| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปาจิตฺยาทิโยชนาปาฬิ • Pācityādiyojanāpāḷi |
๕๗. หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถา
57. Hatthacchinnādivatthukathā
๑๑๙. หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถูสุ หตฺถา ฉินฺนา ยสฺสาติ หตฺถจฺฉิโนฺนติอาทิวจนตฺถํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิฯ มณิพเนฺธติ ปโกฎฺฐเนฺตฯ โส หิ ยสฺมา เอตฺถ มณิสงฺขาตํ อลงฺการวิกติํ พนฺธติ, ตสฺมา มณิพโนฺธติ วุจฺจติฯ กปฺปเรติ กโปณิยํฯ สา หิ ปเรสํ ปิฎฺฐีสุ กปติ หิํสติ อเนนาติ ‘‘กปฺปโร’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺส หตฺถา ฉินฺนา โหนฺติ, อยํ หตฺถจฺฉิโนฺน นามาติ โยชนาฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ เอโก วา ปาโทติ โยชนาฯ เหฎฺฐา ‘‘เอโก วา เทฺว วา หตฺถา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ จตูสุ หตฺถปาเทสุ เทฺว วาติ เอโก หโตฺถ, เอโก ปาโทติ เทฺว วาฯ กณฺณาติ สทฺทคฺคหาฯ เต หิ กณฺณติ สวติ เอเตหีติ กณฺณาติ วุจฺจนฺติฯ กณฺณาพเทฺธติ กณฺณจฺฉิทฺทสฺส อาพเทฺธฯ สงฺฆาเฎตุนฺติ สงฺฆฎนํ กาตุํ, อาพนฺธนํ กาตุนฺติ อโตฺถฯ อชปทเกติ อชปทสณฺฐาเน ฐาเนฯ นาสาติ ฆานานิฯ ตานิ หิ นาสติ อพฺยตฺตสทฺทํ กโรติ เอตาหีติ นาสาติ วุจฺจนฺติฯ นาสิกาติ นาสาเยวฯ สณฺฐาเปตุนฺติ สุฎฺฐุ ฐเปตุํ, ปกติยา ฐเปตุนฺติ อโตฺถฯ นขเสสนฺติ นโขเยว เสโส ฉินฺนงฺคุลิโตติ นขเสโส, ตํฯ อเคฺค ปุเร อุฎฺฐหตีติ องฺคุโฎฺฐฯ ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ อิมินา ‘‘นขเสสํ อทเสฺสตฺวา’’ติ วจนํ อติทิสติฯ กณฺฑรนามกาติ มหาสิรนามกาฯ เต หิ กํ สรีรํ ธาเรนฺตีติ กณฺฑราติ วุจฺจนฺติ ธการสฺส ฑการํ กตฺวาฯ เยสูติ กณฺฑเรสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ
119. Hatthacchinnādivatthūsu hatthā chinnā yassāti hatthacchinnotiādivacanatthaṃ dassento āha ‘‘yassā’’tiādi. Maṇibandheti pakoṭṭhante. So hi yasmā ettha maṇisaṅkhātaṃ alaṅkāravikatiṃ bandhati, tasmā maṇibandhoti vuccati. Kappareti kapoṇiyaṃ. Sā hi paresaṃ piṭṭhīsu kapati hiṃsati anenāti ‘‘kapparo’’ti vuccati. Yassa hatthā chinnā honti, ayaṃ hatthacchinno nāmāti yojanā. Eseva nayo sesesupi. Eko vā pādoti yojanā. Heṭṭhā ‘‘eko vā dve vā hatthā’’ti etthāpi eseva nayo. Catūsu hatthapādesu dve vāti eko hattho, eko pādoti dve vā. Kaṇṇāti saddaggahā. Te hi kaṇṇati savati etehīti kaṇṇāti vuccanti. Kaṇṇābaddheti kaṇṇacchiddassa ābaddhe. Saṅghāṭetunti saṅghaṭanaṃ kātuṃ, ābandhanaṃ kātunti attho. Ajapadaketi ajapadasaṇṭhāne ṭhāne. Nāsāti ghānāni. Tāni hi nāsati abyattasaddaṃ karoti etāhīti nāsāti vuccanti. Nāsikāti nāsāyeva. Saṇṭhāpetunti suṭṭhu ṭhapetuṃ, pakatiyā ṭhapetunti attho. Nakhasesanti nakhoyeva seso chinnaṅgulitoti nakhaseso, taṃ. Agge pure uṭṭhahatīti aṅguṭṭho. ‘‘Vuttanayenevā’’ti iminā ‘‘nakhasesaṃ adassetvā’’ti vacanaṃ atidisati. Kaṇḍaranāmakāti mahāsiranāmakā. Te hi kaṃ sarīraṃ dhārentīti kaṇḍarāti vuccanti dhakārassa ḍakāraṃ katvā. Yesūti kaṇḍaresu, niddhāraṇe bhummaṃ.
ยสฺส วคฺคุลิปกฺขกา วิย องฺคุลิโย สมฺพโนฺธ โหนฺติ, อยํ ผณหตฺถโก นามาติ โยชนาฯ เอตนฺติ ผณหตฺถกํฯ ฉฬงฺคุลาทโยปิ ผณหตฺถเกเยว สงฺคเหตพฺพาติ อาห ‘‘ยสฺสปิ ฉ องฺคุลิโย’’ติอาทิฯ ยสฺสปิ ฉ องฺคุลิโย โหนฺติ, อยมฺปิ ผณหตฺถโก นาม อุปจาเรนฯ
Yassa vaggulipakkhakā viya aṅguliyo sambandho honti, ayaṃ phaṇahatthako nāmāti yojanā. Etanti phaṇahatthakaṃ. Chaḷaṅgulādayopi phaṇahatthakeyeva saṅgahetabbāti āha ‘‘yassapi cha aṅguliyo’’tiādi. Yassapi cha aṅguliyo honti, ayampi phaṇahatthako nāma upacārena.
ขุโชฺชติ เอตฺถ ขุโชฺช สรีโร ยสฺสตฺถีติ ขุโชฺชติ วจนตฺถํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘ขุชฺชสรีโร’’ติฯ กสฺมา ขุโชฺชติ อาห ‘‘อุรสฺส วา’’ติอาทิฯ ยสฺส ปน วงฺกํ, อยมฺปิ ขุโชฺช นามาติ โยชนาฯ วงฺกนฺติ จ กุฎิลํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ พฺรหฺมุชุคโตฺตติ อุชุํ คตฺตํ อุชุคตฺตํ, พฺรหฺมุโน อุชุคตฺตํ วิย อุชุคตฺตํ อิมสฺส มหาปุริสสฺสาติ พฺรหฺมุชุคโตฺต, มหาปุริโสฯ
Khujjoti ettha khujjo sarīro yassatthīti khujjoti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘khujjasarīro’’ti. Kasmā khujjoti āha ‘‘urassa vā’’tiādi. Yassa pana vaṅkaṃ, ayampi khujjo nāmāti yojanā. Vaṅkanti ca kuṭilaṃ. Hīti saccaṃ, yasmā vā. Brahmujugattoti ujuṃ gattaṃ ujugattaṃ, brahmuno ujugattaṃ viya ujugattaṃ imassa mahāpurisassāti brahmujugatto, mahāpuriso.
สํเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘ชงฺฆวามนสฺส หี’’ติอาทิฯ เยสนฺติ อุภินฺนํ กายานํฯ ภูตานนฺติ อมนุสฺสานํ ปิสาจกเปตานํฯ อตฺตภาโว โหติ วิยาติ โยชนาฯ ปริวฎุโมติ ปริสมนฺตโต วฎฺฎุลสรีโรฯ
Saṃkhepena vuttamatthaṃ vitthārena dassento āha ‘‘jaṅghavāmanassa hī’’tiādi. Yesanti ubhinnaṃ kāyānaṃ. Bhūtānanti amanussānaṃ pisācakapetānaṃ. Attabhāvo hoti viyāti yojanā. Parivaṭumoti parisamantato vaṭṭulasarīro.
คลคณฺฑีติ เอตฺถ คเล คโณฺฑ ยสฺสตฺถีติ คลคณฺฑีติ วจนตฺถํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิฯ เอตนฺติ ‘‘คลคณฺฑี’’ติ เอตํ วจนํฯ ตตฺถาติ คลคณฺฑิปพฺพาชเนฯ ยนฺติ วจนํฯ
Galagaṇḍīti ettha gale gaṇḍo yassatthīti galagaṇḍīti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘yassā’’tiādi. Etanti ‘‘galagaṇḍī’’ti etaṃ vacanaṃ. Tatthāti galagaṇḍipabbājane. Yanti vacanaṃ.
สิปทีติ เอตฺถ สิถิลํ ปทํ อิมสฺสาติ สิปทีติ วุเตฺต ภารปาโทเยว คเหตโพฺพติ อาห ‘‘ภารปาโท วุจฺจตี’’ติฯ ภารํ ปาทํ ยสฺสาติ ภารปาโทฯ เอเต เทฺว ถูลปาทโรคีสุ วตฺตนฺตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ สญฺชาตปิฬโกติ สญฺชาตโผโฎฯ อุปนาหนฺติ ภุสํ พนฺธนํฯ อุทกอาวาเฎติ อุทเกน ปุณฺณายํ กาสุยํฯ อุทกวาลิกายาติ อุทกติเนฺตน มรุนาฯ ยถา สิรา ปญฺญายนฺติ, เอวํ มิลาเปตุนฺติ โยชนาฯ อีทิสนฺติ สิราปญฺญายนชงฺฆเตลนาฬิกสภาวํฯ ตถาติ ยถา ปพฺพชฺชากาเล กโรติ, ตถา กตฺวาติ อโตฺถฯ
Sipadīti ettha sithilaṃ padaṃ imassāti sipadīti vutte bhārapādoyeva gahetabboti āha ‘‘bhārapādo vuccatī’’ti. Bhāraṃ pādaṃ yassāti bhārapādo. Ete dve thūlapādarogīsu vattantīti daṭṭhabbaṃ. Sañjātapiḷakoti sañjātaphoṭo. Upanāhanti bhusaṃ bandhanaṃ. Udakaāvāṭeti udakena puṇṇāyaṃ kāsuyaṃ. Udakavālikāyāti udakatintena marunā. Yathā sirā paññāyanti, evaṃ milāpetunti yojanā. Īdisanti sirāpaññāyanajaṅghatelanāḷikasabhāvaṃ. Tathāti yathā pabbajjākāle karoti, tathā katvāti attho.
ปาปโรคีติ เอตฺถ ปาปโรคสฺส สรูปํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘อริส’’อิติอาทิฯ ตตฺถ อริโส จ ภคนฺทโร จ ปิตฺตญฺจ เสโมฺห จ กาโส จ โสโส จาติ ทฺวโนฺท, เต อาทโย เยสํ เตติ อริส…เป.… โสสาทโยฯ อาทิสเทฺทน เหฎฺฐา วุเตฺต อาพาเธ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ ปิตฺตเสมฺหสเทฺทหิ ตํสมุฎฺฐาโน โรโค คเหตโพฺพฯ ‘‘นิจฺจาตุโร’’ติ อิมินา ปาปโรคีติ เอตฺถ มนฺตุเตฺถ ปวตฺตสฺส อีปจฺจยสฺส นิจฺจโยคตฺถํ ทเสฺสติฯ
Pāparogīti ettha pāparogassa sarūpaṃ dassento āha ‘‘arisa’’itiādi. Tattha ariso ca bhagandaro ca pittañca semho ca kāso ca soso cāti dvando, te ādayo yesaṃ teti arisa…pe… sosādayo. Ādisaddena heṭṭhā vutte ābādhe saṅgaṇhāti. Tattha pittasemhasaddehi taṃsamuṭṭhāno rogo gahetabbo. ‘‘Niccāturo’’ti iminā pāparogīti ettha mantutthe pavattassa īpaccayassa niccayogatthaṃ dasseti.
ปริสทูสโนติ เอตฺถ อิติสโทฺท นามปริยาโย, ปริสทูสโน นามาติ หิ อโตฺถฯ โย อตฺตโน วิรูปตาย ปริสํ ทูเสติ, อยํ ปริสทูสโน นามาติ โยชนาฯ ฉสรีรโทสํ อาทิํ กตฺวา ปริสทูสนภาวํ วิตฺถาเรโนฺต อาห ‘‘อติทีโฆ วา’’ติอาทิฯ อติทีโฆ วาติ เอตฺถ น เกวลํ ปเรสํ ทฺวงฺคุลาทิมตฺตทีโฆ, อถ โข ทิคุณาทิทีโฆวาธิเปฺปโตติ อาห ‘‘อเญฺญส’’นฺติอาทิฯ นาภิปเทโสติ อตฺตโน นาภิปเทโสฯ ยถา หิ อติทีเฆ ปรวจเนน อติทีฆสฺส สรูปํ เวทิตพฺพํ, ตถา อติรสฺสาทีสุปิ อติรสฺสสรูปนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ มโหทโรติ มหาอุทโรฯ กปฺปสีโส วาติ หตฺถิสีโส วิย ยุคสีโส วาฯ กปฺปสโทฺท เหตฺถ ยุคตฺถวาจโกฯ กณฺณิกเกโส วาติ กณฺณิกสทิเสหิ เกเสหิ สมนฺนาคโตฯ ‘‘ชาติปลิเตหี’’ติ อิมินา ชราวาเตน ปหตํ ปลิตํ นิวเตฺตติฯ ปกติตมฺพเกโสติ เอตฺถ ปกติสเทฺทน เกนจิ ปโยเคน ตมฺพเกสํ นิวเตฺตติฯ อาวฎฺฎสีโสติ ปุนปฺปุนํ วฎฺฎตีติ อาวโฎฺฎ, เกสาวโฎฺฎ, โส เอตสฺส สีเส อตฺถีติ อาวฎฺฎสีโสฯ อุทฺธเคฺคหีติ อุทฺธํ โกฎีหิฯ ชาลพเทฺธน วิยาติ ชาเลน พเทฺธน อิวฯ
Parisadūsanoti ettha itisaddo nāmapariyāyo, parisadūsano nāmāti hi attho. Yo attano virūpatāya parisaṃ dūseti, ayaṃ parisadūsano nāmāti yojanā. Chasarīradosaṃ ādiṃ katvā parisadūsanabhāvaṃ vitthārento āha ‘‘atidīgho vā’’tiādi. Atidīgho vāti ettha na kevalaṃ paresaṃ dvaṅgulādimattadīgho, atha kho diguṇādidīghovādhippetoti āha ‘‘aññesa’’ntiādi. Nābhipadesoti attano nābhipadeso. Yathā hi atidīghe paravacanena atidīghassa sarūpaṃ veditabbaṃ, tathā atirassādīsupi atirassasarūpanti daṭṭhabbaṃ. Mahodaroti mahāudaro. Kappasīso vāti hatthisīso viya yugasīso vā. Kappasaddo hettha yugatthavācako. Kaṇṇikakeso vāti kaṇṇikasadisehi kesehi samannāgato. ‘‘Jātipalitehī’’ti iminā jarāvātena pahataṃ palitaṃ nivatteti. Pakatitambakesoti ettha pakatisaddena kenaci payogena tambakesaṃ nivatteti. Āvaṭṭasīsoti punappunaṃ vaṭṭatīti āvaṭṭo, kesāvaṭṭo, so etassa sīse atthīti āvaṭṭasīso. Uddhaggehīti uddhaṃ koṭīhi. Jālabaddhena viyāti jālena baddhena iva.
สมฺพทฺธภมุโก วาติ อญฺญมญฺญสมฺพทฺธภมุโก วาฯ มกฺกฎภมุโกติ มกฺกฎสฺส ภมุ วิย ภมุ เอตสฺสาติ มกฺกฎภมุโกฯ วาสิโกเณนาติ ตจฺฉนีโกฎิยาฯ วิสมจกฺกโลติ เอตฺถ จกฺกากาเรน ลาติ ปวตฺตติ, จกฺกาการํ วา ลาติ คณฺหาตีติ จกฺกโลฯ เกกโรติ วลิโรฯ โส หิ กุจฺฉิตํ กโรตีติ เกกโรติ วุจฺจติฯ กกฺกฎเสฺสวาติ กกฺกฎสฺส อิวฯ มูสิกกโณฺณติ อาขุกโณฺณฯ ชฎุกกโณฺณติ วคฺคุลิกโณฺณฯ อวิทฺธกโณฺณติ อจฺฉิทฺทกโณฺณฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ โสติ อวิทฺธกโณฺณฯ กเณฺณ ภคนฺทโร เอตสฺสาติ กณฺณภคนฺทโร, โสเยว กณฺณภคนฺทริโกฯ คโณฺฑ กเณฺณ เอตสฺสาติ คณฺฑกโณฺณฯ ปคฺฆริตปุเพฺพนาติ ปคฺฆริตปูเยนฯ ฎงฺกิโต กโณฺณ ยสฺสาติ ฎงฺกิตกโณฺณฯ โคภตฺตนาฬิกายาติ คุนฺนํ ภตฺตปานตฺถํ กตาย นาฬิกายฯ พิฬารกฺขิ วิย อติปิงฺคลํ อกฺขิ เอตสฺสาติ อติปิงฺคลกฺขิฯ มธุวโณฺณ วิย ปิงฺคลํ อกฺขิ เอตสฺสาติ มธุปิงฺคลกฺขิฯ นิปฺปขุมกฺขีติ เอตฺถ ปขุมํ วุจฺจติ อกฺขมฺหิ ชาตํ โลมํฯ ตญฺหิ อกฺขิโน ปกฺขทฺวเย ชาตตฺตา ปขุมนฺติ วุจฺจติฯ นตฺถิ ปขุมํ อกฺขิมฺหิ เอตสฺสาติ นิปฺปขุมกฺขิฯ อสฺสุปคฺฆรณํ อกฺขิมฺหา เอตสฺสาติ อสฺสุปคฺฆรณกฺขิฯ ปุปฺผํ สญฺชาตํ ยสฺส อกฺขิโนติ ปุปฺผิตํฯ ปุปฺผิตํ อกฺขิ ยสฺสาติ ปุปฺผิตกฺขิฯ อกฺขิปาเกนาติ อกฺขิโน ทลปริยเนฺตสุ ปจฺจนเกน โรเคนฯ
Sambaddhabhamuko vāti aññamaññasambaddhabhamuko vā. Makkaṭabhamukoti makkaṭassa bhamu viya bhamu etassāti makkaṭabhamuko. Vāsikoṇenāti tacchanīkoṭiyā. Visamacakkaloti ettha cakkākārena lāti pavattati, cakkākāraṃ vā lāti gaṇhātīti cakkalo. Kekaroti valiro. So hi kucchitaṃ karotīti kekaroti vuccati. Kakkaṭassevāti kakkaṭassa iva. Mūsikakaṇṇoti ākhukaṇṇo. Jaṭukakaṇṇoti vaggulikaṇṇo. Aviddhakaṇṇoti acchiddakaṇṇo. Hīti saccaṃ, yasmā vā. Soti aviddhakaṇṇo. Kaṇṇe bhagandaro etassāti kaṇṇabhagandaro, soyeva kaṇṇabhagandariko. Gaṇḍo kaṇṇe etassāti gaṇḍakaṇṇo. Paggharitapubbenāti paggharitapūyena. Ṭaṅkito kaṇṇo yassāti ṭaṅkitakaṇṇo. Gobhattanāḷikāyāti gunnaṃ bhattapānatthaṃ katāya nāḷikāya. Biḷārakkhi viya atipiṅgalaṃ akkhi etassāti atipiṅgalakkhi. Madhuvaṇṇo viya piṅgalaṃ akkhi etassāti madhupiṅgalakkhi. Nippakhumakkhīti ettha pakhumaṃ vuccati akkhamhi jātaṃ lomaṃ. Tañhi akkhino pakkhadvaye jātattā pakhumanti vuccati. Natthi pakhumaṃ akkhimhi etassāti nippakhumakkhi. Assupaggharaṇaṃ akkhimhā etassāti assupaggharaṇakkhi. Pupphaṃ sañjātaṃ yassa akkhinoti pupphitaṃ. Pupphitaṃ akkhi yassāti pupphitakkhi. Akkhipākenāti akkhino dalapariyantesu paccanakena rogena.
จิปิฎนาสิโกติ อนุนฺนตนาสิโกฯ สุกตุณฺฑสทิสายาติ สุวานํ มุเขน สทิสายฯ
Cipiṭanāsikoti anunnatanāsiko. Sukatuṇḍasadisāyāti suvānaṃ mukhena sadisāya.
ปฎงฺคมณฺฑูกเสฺสวาติ ปฎงฺคนามกสฺส มณฺฑูกสฺส มุขนิมิตฺตํ อิว มุขนิมิตฺตํเยวาติ โยชนาฯ อุกฺขลิมุขวฎฺฎิสทิเสหีติ อุกฺขลิยา มุขวฎฺฎินา สทิเสหิฯ เภริจมฺมสทิเสหีติ เภริยา มุเข นหิตจเมฺมน สทิเสหิฯ เอฬมุโขติ เอฬาย นิจฺจปคฺฆริตํ มุขเมตเสฺสติ เอฬมุโขฯ อุปฺปกฺกมุโขติ อุปฺปกฺกํ กุถิกํ มุขเมตสฺสาติ อุปฺปกฺกมุโขฯ สงฺขตุณฺฑโกติ สงฺขสฺส ตุเณฺฑน สทิโส โอโฎฺฐ เอตสฺสาติ สงฺขตุณฺฑโกฯ
Paṭaṅgamaṇḍūkassevāti paṭaṅganāmakassa maṇḍūkassa mukhanimittaṃ iva mukhanimittaṃyevāti yojanā. Ukkhalimukhavaṭṭisadisehīti ukkhaliyā mukhavaṭṭinā sadisehi. Bhericammasadisehīti bheriyā mukhe nahitacammena sadisehi. Eḷamukhoti eḷāya niccapaggharitaṃ mukhametasseti eḷamukho. Uppakkamukhoti uppakkaṃ kuthikaṃ mukhametassāti uppakkamukho. Saṅkhatuṇḍakoti saṅkhassa tuṇḍena sadiso oṭṭho etassāti saṅkhatuṇḍako.
อฎฺฐกทนฺตสทิเสหีติ อฎฺฐกนามกสฺส นงฺคลสฺส ทเนฺตหิ สทิเสหิฯ ทเนฺต ปิทหิตุนฺติ สมฺพโนฺธฯ ทนฺตนฺตเรติ ทนฺตวิวเร, ทนฺตมเชฺฌ วาฯ กลนฺทกทโนฺต วิยาติ กาฬกานํ ทโนฺต วิยฯ
Aṭṭhakadantasadisehīti aṭṭhakanāmakassa naṅgalassa dantehi sadisehi. Dante pidahitunti sambandho. Dantantareti dantavivare, dantamajjhe vā. Kalandakadanto viyāti kāḷakānaṃ danto viya.
มหาหนุโกติ มหโนฺต หนุ เอตสฺสาติ มหาหนุโกฯ จิปิฎหนุโกติ อนุนฺนตหนุโกฯ นิมฺมสฺสุทาฐิโกติ นตฺถิ มสฺสุ จ ทาฐิ จ เอตสฺสาติ นิมฺมสฺสุทาฐิโกฯ ภฎฺฐอํสกูโฎติ ภโฎฺฐ ปติโต อํสกูโฎ อิมสฺสาติ ภฎฺฐอํสกูโฎฯ โคธาคโตฺตติ โคธาย คตฺตํ วิย คตฺตํ อิมสฺสาติ โคธาคโตฺต ฯ สพฺพํเปตนฺติ สพฺพมฺปิ เอตํ ‘‘กจฺฉุคโตฺต’’ติอาทิวจนํฯ เอตฺถาติ ‘‘กจฺฉุคโตฺต’’ติอาทิวจเนฯ วินิจฺฉโย เวทิตโพฺพติ โยชนาฯ
Mahāhanukoti mahanto hanu etassāti mahāhanuko. Cipiṭahanukoti anunnatahanuko. Nimmassudāṭhikoti natthi massu ca dāṭhi ca etassāti nimmassudāṭhiko. Bhaṭṭhaaṃsakūṭoti bhaṭṭho patito aṃsakūṭo imassāti bhaṭṭhaaṃsakūṭo. Godhāgattoti godhāya gattaṃ viya gattaṃ imassāti godhāgatto . Sabbaṃpetanti sabbampi etaṃ ‘‘kacchugatto’’tiādivacanaṃ. Etthāti ‘‘kacchugatto’’tiādivacane. Vinicchayo veditabboti yojanā.
ภฎฺฐกฎิโกติ ภฎฺฐา ปนฺนา กฎิ เอตสฺสาติ ภฎฺฐกฎิโกฯ อจฺจุคฺคเตหิ อานิสทมํเสหีติ สมฺพโนฺธฯ วาตณฺฑิโกติ วาเตน ปูริโต อณฺฑโกโส เอตสฺสาติ วาตณฺฑิโกฯ สงฺฆฎฺฎนชาณุโกติ อโนฺต นตตฺตา อญฺญมญฺญํ สงฺฆฎฺฎนํ ชาณุ เอตสฺสาติ สงฺฆฎฺฎนชาณุโกฯ วิกโฎติ ติริยคมนปาโทฯ อุปฑฺฒปิณฺฑิกสฺส อตฺถํ สห เภเทน ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘โส ทุวิโธ’’ติอาทิฯ ตตฺถ ทุวิโธ โส อุปฑฺฒปิณฺฑิโก สมนฺนาคโตติ โยชนาฯ อถ วา โส อุปฑฺฒปิณฺฑิโก เหฎฺฐา โอรูฬฺหาหิ มหนฺตีหิ ชงฺฆปิณฺฑิกาหิ สมนฺนาคโต วา อุปริ อารูฬฺหาหิ มหนฺตีหิ ชงฺฆปิณฺฑิกาหิ สมนฺนาคโต วาติ ทุวิโธติ โยชนาฯ ปิฎฺฐิกปาโทติ ปิฎฺฐิยํ อุฎฺฐิโต ปาโท เอตสฺสาติ ปิฎฺฐิกปาโทฯ คณฺฑิกงฺคุลิ วาติ คเณฺฑน อุฎฺฐิโต องฺคุลิ เอตสฺสาติ คณฺฑิกงฺคุลิฯ สโพฺพเปสาติ เอส สโพฺพปิ ชโนฯ ปริสํ ทูเสตีติ ปริสทูสโนฯ
Bhaṭṭhakaṭikoti bhaṭṭhā pannā kaṭi etassāti bhaṭṭhakaṭiko. Accuggatehi ānisadamaṃsehīti sambandho. Vātaṇḍikoti vātena pūrito aṇḍakoso etassāti vātaṇḍiko. Saṅghaṭṭanajāṇukoti anto natattā aññamaññaṃ saṅghaṭṭanaṃ jāṇu etassāti saṅghaṭṭanajāṇuko. Vikaṭoti tiriyagamanapādo. Upaḍḍhapiṇḍikassa atthaṃ saha bhedena dassento āha ‘‘so duvidho’’tiādi. Tattha duvidho so upaḍḍhapiṇḍiko samannāgatoti yojanā. Atha vā so upaḍḍhapiṇḍiko heṭṭhā orūḷhāhi mahantīhi jaṅghapiṇḍikāhi samannāgato vā upari ārūḷhāhi mahantīhi jaṅghapiṇḍikāhi samannāgato vāti duvidhoti yojanā. Piṭṭhikapādoti piṭṭhiyaṃ uṭṭhito pādo etassāti piṭṭhikapādo. Gaṇḍikaṅguli vāti gaṇḍena uṭṭhito aṅguli etassāti gaṇḍikaṅguli. Sabbopesāti esa sabbopi jano. Parisaṃ dūsetīti parisadūsano.
ปุพฺพาทีหีติอาทิสเทฺทน จกฺขุปสาทสฺส อนฺตรายกรานิ อญฺญานิปิ วตฺถูนิ คเหตพฺพานิฯ ทฺวีหิ วา อกฺขีหิ, เอเกน วา อกฺขินาติ โยชนาฯ อุภยมฺปีติ ทฺวินฺนํ อฎฺฐกถาจริยานํ อุภยมฺปิ วจนํฯ ปาฬิยํ ‘‘อนฺธํ ปพฺพาเชนฺตี’’ติ อวตฺวา ‘‘กาณํ ปพฺพาเชนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปริยาเยนา’’ติ วุตฺตํฯ มหาอฎฺฐกถายญฺหิ ‘‘ชจฺจโนฺธ’’ติ อิมินา เทฺวอกฺขิกาณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กุณีติ กุณนํ สํโกจนํ กุณํ, ตเมตสฺสตฺถีติ กุณีฯ ขโญฺชติ ขญฺชติ คติเวกลฺลภาเวน ปวตฺตตีติ ขโญฺชฯ กุณฺฑปาทโกติ เอตฺถ กุโณฺฑติ ขญฺชเสฺสว นามํฯ ขโญฺช หิ กุฑติ คมนํ ปฎิหนตีติ กุโณฺฑติ วุจฺจติฯ กสฺมา กุณฺฑปาทโก? กสฺมา ปิฎฺฐิปาทมเชฺฌน จงฺกมโนฺตติ อาห ‘‘มเชฺฌ สํกุฎิตปาทตฺตา’’ติฯ อิมินา หิ กุณฺฑปาทสฺส จ ปิฎฺฐิปาทมเชฺฌน จงฺกมนสฺส จ เหตุํ ทเสฺสติฯ เอเสว นโย อนนฺตรวาเกฺยปิฯ สโพฺพเปสาติ เอส สโพฺพปิ ชโนฯ
Pubbādīhītiādisaddena cakkhupasādassa antarāyakarāni aññānipi vatthūni gahetabbāni. Dvīhi vā akkhīhi, ekena vā akkhināti yojanā. Ubhayampīti dvinnaṃ aṭṭhakathācariyānaṃ ubhayampi vacanaṃ. Pāḷiyaṃ ‘‘andhaṃ pabbājentī’’ti avatvā ‘‘kāṇaṃ pabbājentī’’ti vuttattā ‘‘pariyāyenā’’ti vuttaṃ. Mahāaṭṭhakathāyañhi ‘‘jaccandho’’ti iminā dveakkhikāṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Kuṇīti kuṇanaṃ saṃkocanaṃ kuṇaṃ, tametassatthīti kuṇī. Khañjoti khañjati gativekallabhāvena pavattatīti khañjo. Kuṇḍapādakoti ettha kuṇḍoti khañjasseva nāmaṃ. Khañjo hi kuḍati gamanaṃ paṭihanatīti kuṇḍoti vuccati. Kasmā kuṇḍapādako? Kasmā piṭṭhipādamajjhena caṅkamantoti āha ‘‘majjhe saṃkuṭitapādattā’’ti. Iminā hi kuṇḍapādassa ca piṭṭhipādamajjhena caṅkamanassa ca hetuṃ dasseti. Eseva nayo anantaravākyepi. Sabbopesāti esa sabbopi jano.
ปกฺขหโตติ เอตฺถ เอโก ปโกฺข หโต วินาโส เอตสฺสาติ ปกฺขหโตติ อตฺถํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘เอโก หโตฺถ วา’’ติอาทิฯ ‘‘ปกฺขปาโต’’ติปิ ปาโฐ, โส อปาโฐเยวฯ ปกฺขสโทฺท หิ โกฎฺฐาสวาจโก, น ปงฺคุลปริยาโย, ปีฐสพฺพี วุจฺจตีติ ปีเฐน สพฺพติ คจฺฉติ สีเลนาติ ปีฐสพฺพี วุจฺจติฯ ‘‘ชิณฺณภาเวน ทุพฺพโล’’ติ อิมินา ชีรณํ ชรา, ตาย ทุพฺพโล ชราทุพฺพโลติ วจนตฺถํ ทเสฺสติฯ พลวา โหตีติ อาคนฺตุกโรคานมภาเวน พลวา โหติ, ‘‘วจีเภโท นปฺปวตฺตตี’’ติ อิมินา มุขมตฺตเมว คจฺฉติ ปวตฺตติ, น วจีเภโท เอตฺถ ชเนติ มูโคติ ทเสฺสติฯ ยสฺส วจีเภโท น ปวตฺตติ, อยํ มูโค นามาติ โยชนาฯ มมฺมนนฺติ ขลิตวจนํฯ โย เอกเมว อกฺขรํ จตุปญฺจกฺขตฺตุํ วทติ, ตเสฺสตมธิวจนํฯ
Pakkhahatoti ettha eko pakkho hato vināso etassāti pakkhahatoti atthaṃ dassento āha ‘‘eko hattho vā’’tiādi. ‘‘Pakkhapāto’’tipi pāṭho, so apāṭhoyeva. Pakkhasaddo hi koṭṭhāsavācako, na paṅgulapariyāyo, pīṭhasabbī vuccatīti pīṭhena sabbati gacchati sīlenāti pīṭhasabbī vuccati. ‘‘Jiṇṇabhāvena dubbalo’’ti iminā jīraṇaṃ jarā, tāya dubbalo jarādubbaloti vacanatthaṃ dasseti. Balavā hotīti āgantukarogānamabhāvena balavā hoti, ‘‘vacībhedo nappavattatī’’ti iminā mukhamattameva gacchati pavattati, na vacībhedo ettha janeti mūgoti dasseti. Yassa vacībhedo na pavattati, ayaṃ mūgo nāmāti yojanā. Mammananti khalitavacanaṃ. Yo ekameva akkharaṃ catupañcakkhattuṃ vadati, tassetamadhivacanaṃ.
พธีโรติ สุติหีโนฯ โส หิ หนนํ โสตปสาทสฺส นาสนํ วโธ, ตํ อีรติ คจฺฉตีติ พธีโรติ วุจฺจติฯ โย สเพฺพน สพฺพํ น สุณาติ, อยํ พธีโร นามาติ โยชนาฯ อิมินา นฎฺฐปสาทตํ ทเสฺสติ ฯ อุภยโทสวเสนาติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ อนฺธมูคพธิรปพฺพาชเน ติโทสวเสนปิ วุตฺตตฺตาฯ เตติ หตฺถจฺฉินฺนาทโย ทฺวตฺติํสชเนฯ โอสารณํ อปโตฺต ปุคฺคโล อตฺถิ, ตํ ปุคฺคลํ สโงฺฆ โอสาเรติ เจติ โยชนาฯ โอสาเรตีติ สเงฺฆ ปเวเสติฯ
Badhīroti sutihīno. So hi hananaṃ sotapasādassa nāsanaṃ vadho, taṃ īrati gacchatīti badhīroti vuccati. Yo sabbena sabbaṃ na suṇāti, ayaṃ badhīro nāmāti yojanā. Iminā naṭṭhapasādataṃ dasseti . Ubhayadosavasenāti upalakkhaṇavasena vuttaṃ andhamūgabadhirapabbājane tidosavasenapi vuttattā. Teti hatthacchinnādayo dvattiṃsajane. Osāraṇaṃ apatto puggalo atthi, taṃ puggalaṃ saṅgho osāreti ceti yojanā. Osāretīti saṅghe paveseti.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / วินยปิฎก • Vinayapiṭaka / มหาวคฺคปาฬิ • Mahāvaggapāḷi / ๕๗. นปพฺพาเชตพฺพทฺวตฺติํสวาโร • 57. Napabbājetabbadvattiṃsavāro
อฎฺฐกถา • Aṭṭhakathā / วินยปิฎก (อฎฺฐกถา) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / มหาวคฺค-อฎฺฐกถา • Mahāvagga-aṭṭhakathā / หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถา • Hatthacchinnādivatthukathā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / สารตฺถทีปนี-ฎีกา • Sāratthadīpanī-ṭīkā / หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถาวณฺณนา • Hatthacchinnādivatthukathāvaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / วชิรพุทฺธิ-ฎีกา • Vajirabuddhi-ṭīkā / หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถาวณฺณนา • Hatthacchinnādivatthukathāvaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / วิมติวิโนทนี-ฎีกา • Vimativinodanī-ṭīkā / หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถาวณฺณนา • Hatthacchinnādivatthukathāvaṇṇanā
