| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
५७. हत्थच्छिन्नादिवत्थुकथा
57. Hatthacchinnādivatthukathā
११९. हत्थच्छिन्नादिवत्थूसु हत्था छिन्ना यस्साति हत्थच्छिन्नोतिआदिवचनत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘यस्सा’’तिआदि। मणिबन्धेति पकोट्ठन्ते। सो हि यस्मा एत्थ मणिसङ्खातं अलङ्कारविकतिं बन्धति, तस्मा मणिबन्धोति वुच्चति। कप्परेति कपोणियं। सा हि परेसं पिट्ठीसु कपति हिंसति अनेनाति ‘‘कप्परो’’ति वुच्चति। यस्स हत्था छिन्ना होन्ति, अयं हत्थच्छिन्नो नामाति योजना। एसेव नयो सेसेसुपि। एको वा पादोति योजना। हेट्ठा ‘‘एको वा द्वे वा हत्था’’ति एत्थापि एसेव नयो। चतूसु हत्थपादेसु द्वे वाति एको हत्थो, एको पादोति द्वे वा। कण्णाति सद्दग्गहा। ते हि कण्णति सवति एतेहीति कण्णाति वुच्चन्ति। कण्णाबद्धेति कण्णच्छिद्दस्स आबद्धे। सङ्घाटेतुन्ति सङ्घटनं कातुं, आबन्धनं कातुन्ति अत्थो। अजपदकेति अजपदसण्ठाने ठाने। नासाति घानानि। तानि हि नासति अब्यत्तसद्दं करोति एताहीति नासाति वुच्चन्ति। नासिकाति नासायेव। सण्ठापेतुन्ति सुट्ठु ठपेतुं, पकतिया ठपेतुन्ति अत्थो। नखसेसन्ति नखोयेव सेसो छिन्नङ्गुलितोति नखसेसो, तं। अग्गे पुरे उट्ठहतीति अङ्गुट्ठो। ‘‘वुत्तनयेनेवा’’ति इमिना ‘‘नखसेसं अदस्सेत्वा’’ति वचनं अतिदिसति। कण्डरनामकाति महासिरनामका। ते हि कं सरीरं धारेन्तीति कण्डराति वुच्चन्ति धकारस्स डकारं कत्वा। येसूति कण्डरेसु, निद्धारणे भुम्मं।
119. Hatthacchinnādivatthūsu hatthā chinnā yassāti hatthacchinnotiādivacanatthaṃ dassento āha ‘‘yassā’’tiādi. Maṇibandheti pakoṭṭhante. So hi yasmā ettha maṇisaṅkhātaṃ alaṅkāravikatiṃ bandhati, tasmā maṇibandhoti vuccati. Kappareti kapoṇiyaṃ. Sā hi paresaṃ piṭṭhīsu kapati hiṃsati anenāti ‘‘kapparo’’ti vuccati. Yassa hatthā chinnā honti, ayaṃ hatthacchinno nāmāti yojanā. Eseva nayo sesesupi. Eko vā pādoti yojanā. Heṭṭhā ‘‘eko vā dve vā hatthā’’ti etthāpi eseva nayo. Catūsu hatthapādesu dve vāti eko hattho, eko pādoti dve vā. Kaṇṇāti saddaggahā. Te hi kaṇṇati savati etehīti kaṇṇāti vuccanti. Kaṇṇābaddheti kaṇṇacchiddassa ābaddhe. Saṅghāṭetunti saṅghaṭanaṃ kātuṃ, ābandhanaṃ kātunti attho. Ajapadaketi ajapadasaṇṭhāne ṭhāne. Nāsāti ghānāni. Tāni hi nāsati abyattasaddaṃ karoti etāhīti nāsāti vuccanti. Nāsikāti nāsāyeva. Saṇṭhāpetunti suṭṭhu ṭhapetuṃ, pakatiyā ṭhapetunti attho. Nakhasesanti nakhoyeva seso chinnaṅgulitoti nakhaseso, taṃ. Agge pure uṭṭhahatīti aṅguṭṭho. ‘‘Vuttanayenevā’’ti iminā ‘‘nakhasesaṃ adassetvā’’ti vacanaṃ atidisati. Kaṇḍaranāmakāti mahāsiranāmakā. Te hi kaṃ sarīraṃ dhārentīti kaṇḍarāti vuccanti dhakārassa ḍakāraṃ katvā. Yesūti kaṇḍaresu, niddhāraṇe bhummaṃ.
यस्स वग्गुलिपक्खका विय अङ्गुलियो सम्बन्धो होन्ति, अयं फणहत्थको नामाति योजना। एतन्ति फणहत्थकं। छळङ्गुलादयोपि फणहत्थकेयेव सङ्गहेतब्बाति आह ‘‘यस्सपि छ अङ्गुलियो’’तिआदि। यस्सपि छ अङ्गुलियो होन्ति, अयम्पि फणहत्थको नाम उपचारेन।
Yassa vaggulipakkhakā viya aṅguliyo sambandho honti, ayaṃ phaṇahatthako nāmāti yojanā. Etanti phaṇahatthakaṃ. Chaḷaṅgulādayopi phaṇahatthakeyeva saṅgahetabbāti āha ‘‘yassapi cha aṅguliyo’’tiādi. Yassapi cha aṅguliyo honti, ayampi phaṇahatthako nāma upacārena.
खुज्जोति एत्थ खुज्जो सरीरो यस्सत्थीति खुज्जोति वचनत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘खुज्जसरीरो’’ति। कस्मा खुज्जोति आह ‘‘उरस्स वा’’तिआदि। यस्स पन वङ्कं, अयम्पि खुज्जो नामाति योजना। वङ्कन्ति च कुटिलं। हीति सच्चं, यस्मा वा। ब्रह्मुजुगत्तोति उजुं गत्तं उजुगत्तं, ब्रह्मुनो उजुगत्तं विय उजुगत्तं इमस्स महापुरिसस्साति ब्रह्मुजुगत्तो, महापुरिसो।
Khujjoti ettha khujjo sarīro yassatthīti khujjoti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘khujjasarīro’’ti. Kasmā khujjoti āha ‘‘urassa vā’’tiādi. Yassa pana vaṅkaṃ, ayampi khujjo nāmāti yojanā. Vaṅkanti ca kuṭilaṃ. Hīti saccaṃ, yasmā vā. Brahmujugattoti ujuṃ gattaṃ ujugattaṃ, brahmuno ujugattaṃ viya ujugattaṃ imassa mahāpurisassāti brahmujugatto, mahāpuriso.
संखेपेन वुत्तमत्थं वित्थारेन दस्सेन्तो आह ‘‘जङ्घवामनस्स ही’’तिआदि। येसन्ति उभिन्नं कायानं। भूतानन्ति अमनुस्सानं पिसाचकपेतानं। अत्तभावो होति वियाति योजना। परिवटुमोति परिसमन्ततो वट्टुलसरीरो।
Saṃkhepena vuttamatthaṃ vitthārena dassento āha ‘‘jaṅghavāmanassa hī’’tiādi. Yesanti ubhinnaṃ kāyānaṃ. Bhūtānanti amanussānaṃ pisācakapetānaṃ. Attabhāvo hoti viyāti yojanā. Parivaṭumoti parisamantato vaṭṭulasarīro.
गलगण्डीति एत्थ गले गण्डो यस्सत्थीति गलगण्डीति वचनत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘यस्सा’’तिआदि। एतन्ति ‘‘गलगण्डी’’ति एतं वचनं। तत्थाति गलगण्डिपब्बाजने। यन्ति वचनं।
Galagaṇḍīti ettha gale gaṇḍo yassatthīti galagaṇḍīti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘yassā’’tiādi. Etanti ‘‘galagaṇḍī’’ti etaṃ vacanaṃ. Tatthāti galagaṇḍipabbājane. Yanti vacanaṃ.
सिपदीति एत्थ सिथिलं पदं इमस्साति सिपदीति वुत्ते भारपादोयेव गहेतब्बोति आह ‘‘भारपादो वुच्चती’’ति। भारं पादं यस्साति भारपादो। एते द्वे थूलपादरोगीसु वत्तन्तीति दट्ठब्बं। सञ्जातपिळकोति सञ्जातफोटो। उपनाहन्ति भुसं बन्धनं। उदकआवाटेति उदकेन पुण्णायं कासुयं। उदकवालिकायाति उदकतिन्तेन मरुना। यथा सिरा पञ्ञायन्ति, एवं मिलापेतुन्ति योजना। ईदिसन्ति सिरापञ्ञायनजङ्घतेलनाळिकसभावं। तथाति यथा पब्बज्जाकाले करोति, तथा कत्वाति अत्थो।
Sipadīti ettha sithilaṃ padaṃ imassāti sipadīti vutte bhārapādoyeva gahetabboti āha ‘‘bhārapādo vuccatī’’ti. Bhāraṃ pādaṃ yassāti bhārapādo. Ete dve thūlapādarogīsu vattantīti daṭṭhabbaṃ. Sañjātapiḷakoti sañjātaphoṭo. Upanāhanti bhusaṃ bandhanaṃ. Udakaāvāṭeti udakena puṇṇāyaṃ kāsuyaṃ. Udakavālikāyāti udakatintena marunā. Yathā sirā paññāyanti, evaṃ milāpetunti yojanā. Īdisanti sirāpaññāyanajaṅghatelanāḷikasabhāvaṃ. Tathāti yathā pabbajjākāle karoti, tathā katvāti attho.
पापरोगीति एत्थ पापरोगस्स सरूपं दस्सेन्तो आह ‘‘अरिस’’इतिआदि। तत्थ अरिसो च भगन्दरो च पित्तञ्च सेम्हो च कासो च सोसो चाति द्वन्दो, ते आदयो येसं तेति अरिस…पे॰… सोसादयो। आदिसद्देन हेट्ठा वुत्ते आबाधे सङ्गण्हाति। तत्थ पित्तसेम्हसद्देहि तंसमुट्ठानो रोगो गहेतब्बो। ‘‘निच्चातुरो’’ति इमिना पापरोगीति एत्थ मन्तुत्थे पवत्तस्स ईपच्चयस्स निच्चयोगत्थं दस्सेति।
Pāparogīti ettha pāparogassa sarūpaṃ dassento āha ‘‘arisa’’itiādi. Tattha ariso ca bhagandaro ca pittañca semho ca kāso ca soso cāti dvando, te ādayo yesaṃ teti arisa…pe… sosādayo. Ādisaddena heṭṭhā vutte ābādhe saṅgaṇhāti. Tattha pittasemhasaddehi taṃsamuṭṭhāno rogo gahetabbo. ‘‘Niccāturo’’ti iminā pāparogīti ettha mantutthe pavattassa īpaccayassa niccayogatthaṃ dasseti.
परिसदूसनोति एत्थ इतिसद्दो नामपरियायो, परिसदूसनो नामाति हि अत्थो। यो अत्तनो विरूपताय परिसं दूसेति, अयं परिसदूसनो नामाति योजना। छसरीरदोसं आदिं कत्वा परिसदूसनभावं वित्थारेन्तो आह ‘‘अतिदीघो वा’’तिआदि। अतिदीघो वाति एत्थ न केवलं परेसं द्वङ्गुलादिमत्तदीघो, अथ खो दिगुणादिदीघोवाधिप्पेतोति आह ‘‘अञ्ञेस’’न्तिआदि। नाभिपदेसोति अत्तनो नाभिपदेसो। यथा हि अतिदीघे परवचनेन अतिदीघस्स सरूपं वेदितब्बं, तथा अतिरस्सादीसुपि अतिरस्ससरूपन्ति दट्ठब्बं। महोदरोति महाउदरो। कप्पसीसो वाति हत्थिसीसो विय युगसीसो वा। कप्पसद्दो हेत्थ युगत्थवाचको। कण्णिककेसो वाति कण्णिकसदिसेहि केसेहि समन्नागतो। ‘‘जातिपलितेही’’ति इमिना जरावातेन पहतं पलितं निवत्तेति। पकतितम्बकेसोति एत्थ पकतिसद्देन केनचि पयोगेन तम्बकेसं निवत्तेति। आवट्टसीसोति पुनप्पुनं वट्टतीति आवट्टो, केसावट्टो, सो एतस्स सीसे अत्थीति आवट्टसीसो। उद्धग्गेहीति उद्धं कोटीहि। जालबद्धेन वियाति जालेन बद्धेन इव।
Parisadūsanoti ettha itisaddo nāmapariyāyo, parisadūsano nāmāti hi attho. Yo attano virūpatāya parisaṃ dūseti, ayaṃ parisadūsano nāmāti yojanā. Chasarīradosaṃ ādiṃ katvā parisadūsanabhāvaṃ vitthārento āha ‘‘atidīgho vā’’tiādi. Atidīgho vāti ettha na kevalaṃ paresaṃ dvaṅgulādimattadīgho, atha kho diguṇādidīghovādhippetoti āha ‘‘aññesa’’ntiādi. Nābhipadesoti attano nābhipadeso. Yathā hi atidīghe paravacanena atidīghassa sarūpaṃ veditabbaṃ, tathā atirassādīsupi atirassasarūpanti daṭṭhabbaṃ. Mahodaroti mahāudaro. Kappasīso vāti hatthisīso viya yugasīso vā. Kappasaddo hettha yugatthavācako. Kaṇṇikakeso vāti kaṇṇikasadisehi kesehi samannāgato. ‘‘Jātipalitehī’’ti iminā jarāvātena pahataṃ palitaṃ nivatteti. Pakatitambakesoti ettha pakatisaddena kenaci payogena tambakesaṃ nivatteti. Āvaṭṭasīsoti punappunaṃ vaṭṭatīti āvaṭṭo, kesāvaṭṭo, so etassa sīse atthīti āvaṭṭasīso. Uddhaggehīti uddhaṃ koṭīhi. Jālabaddhena viyāti jālena baddhena iva.
सम्बद्धभमुको वाति अञ्ञमञ्ञसम्बद्धभमुको वा। मक्कटभमुकोति मक्कटस्स भमु विय भमु एतस्साति मक्कटभमुको। वासिकोणेनाति तच्छनीकोटिया। विसमचक्कलोति एत्थ चक्काकारेन लाति पवत्तति, चक्काकारं वा लाति गण्हातीति चक्कलो। केकरोति वलिरो। सो हि कुच्छितं करोतीति केकरोति वुच्चति। कक्कटस्सेवाति कक्कटस्स इव। मूसिककण्णोति आखुकण्णो। जटुककण्णोति वग्गुलिकण्णो। अविद्धकण्णोति अच्छिद्दकण्णो। हीति सच्चं, यस्मा वा। सोति अविद्धकण्णो। कण्णे भगन्दरो एतस्साति कण्णभगन्दरो, सोयेव कण्णभगन्दरिको। गण्डो कण्णे एतस्साति गण्डकण्णो। पग्घरितपुब्बेनाति पग्घरितपूयेन। टङ्कितो कण्णो यस्साति टङ्कितकण्णो। गोभत्तनाळिकायाति गुन्नं भत्तपानत्थं कताय नाळिकाय। बिळारक्खि विय अतिपिङ्गलं अक्खि एतस्साति अतिपिङ्गलक्खि। मधुवण्णो विय पिङ्गलं अक्खि एतस्साति मधुपिङ्गलक्खि। निप्पखुमक्खीति एत्थ पखुमं वुच्चति अक्खम्हि जातं लोमं। तञ्हि अक्खिनो पक्खद्वये जातत्ता पखुमन्ति वुच्चति। नत्थि पखुमं अक्खिम्हि एतस्साति निप्पखुमक्खि। अस्सुपग्घरणं अक्खिम्हा एतस्साति अस्सुपग्घरणक्खि। पुप्फं सञ्जातं यस्स अक्खिनोति पुप्फितं। पुप्फितं अक्खि यस्साति पुप्फितक्खि। अक्खिपाकेनाति अक्खिनो दलपरियन्तेसु पच्चनकेन रोगेन।
Sambaddhabhamuko vāti aññamaññasambaddhabhamuko vā. Makkaṭabhamukoti makkaṭassa bhamu viya bhamu etassāti makkaṭabhamuko. Vāsikoṇenāti tacchanīkoṭiyā. Visamacakkaloti ettha cakkākārena lāti pavattati, cakkākāraṃ vā lāti gaṇhātīti cakkalo. Kekaroti valiro. So hi kucchitaṃ karotīti kekaroti vuccati. Kakkaṭassevāti kakkaṭassa iva. Mūsikakaṇṇoti ākhukaṇṇo. Jaṭukakaṇṇoti vaggulikaṇṇo. Aviddhakaṇṇoti acchiddakaṇṇo. Hīti saccaṃ, yasmā vā. Soti aviddhakaṇṇo. Kaṇṇe bhagandaro etassāti kaṇṇabhagandaro, soyeva kaṇṇabhagandariko. Gaṇḍo kaṇṇe etassāti gaṇḍakaṇṇo. Paggharitapubbenāti paggharitapūyena. Ṭaṅkito kaṇṇo yassāti ṭaṅkitakaṇṇo. Gobhattanāḷikāyāti gunnaṃ bhattapānatthaṃ katāya nāḷikāya. Biḷārakkhi viya atipiṅgalaṃ akkhi etassāti atipiṅgalakkhi. Madhuvaṇṇo viya piṅgalaṃ akkhi etassāti madhupiṅgalakkhi. Nippakhumakkhīti ettha pakhumaṃ vuccati akkhamhi jātaṃ lomaṃ. Tañhi akkhino pakkhadvaye jātattā pakhumanti vuccati. Natthi pakhumaṃ akkhimhi etassāti nippakhumakkhi. Assupaggharaṇaṃ akkhimhā etassāti assupaggharaṇakkhi. Pupphaṃ sañjātaṃ yassa akkhinoti pupphitaṃ. Pupphitaṃ akkhi yassāti pupphitakkhi. Akkhipākenāti akkhino dalapariyantesu paccanakena rogena.
चिपिटनासिकोति अनुन्नतनासिको। सुकतुण्डसदिसायाति सुवानं मुखेन सदिसाय।
Cipiṭanāsikoti anunnatanāsiko. Sukatuṇḍasadisāyāti suvānaṃ mukhena sadisāya.
पटङ्गमण्डूकस्सेवाति पटङ्गनामकस्स मण्डूकस्स मुखनिमित्तं इव मुखनिमित्तंयेवाति योजना। उक्खलिमुखवट्टिसदिसेहीति उक्खलिया मुखवट्टिना सदिसेहि। भेरिचम्मसदिसेहीति भेरिया मुखे नहितचम्मेन सदिसेहि। एळमुखोति एळाय निच्चपग्घरितं मुखमेतस्सेति एळमुखो। उप्पक्कमुखोति उप्पक्कं कुथिकं मुखमेतस्साति उप्पक्कमुखो। सङ्खतुण्डकोति सङ्खस्स तुण्डेन सदिसो ओट्ठो एतस्साति सङ्खतुण्डको।
Paṭaṅgamaṇḍūkassevāti paṭaṅganāmakassa maṇḍūkassa mukhanimittaṃ iva mukhanimittaṃyevāti yojanā. Ukkhalimukhavaṭṭisadisehīti ukkhaliyā mukhavaṭṭinā sadisehi. Bhericammasadisehīti bheriyā mukhe nahitacammena sadisehi. Eḷamukhoti eḷāya niccapaggharitaṃ mukhametasseti eḷamukho. Uppakkamukhoti uppakkaṃ kuthikaṃ mukhametassāti uppakkamukho. Saṅkhatuṇḍakoti saṅkhassa tuṇḍena sadiso oṭṭho etassāti saṅkhatuṇḍako.
अट्ठकदन्तसदिसेहीति अट्ठकनामकस्स नङ्गलस्स दन्तेहि सदिसेहि। दन्ते पिदहितुन्ति सम्बन्धो। दन्तन्तरेति दन्तविवरे, दन्तमज्झे वा। कलन्दकदन्तो वियाति काळकानं दन्तो विय।
Aṭṭhakadantasadisehīti aṭṭhakanāmakassa naṅgalassa dantehi sadisehi. Dante pidahitunti sambandho. Dantantareti dantavivare, dantamajjhe vā. Kalandakadanto viyāti kāḷakānaṃ danto viya.
महाहनुकोति महन्तो हनु एतस्साति महाहनुको। चिपिटहनुकोति अनुन्नतहनुको। निम्मस्सुदाठिकोति नत्थि मस्सु च दाठि च एतस्साति निम्मस्सुदाठिको। भट्ठअंसकूटोति भट्ठो पतितो अंसकूटो इमस्साति भट्ठअंसकूटो। गोधागत्तोति गोधाय गत्तं विय गत्तं इमस्साति गोधागत्तो । सब्बंपेतन्ति सब्बम्पि एतं ‘‘कच्छुगत्तो’’तिआदिवचनं। एत्थाति ‘‘कच्छुगत्तो’’तिआदिवचने। विनिच्छयो वेदितब्बोति योजना।
Mahāhanukoti mahanto hanu etassāti mahāhanuko. Cipiṭahanukoti anunnatahanuko. Nimmassudāṭhikoti natthi massu ca dāṭhi ca etassāti nimmassudāṭhiko. Bhaṭṭhaaṃsakūṭoti bhaṭṭho patito aṃsakūṭo imassāti bhaṭṭhaaṃsakūṭo. Godhāgattoti godhāya gattaṃ viya gattaṃ imassāti godhāgatto . Sabbaṃpetanti sabbampi etaṃ ‘‘kacchugatto’’tiādivacanaṃ. Etthāti ‘‘kacchugatto’’tiādivacane. Vinicchayo veditabboti yojanā.
भट्ठकटिकोति भट्ठा पन्ना कटि एतस्साति भट्ठकटिको। अच्चुग्गतेहि आनिसदमंसेहीति सम्बन्धो। वातण्डिकोति वातेन पूरितो अण्डकोसो एतस्साति वातण्डिको। सङ्घट्टनजाणुकोति अन्तो नतत्ता अञ्ञमञ्ञं सङ्घट्टनं जाणु एतस्साति सङ्घट्टनजाणुको। विकटोति तिरियगमनपादो। उपड्ढपिण्डिकस्स अत्थं सह भेदेन दस्सेन्तो आह ‘‘सो दुविधो’’तिआदि। तत्थ दुविधो सो उपड्ढपिण्डिको समन्नागतोति योजना। अथ वा सो उपड्ढपिण्डिको हेट्ठा ओरूळ्हाहि महन्तीहि जङ्घपिण्डिकाहि समन्नागतो वा उपरि आरूळ्हाहि महन्तीहि जङ्घपिण्डिकाहि समन्नागतो वाति दुविधोति योजना। पिट्ठिकपादोति पिट्ठियं उट्ठितो पादो एतस्साति पिट्ठिकपादो। गण्डिकङ्गुलि वाति गण्डेन उट्ठितो अङ्गुलि एतस्साति गण्डिकङ्गुलि। सब्बोपेसाति एस सब्बोपि जनो। परिसं दूसेतीति परिसदूसनो।
Bhaṭṭhakaṭikoti bhaṭṭhā pannā kaṭi etassāti bhaṭṭhakaṭiko. Accuggatehi ānisadamaṃsehīti sambandho. Vātaṇḍikoti vātena pūrito aṇḍakoso etassāti vātaṇḍiko. Saṅghaṭṭanajāṇukoti anto natattā aññamaññaṃ saṅghaṭṭanaṃ jāṇu etassāti saṅghaṭṭanajāṇuko. Vikaṭoti tiriyagamanapādo. Upaḍḍhapiṇḍikassa atthaṃ saha bhedena dassento āha ‘‘so duvidho’’tiādi. Tattha duvidho so upaḍḍhapiṇḍiko samannāgatoti yojanā. Atha vā so upaḍḍhapiṇḍiko heṭṭhā orūḷhāhi mahantīhi jaṅghapiṇḍikāhi samannāgato vā upari ārūḷhāhi mahantīhi jaṅghapiṇḍikāhi samannāgato vāti duvidhoti yojanā. Piṭṭhikapādoti piṭṭhiyaṃ uṭṭhito pādo etassāti piṭṭhikapādo. Gaṇḍikaṅguli vāti gaṇḍena uṭṭhito aṅguli etassāti gaṇḍikaṅguli. Sabbopesāti esa sabbopi jano. Parisaṃ dūsetīti parisadūsano.
पुब्बादीहीतिआदिसद्देन चक्खुपसादस्स अन्तरायकरानि अञ्ञानिपि वत्थूनि गहेतब्बानि। द्वीहि वा अक्खीहि, एकेन वा अक्खिनाति योजना। उभयम्पीति द्विन्नं अट्ठकथाचरियानं उभयम्पि वचनं। पाळियं ‘‘अन्धं पब्बाजेन्ती’’ति अवत्वा ‘‘काणं पब्बाजेन्ती’’ति वुत्तत्ता ‘‘परियायेना’’ति वुत्तं। महाअट्ठकथायञ्हि ‘‘जच्चन्धो’’ति इमिना द्वेअक्खिकाणं सन्धाय वुत्तं। कुणीति कुणनं संकोचनं कुणं, तमेतस्सत्थीति कुणी। खञ्जोति खञ्जति गतिवेकल्लभावेन पवत्ततीति खञ्जो। कुण्डपादकोति एत्थ कुण्डोति खञ्जस्सेव नामं। खञ्जो हि कुडति गमनं पटिहनतीति कुण्डोति वुच्चति। कस्मा कुण्डपादको? कस्मा पिट्ठिपादमज्झेन चङ्कमन्तोति आह ‘‘मज्झे संकुटितपादत्ता’’ति। इमिना हि कुण्डपादस्स च पिट्ठिपादमज्झेन चङ्कमनस्स च हेतुं दस्सेति। एसेव नयो अनन्तरवाक्येपि। सब्बोपेसाति एस सब्बोपि जनो।
Pubbādīhītiādisaddena cakkhupasādassa antarāyakarāni aññānipi vatthūni gahetabbāni. Dvīhi vā akkhīhi, ekena vā akkhināti yojanā. Ubhayampīti dvinnaṃ aṭṭhakathācariyānaṃ ubhayampi vacanaṃ. Pāḷiyaṃ ‘‘andhaṃ pabbājentī’’ti avatvā ‘‘kāṇaṃ pabbājentī’’ti vuttattā ‘‘pariyāyenā’’ti vuttaṃ. Mahāaṭṭhakathāyañhi ‘‘jaccandho’’ti iminā dveakkhikāṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Kuṇīti kuṇanaṃ saṃkocanaṃ kuṇaṃ, tametassatthīti kuṇī. Khañjoti khañjati gativekallabhāvena pavattatīti khañjo. Kuṇḍapādakoti ettha kuṇḍoti khañjasseva nāmaṃ. Khañjo hi kuḍati gamanaṃ paṭihanatīti kuṇḍoti vuccati. Kasmā kuṇḍapādako? Kasmā piṭṭhipādamajjhena caṅkamantoti āha ‘‘majjhe saṃkuṭitapādattā’’ti. Iminā hi kuṇḍapādassa ca piṭṭhipādamajjhena caṅkamanassa ca hetuṃ dasseti. Eseva nayo anantaravākyepi. Sabbopesāti esa sabbopi jano.
पक्खहतोति एत्थ एको पक्खो हतो विनासो एतस्साति पक्खहतोति अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘एको हत्थो वा’’तिआदि। ‘‘पक्खपातो’’तिपि पाठो, सो अपाठोयेव। पक्खसद्दो हि कोट्ठासवाचको, न पङ्गुलपरियायो, पीठसब्बी वुच्चतीति पीठेन सब्बति गच्छति सीलेनाति पीठसब्बी वुच्चति। ‘‘जिण्णभावेन दुब्बलो’’ति इमिना जीरणं जरा, ताय दुब्बलो जरादुब्बलोति वचनत्थं दस्सेति। बलवा होतीति आगन्तुकरोगानमभावेन बलवा होति, ‘‘वचीभेदो नप्पवत्तती’’ति इमिना मुखमत्तमेव गच्छति पवत्तति, न वचीभेदो एत्थ जनेति मूगोति दस्सेति। यस्स वचीभेदो न पवत्तति, अयं मूगो नामाति योजना। मम्मनन्ति खलितवचनं। यो एकमेव अक्खरं चतुपञ्चक्खत्तुं वदति, तस्सेतमधिवचनं।
Pakkhahatoti ettha eko pakkho hato vināso etassāti pakkhahatoti atthaṃ dassento āha ‘‘eko hattho vā’’tiādi. ‘‘Pakkhapāto’’tipi pāṭho, so apāṭhoyeva. Pakkhasaddo hi koṭṭhāsavācako, na paṅgulapariyāyo, pīṭhasabbī vuccatīti pīṭhena sabbati gacchati sīlenāti pīṭhasabbī vuccati. ‘‘Jiṇṇabhāvena dubbalo’’ti iminā jīraṇaṃ jarā, tāya dubbalo jarādubbaloti vacanatthaṃ dasseti. Balavā hotīti āgantukarogānamabhāvena balavā hoti, ‘‘vacībhedo nappavattatī’’ti iminā mukhamattameva gacchati pavattati, na vacībhedo ettha janeti mūgoti dasseti. Yassa vacībhedo na pavattati, ayaṃ mūgo nāmāti yojanā. Mammananti khalitavacanaṃ. Yo ekameva akkharaṃ catupañcakkhattuṃ vadati, tassetamadhivacanaṃ.
बधीरोति सुतिहीनो। सो हि हननं सोतपसादस्स नासनं वधो, तं ईरति गच्छतीति बधीरोति वुच्चति। यो सब्बेन सब्बं न सुणाति, अयं बधीरो नामाति योजना। इमिना नट्ठपसादतं दस्सेति । उभयदोसवसेनाति उपलक्खणवसेन वुत्तं अन्धमूगबधिरपब्बाजने तिदोसवसेनपि वुत्तत्ता। तेति हत्थच्छिन्नादयो द्वत्तिंसजने। ओसारणं अपत्तो पुग्गलो अत्थि, तं पुग्गलं सङ्घो ओसारेति चेति योजना। ओसारेतीति सङ्घे पवेसेति।
Badhīroti sutihīno. So hi hananaṃ sotapasādassa nāsanaṃ vadho, taṃ īrati gacchatīti badhīroti vuccati. Yo sabbena sabbaṃ na suṇāti, ayaṃ badhīro nāmāti yojanā. Iminā naṭṭhapasādataṃ dasseti . Ubhayadosavasenāti upalakkhaṇavasena vuttaṃ andhamūgabadhirapabbājane tidosavasenapi vuttattā. Teti hatthacchinnādayo dvattiṃsajane. Osāraṇaṃ apatto puggalo atthi, taṃ puggalaṃ saṅgho osāreti ceti yojanā. Osāretīti saṅghe paveseti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi / ५७. नपब्बाजेतब्बद्वत्तिंसवारो • 57. Napabbājetabbadvattiṃsavāro
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā / हत्थच्छिन्नादिवत्थुकथा • Hatthacchinnādivatthukathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / हत्थच्छिन्नादिवत्थुकथावण्णना • Hatthacchinnādivatthukathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / हत्थच्छिन्नादिवत्थुकथावण्णना • Hatthacchinnādivatthukathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / हत्थच्छिन्नादिवत्थुकथावण्णना • Hatthacchinnādivatthukathāvaṇṇanā
