यस्ता खेचरी मुद्राप्युन्मनी सम्प्रजायते ॥ ४७॥
purastāccaiva pūryeta niścitā khecarī bhavet ।
abhyastā khecarī mudrāpyunmanī samprajāyate ॥ 47॥
भ्रुवोर्मध्ये शिव-स्थानं मनस्तत्र विलीयते ।
ज्ञातव्यं तत्-पदं तुर्यं तत्र कालो न विद्यते ॥ ४८॥
bhruvormadhye śiva-sthānaṃ manastatra vilīyate ।
jñātavyaṃ tat-padaṃ turyaṃ tatra kālo na vidyate ॥ 48॥
अभ्यसेत्खेचरीं तावद्यावत्स्याद्योग-निद्रितः ।
सम्प्राप्त-योग-निद्रस्य कालो नास्ति कदाचन ॥ ४९॥
abhyasetkhecarīṃ tāvadyāvatsyādyoga-nidritaḥ ।
samprāpta-yoga-nidrasya kālo nāsti kadācana ॥ 49॥
निरालम्बं मनः कृत्वा न किंचिदपि चिन्तयेत् ।
स-बाह्याभ्यन्तरं व्योम्नि घटवत्तिष्ठति ध्रुवम् ॥ ५०॥
nirālambaṃ manaḥ kṛtvā na kiṃcidapi cintayet ।
sa-bāhyābhyantaraṃ vyomni ghaṭavattiṣṭhati dhruvam ॥ 50॥
बाह्य-वायुर्यथा लीनस्तथा मध्यो न संशयः ।
स्व-स्थाने स्थिरतामेति पवनो मनसा सह ॥ ५१॥
bāhya-vāyuryathā līnastathā madhyo na saṃśayaḥ ।
sva-sthāne sthiratāmeti pavano manasā saha ॥ 51॥
एवमभ्यस्यतस्तस्य वायु-मार्गे दिवानिशम् ।
अभ्यासाज्जीर्यते वायुर्मनस्तत्रैव लीयते ॥ ५२॥
evamabhyasyatastasya vāyu-mārge divāniśam ।
abhyāsājjīryate vāyurmanastatraiva līyate ॥ 52॥
अमृतैः प्लावयेद्देहमापाद-तल-मस्तकम् ।
सिद्ध्यत्येव महा-कायो महा-बल-पराक्रमः ॥ ५३॥
amṛtaiḥ plāvayeddehamāpāda-tala-mastakam ।
siddhyatyeva mahā-kāyo mahā-bala-parākramaḥ ॥ 53॥
शक्ति-मध्ये मनः कृत्वा शक्तिं मानस-मध्यगाम् ।
मनसा मन आलोक्य धारयेत्परमं पदम् ॥ ५४॥
śakti-madhye manaḥ kṛtvā śaktiṃ mānasa-madhyagām ।
manasā mana ālokya dhārayetparamaṃ padam ॥ 54॥
ख-मध्ये कुरु चात्मानमात्म-मध्ये च खं कुरु ।
सर्वं च ख-मयं कृत्वा न किंचिदपि चिन्तयेत् ॥ ५५॥
kha-madhye kuru cātmānamātma-madhye ca khaṃ kuru ।
sarvaṃ ca kha-mayaṃ kṛtvā na kiṃcidapi cintayet ॥ 55॥
अन्तः शून्यो बहिः शून्यः शून्यः कुम्भ इवाम्बरे ।
अन्तः पूर्णो बहिः पूर्णः पूर्णः कुम्भ इवार्णवे ॥ ५६॥
antaḥ śūnyo bahiḥ śūnyaḥ śūnyaḥ kumbha ivāmbare ।
antaḥ pūrṇo bahiḥ pūrṇaḥ pūrṇaḥ kumbha ivārṇave ॥ 56॥
बाह्य-चिन्ता न कर्तव्या तथैवान्तर-चिन्तनम् ।
सर्व-चिन्तां परित्यज्य न किंचिदपि चिन्तयेत् ॥ ५७॥
bāhya-cintā na kartavyā tathaivāntara-cintanam ।
sarva-cintāṃ parityajya na kiṃcidapi cintayet ॥ 57॥
सङ्कल्प-मात्र-कलनैव जगत्समग्रं
सङ्कल्प-मात्र-कलनैव मनो-विलासः ।
सङ्कल्प-मात्र-मतिमुत्सृज निर्विकल्पम्
आश्रित्य निश्चयमवाप्नुहि राम शान्तिम् ॥ ५८॥
saṅkalpa-mātra-kalanaiva jagatsamagraṃ
saṅkalpa-mātra-kalanaiva mano-vilāsaḥ ।
saṅkalpa-mātra-matimutsṛja nirvikalpam
āśritya niścayamavāpnuhi rāma śāntim ॥ 58॥
कर्पूरमनले यद्वत्सैन्धवं सलिले यथा ।
तथा सन्धीयमानं च मनस्तत्त्वे विलीयते ॥ ५९॥
karpūramanale yadvatsaindhavaṃ salile yathā ।
tathā sandhīyamānaṃ ca manastattve vilīyate ॥ 59॥
ज्ञेयं सर्वं प्रतीतं च ज्ञानं च मन उच्यते ।
ज्ञानं ज्ञेयं समं नष्टं नान्यः पन्था द्वितीयकः ॥ ६०॥
jñeyaṃ sarvaṃ pratītaṃ ca jñānaṃ ca mana ucyate ।
jñānaṃ jñeyaṃ samaṃ naṣṭaṃ nānyaḥ panthā dvitīyakaḥ ॥ 60॥
मनो-दृश्यमिदं सर्वं यत्किंचित्स-चराचरम् ।
मनसो ह्युन्मनी-भावाद्द्वैतं नैवोलभ्यते ॥ ६१॥
mano-dṛśyamidaṃ sarvaṃ yatkiṃcitsa-carācaram ।
manaso hyunmanī-bhāvāddvaitaṃ naivolabhyate ॥ 61॥
ज्ञेय-वस्तु-परित्यागाद्विलयं याति मानसम् ।
मनसो विलये जाते कैवल्यमवशिष्यते ॥ ६२॥
jñeya-vastu-parityāgādvilayaṃ yāti mānasam ।
manaso vilaye jāte kaivalyamavaśiṣyate ॥ 62॥
एवं नाना-विधोपायाः सम्यक्स्वानुभवान्विताः ।
समाधि-मार्गाः कथिताः पूर्वाचार्यैर्महात्मभिः ॥ ६३॥
evaṃ nānā-vidhopāyāḥ samyaksvānubhavānvitāḥ ।
samādhi-mārgāḥ kathitāḥ pūrvācāryairmahātmabhiḥ ॥ 63॥
सुषुम्णायै कुण्डलिन्यै सुधायै चन्द्र-जन्मने ।
मनोन्मन्यै नमस्तुभ्यं महा-शक्त्यै चिद्-आत्मने ॥ ६४॥
suṣumṇāyai kuṇḍalinyai sudhāyai candra-janmane ।
manonmanyai namastubhyaṃ mahā-śaktyai cid-ātmane ॥ 64॥
अशक्य-तत्त्व-बोधानां मूढानामपि संमतम् ।
प्रोक्तं गोरक्ष-नाथेन नादोपासनमुच्यते ॥ ६५॥
aśakya-tattva-bodhānāṃ mūḍhānāmapi saṃmatam ।
proktaṃ gorakṣa-nāthena nādopāsanamucyate ॥ 65॥
श्री-आदिनाथेन स-पाद-कोटि-
लय-प्रकाराः कथिता जयन्ति ।
नादानुसन्धानकमेकमेव
मन्यामहे मुख्यतमं लयानाम् ॥ ६६॥
śrī-ādināthena sa-pāda-koṭi-
laya-prakārāḥ kathitā jayanti ।
nādānusandhānakamekameva
manyāmahe mukhyatamaṃ layānām ॥ 66॥
मुक्तासने स्थितो योगी मुद्रां सन्धाय शाम्भवीम् ।
शृणुयाद्दक्षिणे कर्णे नादमन्तास्थमेकधीः ॥ ६७॥
muktāsane sthito yogī mudrāṃ sandhāya śāmbhavīm ।
śṛṇuyāddakṣiṇe karṇe nādamantāsthamekadhīḥ ॥ 67॥
श्रवण-पुट-नयन-युगल
घ्राण-मुखानां निरोधनं कार्यम् ।
शुद्ध-सुषुम्णा-सरणौ
स्फुटममलः श्रूयते नादः ॥ ६८॥
śravaṇa-puṭa-nayana-yugala
ghrāṇa-mukhānāṃ nirodhanaṃ kāryam ।
śuddha-suṣumṇā-saraṇau
sphuṭamamalaḥ śrūyate nādaḥ ॥ 68॥
आरम्भश्च घटश्चैव तथा परिचयोऽपि च ।
निष्पत्तिः सर्व-योगेषु स्यादवस्था-चतुष्टयम् ॥ ६९॥
ārambhaśca ghaṭaścaiva tathā paricayo'pi ca ।
niṣpattiḥ sarva-yogeṣu syādavasthā-catuṣṭayam ॥ 69॥
अथ आरम्भावस्था
ब्रह्म-ग्रन्थेर्भवेद्भेदो ह्यानन्दः शून्य-सम्भवः ।
विचित्रः क्वणको देहेऽनाहतः श्रूयते ध्वनिः ॥ ७०॥
atha ārambhāvasthā
brahma-grantherbhavedbhedo hyānandaḥ śūnya-sambhavaḥ ।
vicitraḥ kvaṇako dehe'nāhataḥ śrūyate dhvaniḥ ॥ 70॥
दिव्य-देहश्च तेजस्वी दिव्य-गन्धस्त्वरोगवान् ।
सम्पूर्ण-हृदयः शून्य आरम्भे योगवान्भवेत् ॥ ७१॥
divya-dehaśca tejasvī divya-gandhastvarogavān ।
sampūrṇa-hṛdayaḥ śūnya ārambhe yogavānbhavet ॥ 71॥
अथ घटावस्था
द्वितीयायां घटीकृत्य वायुर्भवति मध्यगः ।
दृढासनो भवेद्योगी ज्ञानी देव-समस्तदा ॥ ७२॥
atha ghaṭāvasthā
dvitīyāyāṃ ghaṭīkṛtya vāyurbhavati madhyagaḥ ।
dṛḍhāsano bhavedyogī jñānī deva-samastadā ॥ 72॥
विष्णु-ग्रन्थेस्ततो भेदात्परमानन्द-सूचकः ।
अतिशून्ये विमर्दश्च भेरी-शब्दस्तदा भवेत् ॥ ७३॥
viṣṇu-granthestato bhedātparamānanda-sūcakaḥ ।
atiśūnye vimardaśca bherī-śabdastadā bhavet ॥ 73॥
अथ परिचयावस्था
तृतीयायां तु विज्ञेयो विहायो मर्दल-ध्वनिः ।
महा-शून्यं तदा याति सर्व-सिद्धि-समाश्रयम् ॥ ७४॥
atha paricayāvasthā
tṛtīyāyāṃ tu vijñeyo vihāyo mardala-dhvaniḥ ।
mahā-śūnyaṃ tadā yāti sarva-siddhi-samāśrayam ॥ 74॥
चित्तानन्दं तदा जित्वा सहजानन्द-सम्भवः ।
दोष-दुःख-जरा-व्याधि-क्षुधा-निद्रा-विवर्जितः ॥ ७५॥
cittānandaṃ tadā jitvā sahajānanda-sambhavaḥ ।
doṣa-duḥkha-jarā-vyādhi-kṣudhā-nidrā-vivarjitaḥ ॥ 75॥
अथ निष्पत्त्य्-अवस्था
रुद्र-ग्रन्थिं यदा भित्त्वा शर्व-पीठ-गतोऽनिलः ।
निष्पत्तौ वैणवः शब्दः क्वणद्-वीणा-क्वणो भवेत् ॥ ७६॥
atha niṣpatty-avasthā
rudra-granthiṃ yadā bhittvā śarva-pīṭha-gato'nilaḥ ।
niṣpattau vaiṇavaḥ śabdaḥ kvaṇad-vīṇā-kvaṇo bhavet ॥ 76॥
एकीभूतं तदा चित्तं राज-योगाभिधानकम् ।
सृष्टि-संहार-कर्तासौ योगीश्वर-समो भवेत् ॥ ७७॥
ekībhūtaṃ tadā cittaṃ rāja-yogābhidhānakam ।
sṛṣṭi-saṃhāra-kartāsau yogīśvara-samo bhavet ॥ 77॥
अस्तु वा मास्तु वा मुक्तिरत्रैवाखण्डितं सुखम् ।
लयोद्भवमिदं सौख्यं राज-योगादवाप्यते ॥ ७८॥
astu vā māstu vā muktiratraivākhaṇḍitaṃ sukham ।
layodbhavamidaṃ saukhyaṃ rāja-yogādavāpyate ॥ 78॥
राज-योगमजानन्तः केवलं हठ-कर्मिणः ।
एतानभ्यासिनो मन्ये प्रयास-फल-वर्जितान् ॥ ७९॥
rāja-yogamajānantaḥ kevalaṃ haṭha-karmiṇaḥ ।
etānabhyāsino manye prayāsa-phala-varjitān ॥ 79॥
उन्मन्य्-अवाप्तये शीघ्रं भ्रू-ध्यानं मम संमतम् ।
राज-योग-पदं प्राप्तुं सुखोपायोऽल्प-चेतसाम् ।
सद्यः प्रत्यय-सन्धायी जायते नादजो लयः ॥ ८०॥
unmany-avāptaye śīghraṃ bhrū-dhyānaṃ mama saṃmatam ।
rāja-yoga-padaṃ prāptuṃ sukhopāyo'lpa-cetasām ।
sadyaḥ pratyaya-sandhāyī jāyate nādajo layaḥ ॥ 80॥
नादानुसन्धान-समाधि-भाजां
योगीश्वराणां हृदि वर्धमानम् ।
आनन्दमेकं वचसामगम्यं
जानाति तं श्री-गुरुनाथ एकः ॥ ८१॥
nādānusandhāna-samādhi-bhājāṃ
yogīśvarāṇāṃ hṛdi vardhamānam ।
ānandamekaṃ vacasāmagamyaṃ
jānāti taṃ śrī-gurunātha ekaḥ ॥ 81॥
कर्णौ पिधाय हस्ताभ्यां यः शृणोति ध्वनिं मुनिः ।
तत्र चित्तं स्थिरीकुर्याद्यावत्स्थिर-पदं व्रजेत् ॥ ८२॥
karṇau pidhāya hastābhyāṃ yaḥ śṛṇoti dhvaniṃ muniḥ ।
tatra cittaṃ sthirīkuryādyāvatsthira-padaṃ vrajet ॥ 82॥
अभ्यस्यमानो नादोऽयं बाह्यमावृणुते ध्वनिम् ।
पक्षाद्विक्षेपमखिलं जित्वा योगी सुखी भवेत् ॥ ८३॥
abhyasyamāno nādo'yaṃ bāhyamāvṛṇute dhvanim ।
pakṣādvikṣepamakhilaṃ jitvā yogī sukhī bhavet ॥ 83॥
श्रूयते प्रथमाभ्यासे नादो नाना-विधो महान् ।
ततोऽभ्यासे वर्धमाने श्रूयते सूक्ष्म-सूक्ष्मकः ॥ ८४॥
śrūyate prathamābhyāse nādo nānā-vidho mahān ।
tato'bhyāse vardhamāne śrūyate sūkṣma-sūkṣmakaḥ ॥ 84॥
आदौ जलधि-जीमूत-भेरी-झर्झर-सम्भवाः ।
मध्ये मर्दल-शङ्खोत्था घण्टा-काहलजास्तथा ॥ ८५॥
ādau jaladhi-jīmūta-bherī-jharjhara-sambhavāḥ ।
madhye mardala-śaṅkhotthā ghaṇṭā-kāhalajāstathā ॥ 85॥
अन्ते तु किङ्किणी-वंश-वीणा-भ्रमर-निःस्वनाः ।
इति नानाविधा नादाः श्रूयन्ते देह-मध्यगाः ॥ ८६॥
ante tu kiṅkiṇī-vaṃśa-vīṇā-bhramara-niḥsvanāḥ ।
iti nānāvidhā nādāḥ śrūyante deha-madhyagāḥ ॥ 86॥
महति श्रूयमाणेऽपि मेघ-भेर्य्-आदिके ध्वनौ ।
तत्र सूक्ष्मात्सूक्ष्मतरं नादमेव परामृशेत् ॥ ८७॥
mahati śrūyamāṇe'pi megha-bhery-ādike dhvanau ।
tatra sūkṣmātsūkṣmataraṃ nādameva parāmṛśet ॥ 87॥
घनमुत्सृज्य वा सूक्ष्मे सूक्ष्ममुत्सृज्य वा घने ।
रममाणमपि क्षिप्तं मनो नान्यत्र चालयेत् ॥ ८८॥
ghanamutsṛjya vā sūkṣme sūkṣmamutsṛjya vā ghane ।
ramamāṇamapi kṣiptaṃ mano nānyatra cālayet ॥ 88॥
यत्र कुत्रापि वा नादे लगति प्रथमं मनः ।
तत्रैव सुस्थिरीभूय तेन सार्धं विलीयते ॥ ८९॥
yatra kutrāpi vā nāde lagati prathamaṃ manaḥ ।
tatraiva susthirībhūya tena sārdhaṃ vilīyate ॥ 89॥
मकरन्दं पिबन्भृङ्गी गन्धं नापेक्षते यथा ।
नादासक्तं तथा चित्तं विषयान्नहि काङ्क्षते ॥ ९०॥
makarandaṃ pibanbhṛṅgī gandhaṃ nāpekṣate yathā ।
nādāsaktaṃ tathā cittaṃ viṣayānnahi kāṅkṣate ॥ 90॥
मनो-मत्त-गजेन्द्रस्य विषयोद्यान-चारिणः ।
समर्थोऽयं नियमने निनाद-निशिताङ्कुशः ॥ ९१॥
mano-matta-gajendrasya viṣayodyāna-cāriṇaḥ ।
samartho'yaṃ niyamane nināda-niśitāṅkuśaḥ ॥ 91॥
बद्धं तु नाद-बन्धेन मनः सन्त्यक्त-चापलम् ।
प्रयाति सुतरां स्थैर्यं छिन्न-पक्षः खगो यथा ॥ ९२॥
baddhaṃ tu nāda-bandhena manaḥ santyakta-cāpalam ।
prayāti sutarāṃ sthairyaṃ chinna-pakṣaḥ khago yathā ॥ 92॥
सर्व-चिन्तां परित्यज्य सावधानेन चेतसा ।
नाद एवानुसन्धेयो योग-साम्राज्यमिच्छता ॥ ९३॥
sarva-cintāṃ parityajya sāvadhānena cetasā ।
nāda evānusandheyo yoga-sāmrājyamicchatā ॥ 93॥
नादोऽन्तरङ्ग-सारङ्ग-बन्धने वागुरायते ।
अन्तरङ्ग-कुरङ्गस्य वधे व्याधायतेऽपि च ॥ ९४॥
nādo'ntaraṅga-sāraṅga-bandhane vāgurāyate ।
antaraṅga-kuraṅgasya vadhe vyādhāyate'pi ca ॥ 94॥
अन्तरङ्गस्य यमिनो वाजिनः परिघायते ।
नादोपास्ति-रतो नित्यमवधार्या हि योगिना ॥ ९५॥
antaraṅgasya yamino vājinaḥ parighāyate ।
nādopāsti-rato nityamavadhāryā hi yoginā ॥ 95॥
बद्धं विमुक्त-चाञ्चल्यं नाद-गन्धक-जारणात् ।
मनः-पारदमाप्नोति निरालम्बाख्य-खेऽटनम् ॥ ९६॥
baddhaṃ vimukta-cāñcalyaṃ nāda-gandhaka-jāraṇāt ।
manaḥ-pāradamāpnoti nirālambākhya-khe'ṭanam ॥ 96॥
नाद-श्रवणतः क्षिप्रमन्तरङ्ग-भुजङ्गमम् ।
विस्मृतय सर्वमेकाग्रः कुत्रचिन्नहि धावति ॥ ९७॥
nāda-śravaṇataḥ kṣipramantaraṅga-bhujaṅgamam ।
vismṛtaya sarvamekāgraḥ kutracinnahi dhāvati ॥ 97॥
काष्ठे प्रवर्तितो वह्निः काष्ठेन सह शाम्यति ।
नादे प्रवर्तितं चित्तं नादेन सह लीयते ॥ ९८॥
kāṣṭhe pravartito vahniḥ kāṣṭhena saha śāmyati ।
nāde pravartitaṃ cittaṃ nādena saha līyate ॥ 98॥
घण्टादिनाद-सक्त-स्तब्धान्तः-करण-हरिणस्य ।
प्रहरणमपि सुकरं स्याच्छर-सन्धान-प्रवीणश्चेत् ॥ ९९॥
ghaṇṭādināda-sakta-stabdhāntaḥ-karaṇa-hariṇasya ।
praharaṇamapi sukaraṃ syācchara-sandhāna-pravīṇaścet ॥ 99॥
अनाहतस्य शब्दस्य ध्वनिर्य उपलभ्यते ।
ध्वनेरन्तर्गतं ज्ञेयं ज्ञेयस्यान्तर्गतं मनः ।
मनस्तत्र लयं याति तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ १००॥
anāhatasya śabdasya dhvanirya upalabhyate ।
dhvanerantargataṃ jñeyaṃ jñeyasyāntargataṃ manaḥ ।
manastatra layaṃ yāti tadviṣṇoḥ paramaṃ padam ॥ 100॥
तावदाकाश-सङ्कल्पो यावच्छब्दः प्रवर्तते ।
निःशब्दं तत्-परं ब्रह्म परमातेति गीयते ॥ १०१॥
tāvadākāśa-saṅkalpo yāvacchabdaḥ pravartate ।
niḥśabdaṃ tat-paraṃ brahma paramāteti gīyate ॥ 101॥
यत्किंचिन्नाद-रूपेण श्रूयते शक्तिरेव सा ।
यस्तत्त्वान्तो निराकारः स एव परमेश्वरः ॥ १०२॥
yatkiṃcinnāda-rūpeṇa śrūyate śaktireva sā ।
yastattvānto nirākāraḥ sa eva parameśvaraḥ ॥ 102॥
इति नादानुसन्धानम्
सर्वे हठ-लयोपाया राजयोगस्य सिद्धये ।
राज-योग-समारूढः पुरुषः काल-वञ्चकः ॥ १०३॥
iti nādānusandhānam
sarve haṭha-layopāyā rājayogasya siddhaye ।
rāja-yoga-samārūḍhaḥ puruṣaḥ kāla-vañcakaḥ ॥ 103॥
तत्त्वं बीजं हठः क्षेत्रमौदासीन्यं जलं त्रिभिः ।
उन्मनी कल्प-लतिका सद्य एव प्रवर्तते ॥ १०४॥
tattvaṃ bījaṃ haṭhaḥ kṣetramaudāsīnyaṃ jalaṃ tribhiḥ ।
unmanī kalpa-latikā sadya eva pravartate ॥ 104॥
सदा नादानुसन्धानात्क्षीयन्ते पाप-संचयाः ।
निरञ्जने विलीयेते निश्चितं चित्त-मारुतौ ॥ १०५॥
sadā nādānusandhānātkṣīyante pāpa-saṃcayāḥ ।
nirañjane vilīyete niścitaṃ citta-mārutau ॥ 105॥
शङ्ख-दुन्धुभि-नादं च न शृणोति कदाचन ।
काष्ठवज्जायते देह उन्मन्यावस्थया ध्रुवम् ॥ १०६॥
śaṅkha-dundhubhi-nādaṃ ca na śṛṇoti kadācana ।
kāṣṭhavajjāyate deha unmanyāvasthayā dhruvam ॥ 106॥
सर्वावस्था-विनिर्मुक्तः सर्व-चिन्ता-विवर्जितः ।
मृतवत्तिष्ठते योगी स मुक्तो नात्र संशयः ॥ १०७॥
sarvāvasthā-vinirmuktaḥ sarva-cintā-vivarjitaḥ ।
mṛtavattiṣṭhate yogī sa mukto nātra saṃśayaḥ ॥ 107॥
खाद्यते न च कालेन बाध्यते न च कर्मणा ।
साध्यते न स केनापि योगी युक्तः समाधिना ॥ १०८॥
khādyate na ca kālena bādhyate na ca karmaṇā ।
sādhyate na sa kenāpi yogī yuktaḥ samādhinā ॥ 108॥
न गन्धं न रसं रूपं न च स्पर्शं न निःस्वनम् ।
नात्मानं न परं वेत्ति योगी युक्तः समाधिना ॥ १०९॥
na gandhaṃ na rasaṃ rūpaṃ na ca sparśaṃ na niḥsvanam ।
nātmānaṃ na paraṃ vetti yogī yuktaḥ samādhinā ॥ 109॥
चित्तं न सुप्तं नोजाग्रत्स्मृति-विस्मृति-वर्जितम् ।
न चास्तमेति नोदेति यस्यासौ मुक्त एव सः ॥ ११०॥
cittaṃ na suptaṃ nojāgratsmṛti-vismṛti-varjitam ।
na cāstameti nodeti yasyāsau mukta eva saḥ ॥ 110॥
न विजानाति शीतोष्णं न दुःखं न सुखं तथा ।
न मानं नोपमानं च योगी युक्तः समाधिना ॥ १११॥
na vijānāti śītoṣṇaṃ na duḥkhaṃ na sukhaṃ tathā ।
na mānaṃ nopamānaṃ ca yogī yuktaḥ samādhinā ॥ 111॥
स्वस्थो जाग्रदवस्थायां सुप्तवद्योऽवतिष्ठते ।
निःश्वासोच्छ्वास-हीनश्च निश्चितं मुक्त एव सः ॥ ११२॥
svastho jāgradavasthāyāṃ suptavadyo'vatiṣṭhate ।
niḥśvāsocchvāsa-hīnaśca niścitaṃ mukta eva saḥ ॥ 112॥
अवध्यः सर्व-शस्त्राणामशक्यः सर्व-देहिनाम् ।
अग्राह्यो मन्त्र-यन्त्राणां योगी युक्तः समाधिना ॥ ११३॥
avadhyaḥ sarva-śastrāṇāmaśakyaḥ sarva-dehinām ।
agrāhyo mantra-yantrāṇāṃ yogī yuktaḥ samādhinā ॥ 113॥
यावन्नैव प्रविशति चरन्मारुतो मध्य-मार्गे
यावद्विदुर्न भवति दृढः प्राण-वात-प्रबन्धात् ।
यावद्ध्याने सहज-सदृशं जायते नैव तत्त्वं
तावज्ज्ञानं वदति तदिदं दम्भ-मिथ्या-प्रलापः ॥ ११४॥
yāvannaiva praviśati caranmāruto madhya-mārge
yāvadvidurna bhavati dṛḍhaḥ prāṇa-vāta-prabandhāt ।
yāvaddhyāne sahaja-sadṛśaṃ jāyate naiva tattvaṃ
tāvajjñānaṃ vadati tadidaṃ dambha-mithyā-pralāpaḥ ॥ 114॥
इति हठ-योग-प्रदीपिकायां समाधि-लक्षणं नाम चतुर्थोपदेशः ।
iti haṭha-yoga-pradīpikāyāṃ samādhi-lakṣaṇaṃ nāma caturthopadeśaḥ ।