| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๗. หตฺถาโรหปุตฺตเตฺถรคาถาวณฺณนา
7. Hatthārohaputtattheragāthāvaṇṇanā
อิทํ ปุเร จิตฺตมจาริ จาริกนฺติ อายสฺมโต หตฺถาโรหปุตฺตเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปุริมพุเทฺธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฎฺฎูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินโนฺต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปโตฺต เอกทิวสํ สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ วิหารโต นิกฺขนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิโตฺต ปุเปฺผหิ ปูชํ กตฺวา ปญฺจปติฎฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกเมฺมน เทวมนุเสฺสสุ สํสรโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ หตฺถาโรหกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปโตฺต หตฺถิสิเปฺป นิปฺผตฺติํ อคมาสิฯ โส เอกทิวสํ หตฺถิํ สิกฺขาเปโนฺต นทีตีรํ คนฺตฺวา เหตุสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน ‘‘กิํ มยฺหํ อิมินา หตฺถิทมเนน, อตฺตานํ ทมนเมว วร’’นฺติ จิเนฺตตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฎิลทฺธสโทฺธ ปพฺพชิตฺวาว จริยานุกูลํ กมฺมฎฺฐานํ คเหตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรโนฺต จิรปริจเยน กมฺมฎฺฐานโต พหิทฺธา วิธาวนฺตํ จิตฺตํ เฉโก หตฺถาจริโย วิย องฺกุเสน จณฺฑมตฺตวรวารณํ ปฎิสงฺขานองฺกุเสน นิคฺคณฺหโนฺต ‘‘อิทํ ปุเร จิตฺตมจาริ จาริก’’นฺติ คาถํ อภาสิฯ
Idaṃ pure cittamacāri cārikanti āyasmato hatthārohaputtattherassa gāthā. Kā uppatti? So kira purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ puññaṃ upacinanto vipassissa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ satthāraṃ bhikkhusaṅghaparivutaṃ vihārato nikkhantaṃ disvā pasannacitto pupphehi pūjaṃ katvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā padakkhiṇaṃ katvā pakkāmi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ hatthārohakule nibbattitvā viññutaṃ patto hatthisippe nipphattiṃ agamāsi. So ekadivasaṃ hatthiṃ sikkhāpento nadītīraṃ gantvā hetusampattiyā codiyamāno ‘‘kiṃ mayhaṃ iminā hatthidamanena, attānaṃ damanameva vara’’nti cintetvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvāva cariyānukūlaṃ kammaṭṭhānaṃ gahetvā vipassanāya kammaṃ karonto ciraparicayena kammaṭṭhānato bahiddhā vidhāvantaṃ cittaṃ cheko hatthācariyo viya aṅkusena caṇḍamattavaravāraṇaṃ paṭisaṅkhānaaṅkusena niggaṇhanto ‘‘idaṃ pure cittamacāri cārika’’nti gāthaṃ abhāsi.
๗๗. ตตฺถ อิทนฺติ วุจฺจมานสฺส จิตฺตสฺส อตฺตปจฺจกฺขตาย วุตฺตํฯ ปุเรติ นิคฺคหกาลโต ปุเพฺพฯ อจารีติ วิจริ, อนวฎฺฐิตตาย นานารมฺมเณสุ ปริพฺภมิ ฯ จาริกนฺติ ยถากามจริยํฯ เตนาห ‘‘เยนิจฺฉกํ ยตฺถกามํ ยถาสุข’’นฺติฯ ตนฺติ ตํ จิตฺตํฯ อชฺชาติ เอตรหิฯ นิคฺคเหสฺสามีติ นิคฺคณฺหิสฺสามิ, นิพฺพิเสวนํ กริสฺสามิฯ โยนิโสติ อุปาเยนฯ ยถา กิํ? หตฺถิปฺปภินฺนํ วิย องฺกุสคฺคโหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิทํ มม จิตฺตํ นาม อิโต ปุเพฺพ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ เยน เยน รมิตุํ อิจฺฉติ, ตสฺส ตสฺส วเสน เยนิจฺฉกํ, ยตฺถ ยตฺถ จสฺส กาโม, ตสฺส ตสฺส วเสน ยตฺถกามํ, ยถา ยถา วิจรนฺตสฺส สุขํ โหติ, ตเถว จรณโต ยถาสุขํ ทีฆรตฺตํ จาริกํ อจริ, ตํ อชฺชปาหํ ภินฺนมทมตฺตหตฺถิํ หตฺถาจริยสงฺขาโต เฉโก องฺกุสคฺคโห องฺกุเสน วิย โยนิโสมนสิกาเรน นิคฺคเหสฺสามิ, นาสฺส วีติกฺกมิตุํ ทสฺสามีติฯ เอวํ วทโนฺต เอว จ เถโร วิปสฺสนํ วเฑฺฒตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑๓.๙๑-๙๖) –
77. Tattha idanti vuccamānassa cittassa attapaccakkhatāya vuttaṃ. Pureti niggahakālato pubbe. Acārīti vicari, anavaṭṭhitatāya nānārammaṇesu paribbhami . Cārikanti yathākāmacariyaṃ. Tenāha ‘‘yenicchakaṃ yatthakāmaṃ yathāsukha’’nti. Tanti taṃ cittaṃ. Ajjāti etarahi. Niggahessāmīti niggaṇhissāmi, nibbisevanaṃ karissāmi. Yonisoti upāyena. Yathā kiṃ? Hatthippabhinnaṃ viya aṅkusaggaho. Idaṃ vuttaṃ hoti – idaṃ mama cittaṃ nāma ito pubbe rūpādīsu ārammaṇesu yena yena ramituṃ icchati, tassa tassa vasena yenicchakaṃ, yattha yattha cassa kāmo, tassa tassa vasena yatthakāmaṃ, yathā yathā vicarantassa sukhaṃ hoti, tatheva caraṇato yathāsukhaṃ dīgharattaṃ cārikaṃ acari, taṃ ajjapāhaṃ bhinnamadamattahatthiṃ hatthācariyasaṅkhāto cheko aṅkusaggaho aṅkusena viya yonisomanasikārena niggahessāmi, nāssa vītikkamituṃ dassāmīti. Evaṃ vadanto eva ca thero vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ sacchākāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.13.91-96) –
‘‘สุวณฺณวโณฺณ สมฺพุโทฺธ, วิปสฺสี ทกฺขิณารโห;
‘‘Suvaṇṇavaṇṇo sambuddho, vipassī dakkhiṇāraho;
ปุรกฺขโต สาวเกหิ, อารามา อภินิกฺขมิฯ
Purakkhato sāvakehi, ārāmā abhinikkhami.
‘‘ทิสฺวานหํ พุทฺธเสฎฺฐํ, สพฺพญฺญุํ ตมนาสกํ;
‘‘Disvānahaṃ buddhaseṭṭhaṃ, sabbaññuṃ tamanāsakaṃ;
ปสนฺนจิโตฺต สุมโน, คณฺฐิปุปฺผํ อปูชยิํฯ
Pasannacitto sumano, gaṇṭhipupphaṃ apūjayiṃ.
‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ทฺวิปทินฺทสฺส ตาทิโน;
‘‘Tena cittappasādena, dvipadindassa tādino;
หโฎฺฐ หเฎฺฐน จิเตฺตน, ปุน วนฺทิํ ตถาคตํฯ
Haṭṭho haṭṭhena cittena, puna vandiṃ tathāgataṃ.
‘‘เอกนวุติโต กเปฺป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;
‘‘Ekanavutito kappe, yaṃ pupphamabhiropayiṃ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘เอกตาลีสิโต กเปฺป, จรโณ นาม ขตฺติโย;
‘‘Ekatālīsito kappe, caraṇo nāma khattiyo;
สตฺตรตนสมฺปโนฺน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ
Sattaratanasampanno, cakkavattī mahabbalo.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
อยเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณคาถา อโหสีติฯ
Ayameva ca therassa aññābyākaraṇagāthā ahosīti.
หตฺถาโรหปุตฺตเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Hatthārohaputtattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๗. หตฺถาโรหปุตฺตเตฺถรคาถา • 7. Hatthārohaputtattheragāthā
