| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५०९] १३. हत्थिपालजातकवण्णना
[509] 13. Hatthipālajātakavaṇṇanā
चिरस्सं वत पस्सामाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो महाभिनिक्खमनं आरब्भ कथेसि। तदा हि सत्था ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि तथागतो महाभिनिक्खमनं निक्खन्तोयेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Cirassaṃ vata passāmāti idaṃ satthā jetavane viharanto mahābhinikkhamanaṃ ārabbha kathesi. Tadā hi satthā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato mahābhinikkhamanaṃ nikkhantoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं एसुकारी नाम राजा अहोसि। तस्स पुरोहितो दहरकालतो पट्ठाय पियसहायो। ते उभोपि अपुत्तका अहेसुं। ते एकदिवसं सुखसयने निसिन्ना मन्तयिंसु ‘‘अम्हाकं इस्सरियं महन्तं, पुत्तो वा धीता वा नत्थि, किं नु खो कत्तब्ब’’न्ति। ततो राजा पुरोहितं आह – ‘‘सम्म, सचे तव गेहे पुत्तो जायिस्सति, मम रज्जस्स सामिको भविस्सति, सचे मम पुत्तो जायिस्सति, तव गेहे भोगानं सामिको भविस्सती’’ति। एवं उभोपि अञ्ञमञ्ञं सङ्करिंसु।
Atīte bārāṇasiyaṃ esukārī nāma rājā ahosi. Tassa purohito daharakālato paṭṭhāya piyasahāyo. Te ubhopi aputtakā ahesuṃ. Te ekadivasaṃ sukhasayane nisinnā mantayiṃsu ‘‘amhākaṃ issariyaṃ mahantaṃ, putto vā dhītā vā natthi, kiṃ nu kho kattabba’’nti. Tato rājā purohitaṃ āha – ‘‘samma, sace tava gehe putto jāyissati, mama rajjassa sāmiko bhavissati, sace mama putto jāyissati, tava gehe bhogānaṃ sāmiko bhavissatī’’ti. Evaṃ ubhopi aññamaññaṃ saṅkariṃsu.
अथेकदिवसं पुरोहितो भोगगामं गन्त्वा आगमनकाले दक्खिणद्वारेन नगरं पविसन्तो बहिनगरे एकं बहुपुत्तिकं नाम दुग्गतित्थिं पस्सि। तस्सा सत्त पुत्ता सब्बेव अरोगा, एको पचनभाजनकपल्लं गण्हि, एको सयनकटसारकं, एको पुरतो गच्छति, एको पच्छतो, एको अङ्गुलिं गण्हि, एको अङ्के निसिन्नो, एको खन्धे। अथ नं पुरोहितो पुच्छि ‘‘भद्दे, इमेसं दारकानं पिता कुहि’’न्ति? ‘‘सामि, इमेसं पिता नाम निबद्धो नत्थी’’ति। ‘‘एवरूपे सत्त पुत्ते किन्ति कत्वा अलत्था’’ति? सा अञ्ञं गहणं अपस्सन्ती नगरद्वारे ठितं निग्रोधरुक्खं दस्सेत्वा ‘‘सामि एतस्मिं निग्रोधे अधिवत्थाय देवताय सन्तिके पत्थेत्वा लभिं, एताय मे पुत्ता दिन्ना’’ति आह। पुरोहितो ‘‘तेन हि गच्छ त्व’’न्ति रथा ओरुय्ह निग्रोधमूलं गन्त्वा साखाय गहेत्वा चालेत्वा ‘‘अम्भो देवते, त्वं रञ्ञो सन्तिका किं नाम न लभसि, राजा ते अनुसंवच्छरं सहस्सं विस्सज्जेत्वा बलिकम्मं करोति, तस्स पुत्तं न देसि, एताय दुग्गतित्थिया तव को उपकारो कतो, येनस्सा सत्त पुत्ते अदासि। सचे अम्हाकं रञ्ञो पुत्तं न देसि, इतो तं सत्तमे दिवसे समूलं छिन्दापेत्वा खण्डाखण्डिकं कारेस्सामी’’ति रुक्खदेवतं तज्जेत्वा पक्कामि। सो एतेन नियामेनेव पुनदिवसेपीति पटिपाटिया छ दिवसे कथेसि। छट्ठे पन दिवसे साखाय गहेत्वा ‘‘रुक्खदेवते अज्जेकरत्तिमत्तकमेव सेसं, सचे मे रञ्ञो पुत्तं न देसि, स्वे तं निट्ठापेस्सामी’’ति आह।
Athekadivasaṃ purohito bhogagāmaṃ gantvā āgamanakāle dakkhiṇadvārena nagaraṃ pavisanto bahinagare ekaṃ bahuputtikaṃ nāma duggatitthiṃ passi. Tassā satta puttā sabbeva arogā, eko pacanabhājanakapallaṃ gaṇhi, eko sayanakaṭasārakaṃ, eko purato gacchati, eko pacchato, eko aṅguliṃ gaṇhi, eko aṅke nisinno, eko khandhe. Atha naṃ purohito pucchi ‘‘bhadde, imesaṃ dārakānaṃ pitā kuhi’’nti? ‘‘Sāmi, imesaṃ pitā nāma nibaddho natthī’’ti. ‘‘Evarūpe satta putte kinti katvā alatthā’’ti? Sā aññaṃ gahaṇaṃ apassantī nagaradvāre ṭhitaṃ nigrodharukkhaṃ dassetvā ‘‘sāmi etasmiṃ nigrodhe adhivatthāya devatāya santike patthetvā labhiṃ, etāya me puttā dinnā’’ti āha. Purohito ‘‘tena hi gaccha tva’’nti rathā oruyha nigrodhamūlaṃ gantvā sākhāya gahetvā cāletvā ‘‘ambho devate, tvaṃ rañño santikā kiṃ nāma na labhasi, rājā te anusaṃvaccharaṃ sahassaṃ vissajjetvā balikammaṃ karoti, tassa puttaṃ na desi, etāya duggatitthiyā tava ko upakāro kato, yenassā satta putte adāsi. Sace amhākaṃ rañño puttaṃ na desi, ito taṃ sattame divase samūlaṃ chindāpetvā khaṇḍākhaṇḍikaṃ kāressāmī’’ti rukkhadevataṃ tajjetvā pakkāmi. So etena niyāmeneva punadivasepīti paṭipāṭiyā cha divase kathesi. Chaṭṭhe pana divase sākhāya gahetvā ‘‘rukkhadevate ajjekarattimattakameva sesaṃ, sace me rañño puttaṃ na desi, sve taṃ niṭṭhāpessāmī’’ti āha.
रुक्खदेवता आवज्जेत्वा तं कारणं तथतो ञत्वा ‘‘अयं ब्राह्मणो पुत्तं अलभन्तो मम विमानं नासेस्सति, केन नु खो उपायेन तस्स पुत्तं दातुं वट्टती’’ति चतुन्नं महाराजानं सन्तिकं गन्त्वा तमत्थं आरोचेसि। ते ‘‘मयं तस्स पुत्तं दातुं न सक्खिस्सामा’’ति वदिंसु। अट्ठवीसतियक्खसेनापतीनं सन्तिकं अगमासि, तेपि तथेवाहंसु। सक्कस्स देवरञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा कथेसि। सोपि ‘‘लभिस्सति नु खो राजा अनुच्छविके पुत्ते, उदाहु नो’’ति उपधारेन्तो पुञ्ञवन्ते चत्तारो देवपुत्ते पस्सि। ते किर पुरिमभवे बाराणसियं पेसकारा हुत्वा तेन कम्मेन लद्धकं पञ्चकोट्ठासं कत्वा चत्तारो कोट्ठासे परिभुञ्जिंसु. पञ्चमं गहेत्वा एकतोव दानं अदंसु। ते ततो चुता तावतिंसभवने निब्बत्तिंसु, ततो यामभवनेति एवं अनुलोमपटिलोमं छसु देवलोकेसु सम्पत्तिं अनुभवन्ता विचरन्ति। तदा पन नेसं तावतिंसभवनतो चवित्वा यामभवनं गमनवारो होति। सक्को तेसं सन्तिकं गन्त्वा पक्कोसित्वा ‘‘मारिसा, तुम्हेहि मनुस्सलोकं गन्तुं वट्टति, एसुकारीरञ्ञो अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्तथा’’ति आह। ते तस्स वचनं सुत्वा ‘‘साधु देव, गमिस्साम, न पनम्हाकं राजकुलेनत्थो, पुरोहितस्स गेहे निब्बत्तित्वा दहरकालेयेव कामे पहाय पब्बजिस्सामा’’ति वदिंसु। सक्को ‘‘साधू’’ति तेसं पटिञ्ञं गहेत्वा आगन्त्वा रुक्खदेवताय तमत्थं आरोचेसि। सा तुट्ठमानसा सक्कं वन्दित्वा अत्तनो विमानमेव गता।
Rukkhadevatā āvajjetvā taṃ kāraṇaṃ tathato ñatvā ‘‘ayaṃ brāhmaṇo puttaṃ alabhanto mama vimānaṃ nāsessati, kena nu kho upāyena tassa puttaṃ dātuṃ vaṭṭatī’’ti catunnaṃ mahārājānaṃ santikaṃ gantvā tamatthaṃ ārocesi. Te ‘‘mayaṃ tassa puttaṃ dātuṃ na sakkhissāmā’’ti vadiṃsu. Aṭṭhavīsatiyakkhasenāpatīnaṃ santikaṃ agamāsi, tepi tathevāhaṃsu. Sakkassa devarañño santikaṃ gantvā kathesi. Sopi ‘‘labhissati nu kho rājā anucchavike putte, udāhu no’’ti upadhārento puññavante cattāro devaputte passi. Te kira purimabhave bārāṇasiyaṃ pesakārā hutvā tena kammena laddhakaṃ pañcakoṭṭhāsaṃ katvā cattāro koṭṭhāse paribhuñjiṃsu. pañcamaṃ gahetvā ekatova dānaṃ adaṃsu. Te tato cutā tāvatiṃsabhavane nibbattiṃsu, tato yāmabhavaneti evaṃ anulomapaṭilomaṃ chasu devalokesu sampattiṃ anubhavantā vicaranti. Tadā pana nesaṃ tāvatiṃsabhavanato cavitvā yāmabhavanaṃ gamanavāro hoti. Sakko tesaṃ santikaṃ gantvā pakkositvā ‘‘mārisā, tumhehi manussalokaṃ gantuṃ vaṭṭati, esukārīrañño aggamahesiyā kucchimhi nibbattathā’’ti āha. Te tassa vacanaṃ sutvā ‘‘sādhu deva, gamissāma, na panamhākaṃ rājakulenattho, purohitassa gehe nibbattitvā daharakāleyeva kāme pahāya pabbajissāmā’’ti vadiṃsu. Sakko ‘‘sādhū’’ti tesaṃ paṭiññaṃ gahetvā āgantvā rukkhadevatāya tamatthaṃ ārocesi. Sā tuṭṭhamānasā sakkaṃ vanditvā attano vimānameva gatā.
पुरोहितोपि पुनदिवसे बलवपुरिसे सन्निपातापेत्वा वासिफरसुआदीनि गाहापेत्वा रुक्खमूलं गन्त्वा रुक्खसाखाय गहेत्वा ‘‘अम्भो देवते, अज्ज मय्हं तं याचन्तस्स सत्तमो दिवसो, इदानि ते निट्ठानकालो’’ति आह। ततो रुक्खदेवता महन्तेनानुभावेन खन्धविवरतो निक्खमित्वा मधुरसरेन तं आमन्तेत्वा ‘ब्राह्मण, तिट्ठतु एको पुत्तो, चत्तारो ते पुत्ते दस्सामी’’ति आह। ‘‘मम पुत्तेनत्थो नत्थि, अम्हाकं रञ्ञो पुत्तं देही’’ति। ‘‘तुय्हंयेव देमी’’ति। ‘‘तेन हि मम द्वे, रञ्ञो द्वे देही’’ति। ‘‘रञ्ञो न देमि, चत्तारोपि तुय्हमेव दम्मि, तया च लद्धमत्ताव भविस्सन्ति, अगारे पन अट्ठत्वा दहरकालेयेव पब्बजिस्सन्ती’’ति। ‘‘त्वं मे केवलं पुत्ते देहि, अपब्बजनकारणं पन अम्हाकं भारो’’ति। सा तस्स पुत्तवरं दत्वा अत्तनो भवनं पाविसि। ततो पट्ठाय देवताय सक्कारो महा अहोसि।
Purohitopi punadivase balavapurise sannipātāpetvā vāsipharasuādīni gāhāpetvā rukkhamūlaṃ gantvā rukkhasākhāya gahetvā ‘‘ambho devate, ajja mayhaṃ taṃ yācantassa sattamo divaso, idāni te niṭṭhānakālo’’ti āha. Tato rukkhadevatā mahantenānubhāvena khandhavivarato nikkhamitvā madhurasarena taṃ āmantetvā ‘brāhmaṇa, tiṭṭhatu eko putto, cattāro te putte dassāmī’’ti āha. ‘‘Mama puttenattho natthi, amhākaṃ rañño puttaṃ dehī’’ti. ‘‘Tuyhaṃyeva demī’’ti. ‘‘Tena hi mama dve, rañño dve dehī’’ti. ‘‘Rañño na demi, cattāropi tuyhameva dammi, tayā ca laddhamattāva bhavissanti, agāre pana aṭṭhatvā daharakāleyeva pabbajissantī’’ti. ‘‘Tvaṃ me kevalaṃ putte dehi, apabbajanakāraṇaṃ pana amhākaṃ bhāro’’ti. Sā tassa puttavaraṃ datvā attano bhavanaṃ pāvisi. Tato paṭṭhāya devatāya sakkāro mahā ahosi.
जेट्ठकदेवपुत्तो चवित्वा पुरोहितस्स ब्राह्मणिया कुच्छिम्हि निब्बत्ति। तस्स नामग्गहणदिवसे ‘‘हत्थिपालो’’ति नामं कत्वा अपब्बजनत्थाय हत्थिगोपके पटिच्छापेसुं। सो तेसं सन्तिके वड्ढति। तस्स पदसा गमनकाले दुतियो चवित्वा अस्सा कुच्छिम्हि निब्बत्ति, तस्सपि जातकाले ‘‘अस्सपालो’’ति नामं करिंसु। सो अस्सगोपकानं सन्तिके वड्ढति। ततियस्स जातकाले ‘‘गोपालो’’ति नामं करिंसु। सो गोपालेहि सद्धिं वड्ढति। चतुत्थस्स जातकाले ‘‘अजपालो’’ति नामं करिंसु। सो अजपालेहि सद्धिं वड्ढति। ते वुड्ढिमन्वाय सोभग्गप्पत्ता अहेसुं।
Jeṭṭhakadevaputto cavitvā purohitassa brāhmaṇiyā kucchimhi nibbatti. Tassa nāmaggahaṇadivase ‘‘hatthipālo’’ti nāmaṃ katvā apabbajanatthāya hatthigopake paṭicchāpesuṃ. So tesaṃ santike vaḍḍhati. Tassa padasā gamanakāle dutiyo cavitvā assā kucchimhi nibbatti, tassapi jātakāle ‘‘assapālo’’ti nāmaṃ kariṃsu. So assagopakānaṃ santike vaḍḍhati. Tatiyassa jātakāle ‘‘gopālo’’ti nāmaṃ kariṃsu. So gopālehi saddhiṃ vaḍḍhati. Catutthassa jātakāle ‘‘ajapālo’’ti nāmaṃ kariṃsu. So ajapālehi saddhiṃ vaḍḍhati. Te vuḍḍhimanvāya sobhaggappattā ahesuṃ.
अथ नेसं पब्बजितभयेन रञ्ञो विजिता पब्बजिते नीहरिंसु। सकलकासिरट्ठे एकपब्बजितोपि नाहोसि। ते कुमारा अतिफरुसा अहेसुं, याय दिसाय गच्छन्ति, ताय आहरियमानं पण्णाकारं विलुम्पन्ति। हत्थिपालस्स सोळसवस्सकाले कायसम्पत्तिं दिस्वा राजा च पुरोहितो च ‘‘कुमारा महल्लका जाता, छत्तुस्सापनसमयो, तेसं किं नु खो कातब्ब’’न्ति मन्तेत्वा ‘‘एते अभिसित्तकालतो पट्ठाय अतिस्सरा भविस्सन्ति, ततो ततो पब्बजिता आगमिस्सन्ति, ते दिस्वा पब्बजिस्सन्ति, एतेसं पब्बजितकाले जनपदो उल्लोळो भविस्सति, वीमंसिस्साम ताव ने, पच्छा अभिसिञ्चिस्सामा’’ति चिन्तेत्वा उभोपि इसिवेसं गहेत्वा भिक्खं चरन्ता हत्थिपालस्स कुमारस्स निवेसनद्वारं अगमंसु। कुमारो ते दिस्वाव तुट्ठो पसन्नो उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा तिस्सो गाथा अभासि –
Atha nesaṃ pabbajitabhayena rañño vijitā pabbajite nīhariṃsu. Sakalakāsiraṭṭhe ekapabbajitopi nāhosi. Te kumārā atipharusā ahesuṃ, yāya disāya gacchanti, tāya āhariyamānaṃ paṇṇākāraṃ vilumpanti. Hatthipālassa soḷasavassakāle kāyasampattiṃ disvā rājā ca purohito ca ‘‘kumārā mahallakā jātā, chattussāpanasamayo, tesaṃ kiṃ nu kho kātabba’’nti mantetvā ‘‘ete abhisittakālato paṭṭhāya atissarā bhavissanti, tato tato pabbajitā āgamissanti, te disvā pabbajissanti, etesaṃ pabbajitakāle janapado ulloḷo bhavissati, vīmaṃsissāma tāva ne, pacchā abhisiñcissāmā’’ti cintetvā ubhopi isivesaṃ gahetvā bhikkhaṃ carantā hatthipālassa kumārassa nivesanadvāraṃ agamaṃsu. Kumāro te disvāva tuṭṭho pasanno upasaṅkamitvā vanditvā tisso gāthā abhāsi –
३३७.
337.
‘‘चिरस्सं वत पस्साम, ब्राह्मणं देववण्णिनं।
‘‘Cirassaṃ vata passāma, brāhmaṇaṃ devavaṇṇinaṃ;
महाजटं खारिधरं, पङ्कदन्तं रजस्सिरं॥
Mahājaṭaṃ khāridharaṃ, paṅkadantaṃ rajassiraṃ.
३३८.
338.
‘‘चिरस्सं वत पस्साम, इसिं धम्मगुणे रतं।
‘‘Cirassaṃ vata passāma, isiṃ dhammaguṇe rataṃ;
कासायवत्थवसनं, वाकचीरं पटिच्छदं॥
Kāsāyavatthavasanaṃ, vākacīraṃ paṭicchadaṃ.
३३९.
339.
‘‘आसनं उदकं पज्जं, पटिगण्हातु नो भवं।
‘‘Āsanaṃ udakaṃ pajjaṃ, paṭigaṇhātu no bhavaṃ;
अग्घे भवन्तं पुच्छाम, अग्घं कुरुतु नो भव’’न्ति॥
Agghe bhavantaṃ pucchāma, agghaṃ kurutu no bhava’’nti.
तत्थ ब्राह्मणन्ति बाहितपापब्राह्मणं। देववण्णिनन्ति सेट्ठवण्णिनं घोरतपं परमतिक्खिन्द्रियं पब्बजितभावं उपगतन्ति अत्थो। खारिधरन्ति खारिभारधरं। इसिन्ति सीलक्खन्धादयो परियेसित्वा ठितं। धम्मगुणे रतन्ति सुचरितकोट्ठासे अभिरतं। ‘‘आसन’’न्ति इदं तेसं निसीदनत्थाय आसनं पञ्ञपेत्वा गन्धोदकञ्च पादब्भञ्जनञ्च उपनेत्वा आह। अग्घेति इमे सब्बेपि आसनादयो अग्घे भवन्तं पुच्छाम। कुरुतु नोति इमे नो अग्घे भवं पटिग्गण्हतूति।
Tattha brāhmaṇanti bāhitapāpabrāhmaṇaṃ. Devavaṇṇinanti seṭṭhavaṇṇinaṃ ghoratapaṃ paramatikkhindriyaṃ pabbajitabhāvaṃ upagatanti attho. Khāridharanti khāribhāradharaṃ. Isinti sīlakkhandhādayo pariyesitvā ṭhitaṃ. Dhammaguṇe ratanti sucaritakoṭṭhāse abhirataṃ. ‘‘Āsana’’nti idaṃ tesaṃ nisīdanatthāya āsanaṃ paññapetvā gandhodakañca pādabbhañjanañca upanetvā āha. Aggheti ime sabbepi āsanādayo agghe bhavantaṃ pucchāma. Kurutu noti ime no agghe bhavaṃ paṭiggaṇhatūti.
एवं सो तेसु एकेकं वारेनाह। अथ नं पुरोहितो आह – ‘‘तात हत्थिपाल त्वं अम्हे ‘के इमे’ति मञ्ञमानो एवं कथेसी’’ति। ‘‘हेमवन्तका इसयो’’ति। ‘‘न मयं, तात, इसयो, एस राजा एसुकारी, अहं ते पिता परोहितो’’ति। ‘‘अथ कस्मा इसिवेसं गण्हित्था’’ति? ‘‘तव वीमंसनत्थाया’’ति। ‘‘मम किं वीमंसथा’’ति? ‘‘सचे अम्हे दिस्वा न पब्बजिस्ससि, अथ तं रज्जे अभिसिञ्चितुं आगताम्हा’’ति। ‘‘तात न मे रज्जेनत्थो, पब्बजिस्सामहन्ति। अथ नं पिता ‘‘तात हत्थिपाल, नायं कालो पब्बज्जाया’’ति वत्वा यथाज्झासयं अनुसासन्तो चतुत्थगाथमाह –
Evaṃ so tesu ekekaṃ vārenāha. Atha naṃ purohito āha – ‘‘tāta hatthipāla tvaṃ amhe ‘ke ime’ti maññamāno evaṃ kathesī’’ti. ‘‘Hemavantakā isayo’’ti. ‘‘Na mayaṃ, tāta, isayo, esa rājā esukārī, ahaṃ te pitā parohito’’ti. ‘‘Atha kasmā isivesaṃ gaṇhitthā’’ti? ‘‘Tava vīmaṃsanatthāyā’’ti. ‘‘Mama kiṃ vīmaṃsathā’’ti? ‘‘Sace amhe disvā na pabbajissasi, atha taṃ rajje abhisiñcituṃ āgatāmhā’’ti. ‘‘Tāta na me rajjenattho, pabbajissāmahanti. Atha naṃ pitā ‘‘tāta hatthipāla, nāyaṃ kālo pabbajjāyā’’ti vatvā yathājjhāsayaṃ anusāsanto catutthagāthamāha –
३४०.
340.
‘‘अधिच्च वेदे परियेस वित्तं, पुत्ते गेहे तात पतिट्ठपेत्वा।
‘‘Adhicca vede pariyesa vittaṃ, putte gehe tāta patiṭṭhapetvā;
गन्धे रसे पच्चनुभुय्य सब्बं, अरञ्ञं साधु मुनि सो पसत्थो’’ति॥
Gandhe rase paccanubhuyya sabbaṃ, araññaṃ sādhu muni so pasattho’’ti.
तत्थ अधिच्चाति सज्झायित्वा। पुत्तेति छत्तं उस्सापेत्वा नाटके वारेन उपट्ठापेत्वा पुत्तधीताहि वड्ढित्वा ते पुत्ते गेहे पतिट्ठापेत्वाति अत्थो। सब्बन्ति एते च गन्धरसे सेसञ्च सब्बं वत्थुकामं अनुभवित्वा। अरञ्ञं साधु मुनि सो पसत्थोति पच्छा महल्लककाले पब्बजितस्स अरञ्ञं साधु लद्धकं होति। यो एवरूपे काले पब्बजति, सो मुनि बुद्धादीहि अरियेहि पसत्थोति वदति।
Tattha adhiccāti sajjhāyitvā. Putteti chattaṃ ussāpetvā nāṭake vārena upaṭṭhāpetvā puttadhītāhi vaḍḍhitvā te putte gehe patiṭṭhāpetvāti attho. Sabbanti ete ca gandharase sesañca sabbaṃ vatthukāmaṃ anubhavitvā. Araññaṃ sādhu muni so pasatthoti pacchā mahallakakāle pabbajitassa araññaṃ sādhu laddhakaṃ hoti. Yo evarūpe kāle pabbajati, so muni buddhādīhi ariyehi pasatthoti vadati.
ततो हत्थिपालो गाथमाह –
Tato hatthipālo gāthamāha –
३४१.
341.
‘‘वेदा न सच्चा न च वित्तलाभो, न पुत्तलाभेन जरं विहन्ति।
‘‘Vedā na saccā na ca vittalābho, na puttalābhena jaraṃ vihanti;
गन्धे रसे मुच्चनमाहु सन्तो, सकम्मुना होति फलूपपत्ती’’ति॥
Gandhe rase muccanamāhu santo, sakammunā hoti phalūpapattī’’ti.
तत्थ न सच्चाति यं सग्गञ्च मग्गञ्च वदन्ति, न तं साधेन्ति, तुच्छा निस्सारा निप्फला। न च वित्तलाभोति धनलाभोपि पञ्चसाधारणत्ता सब्बो एकसभावो न होति। जरन्ति तात, जरं वा ब्याधिमरणं वा न कोचि पुत्तलाभेन पटिबाहितुं समत्थो नाम अत्थि। दुक्खमूला हेते उपधयो। गन्धे रसेति गन्धे च रसे च सेसेसु आरम्मणेसु च मुच्चनं मुत्तिमेव बुद्धादयो पण्डिता कथेन्ति। सकम्मुनाति अत्तना कतकम्मेनेव सत्तानं फलूपपत्ति फलनिप्फत्ति होति। कम्मस्सका हि, तात, सत्ताति।
Tattha na saccāti yaṃ saggañca maggañca vadanti, na taṃ sādhenti, tucchā nissārā nipphalā. Na ca vittalābhoti dhanalābhopi pañcasādhāraṇattā sabbo ekasabhāvo na hoti. Jaranti tāta, jaraṃ vā byādhimaraṇaṃ vā na koci puttalābhena paṭibāhituṃ samattho nāma atthi. Dukkhamūlā hete upadhayo. Gandhe raseti gandhe ca rase ca sesesu ārammaṇesu ca muccanaṃ muttimeva buddhādayo paṇḍitā kathenti. Sakammunāti attanā katakammeneva sattānaṃ phalūpapatti phalanipphatti hoti. Kammassakā hi, tāta, sattāti.
कुमारस्स वचनं सुत्वा राजा गाथमाह –
Kumārassa vacanaṃ sutvā rājā gāthamāha –
३४२.
342.
‘‘अद्धा हि सच्चं वचनं तवेतं, सकम्मुना होति फलूपपत्ति।
‘‘Addhā hi saccaṃ vacanaṃ tavetaṃ, sakammunā hoti phalūpapatti;
जिण्णा च मातापितरो तवीमे, पस्सेय्युं तं वस्ससतं अरोग’’न्ति॥
Jiṇṇā ca mātāpitaro tavīme, passeyyuṃ taṃ vassasataṃ aroga’’nti.
तत्थ वस्ससतं अरोगन्ति एते वस्ससतं अरोगं तं पस्सेय्युं, त्वम्पि वस्ससतं जीवन्तो मातापितरो पोसस्सूति वदति।
Tattha vassasataṃ aroganti ete vassasataṃ arogaṃ taṃ passeyyuṃ, tvampi vassasataṃ jīvanto mātāpitaro posassūti vadati.
तं सुत्वा कुमारो ‘‘देव, त्वं किं नामेतं वदसी’’ति वत्वा द्वे गाथा अभासि –
Taṃ sutvā kumāro ‘‘deva, tvaṃ kiṃ nāmetaṃ vadasī’’ti vatvā dve gāthā abhāsi –
३४३.
343.
‘‘यस्सस्स सक्खी मरणेन राज, जराय मेत्ती नरवीरसेट्ठ।
‘‘Yassassa sakkhī maraṇena rāja, jarāya mettī naravīraseṭṭha;
यो चापि जञ्ञा न मरिस्सं कदाचि, पस्सेय्युं तं वस्ससतं अरोगं॥
Yo cāpi jaññā na marissaṃ kadāci, passeyyuṃ taṃ vassasataṃ arogaṃ.
३४४.
344.
‘‘यथापि नावं पुरिसो दकम्हि, एरेति चे नं उपनेति तीरं।
‘‘Yathāpi nāvaṃ puriso dakamhi, ereti ce naṃ upaneti tīraṃ;
एवम्पि ब्याधी सततं जरा च, उपनेति मच्चं वसमन्तकस्सा’’ति॥
Evampi byādhī satataṃ jarā ca, upaneti maccaṃ vasamantakassā’’ti.
तत्थ सक्खीति मित्तधम्मो। मरणेनाति दत्तो मतो मित्तो मतोति सम्मुतिमरणेन। जरायाति पाकटजराय वा सद्धिं यस्स मेत्ती भवेय्य, यस्सेतं मरणञ्च जरा च मित्तभावेन नागच्छेय्याति अत्थो। एरेति चे नन्ति महाराज, यथा नाम पुरिसो नदीतित्थे उदकम्हि नावं ठपेत्वा परतीरगामिं जनं आरोपेत्वा सचे अरित्तेन उप्पीळेन्तो फियेन कड्ढन्तो चालेति घट्टेति, अथ नं परतीरं नेति। एवं ब्याधि जरा च निच्चं अन्तकस्स मच्चुनो वसं उपनेतियेवाति।
Tattha sakkhīti mittadhammo. Maraṇenāti datto mato mitto matoti sammutimaraṇena. Jarāyāti pākaṭajarāya vā saddhiṃ yassa mettī bhaveyya, yassetaṃ maraṇañca jarā ca mittabhāvena nāgaccheyyāti attho. Ereti ce nanti mahārāja, yathā nāma puriso nadītitthe udakamhi nāvaṃ ṭhapetvā paratīragāmiṃ janaṃ āropetvā sace arittena uppīḷento phiyena kaḍḍhanto cāleti ghaṭṭeti, atha naṃ paratīraṃ neti. Evaṃ byādhi jarā ca niccaṃ antakassa maccuno vasaṃ upanetiyevāti.
एवं इमेसं सत्तानं जीवितसङ्खारस्स परित्तभावं दस्सेत्वा ‘‘महाराज, तुम्हे तिट्ठथ, तुम्हेहि सद्धिं कथयन्तमेव मं ब्याधिजरामरणानि उपगच्छन्ति, अप्पमत्ता होथा’’ति ओवादं दत्वा राजानञ्च पितरञ्च वन्दित्वा अत्तनो परिचारके गहेत्वा बाराणसियं रज्जं पहाय ‘‘पब्बजिस्सामी’’ति नगरतो निक्खमि। ‘‘पब्बज्जा नामेसा सोभना भविस्सती’’ति हत्थिपालकुमारेन सद्धिं महाजनो निक्खमि। योजनिका परिसा अहोसि। सो ताय परिसाय सद्धिं गङ्गाय तीरं पत्वा गङ्गाय उदकं ओलोकेत्वा कसिणपरिकम्मं कत्वा झानानि निब्बत्तेत्वा चिन्तेसि ‘‘अयं समागमो महा भविस्सति, मम तयो कनिट्ठभातरो मातापितरो राजा देवीति सब्बे सपरिसा पब्बजिस्सन्ति, बाराणसी सुञ्ञा भविस्सति, याव एतेसं आगमना इधेव भविस्सामी’’ति। सो तत्थेव महाजनस्स ओवादं देन्तो निसीदि।
Evaṃ imesaṃ sattānaṃ jīvitasaṅkhārassa parittabhāvaṃ dassetvā ‘‘mahārāja, tumhe tiṭṭhatha, tumhehi saddhiṃ kathayantameva maṃ byādhijarāmaraṇāni upagacchanti, appamattā hothā’’ti ovādaṃ datvā rājānañca pitarañca vanditvā attano paricārake gahetvā bārāṇasiyaṃ rajjaṃ pahāya ‘‘pabbajissāmī’’ti nagarato nikkhami. ‘‘Pabbajjā nāmesā sobhanā bhavissatī’’ti hatthipālakumārena saddhiṃ mahājano nikkhami. Yojanikā parisā ahosi. So tāya parisāya saddhiṃ gaṅgāya tīraṃ patvā gaṅgāya udakaṃ oloketvā kasiṇaparikammaṃ katvā jhānāni nibbattetvā cintesi ‘‘ayaṃ samāgamo mahā bhavissati, mama tayo kaniṭṭhabhātaro mātāpitaro rājā devīti sabbe saparisā pabbajissanti, bārāṇasī suññā bhavissati, yāva etesaṃ āgamanā idheva bhavissāmī’’ti. So tattheva mahājanassa ovādaṃ dento nisīdi.
पुनदिवसे राजा च पुरोहितो च चिन्तयिंसु ‘‘हत्थिपालकुमारो ताव ‘रज्जं पहाय महाजनं आदाय पब्बजिस्सामी’ति गन्त्वा गङ्गातीरे निसिन्नो, अस्सपालं वीमंसित्वा अभिसिञ्चिस्सामा’’ति। ते इसिवेसेनेव तस्सपि गेहद्वारं अगमंसु। सोपि ते दिस्वा पसन्नमानसो उपसङ्कमित्वा ‘‘चिरस्सं वत पस्सामा’’तिआदीनि वदन्तो तथेव पटिपज्जि। तेपि तं तथेव वत्वा अत्तनो आगतकारणं कथयिंसु। सो ‘‘मम भातिके हत्थिपालकुमारे सन्ते कथं पठमतरं मय्हमेव सेतच्छत्तं पापुणाती’’ति पुच्छित्वा ‘‘तात, भाता, ते ‘न मय्हं रज्जेनत्थो, पब्बजिस्सामी’ति वत्वा निक्खन्तो’’ति वुत्ते ‘‘कहं पनेसो इदानी’’ति वत्वा ‘‘गङ्गातीरे निसिन्नो’’ति वुत्ते ‘‘तात, मम भातरा छड्डितखेळेन कम्मं नत्थि, बाला हि परित्तकपञ्ञा सत्ता एतं किलेसं जहितुं न सक्कोन्ति, अहं पन जहिस्सामी’’ति रञ्ञो च पितु च धम्मं देसेन्तो द्वे गाथा अभासि –
Punadivase rājā ca purohito ca cintayiṃsu ‘‘hatthipālakumāro tāva ‘rajjaṃ pahāya mahājanaṃ ādāya pabbajissāmī’ti gantvā gaṅgātīre nisinno, assapālaṃ vīmaṃsitvā abhisiñcissāmā’’ti. Te isiveseneva tassapi gehadvāraṃ agamaṃsu. Sopi te disvā pasannamānaso upasaṅkamitvā ‘‘cirassaṃ vata passāmā’’tiādīni vadanto tatheva paṭipajji. Tepi taṃ tatheva vatvā attano āgatakāraṇaṃ kathayiṃsu. So ‘‘mama bhātike hatthipālakumāre sante kathaṃ paṭhamataraṃ mayhameva setacchattaṃ pāpuṇātī’’ti pucchitvā ‘‘tāta, bhātā, te ‘na mayhaṃ rajjenattho, pabbajissāmī’ti vatvā nikkhanto’’ti vutte ‘‘kahaṃ paneso idānī’’ti vatvā ‘‘gaṅgātīre nisinno’’ti vutte ‘‘tāta, mama bhātarā chaḍḍitakheḷena kammaṃ natthi, bālā hi parittakapaññā sattā etaṃ kilesaṃ jahituṃ na sakkonti, ahaṃ pana jahissāmī’’ti rañño ca pitu ca dhammaṃ desento dve gāthā abhāsi –
३४५.
345.
‘‘पङ्को च कामा पलिपो च कामा, मनोहरा दुत्तरा मच्चुधेय्या।
‘‘Paṅko ca kāmā palipo ca kāmā, manoharā duttarā maccudheyyā;
एतस्मिं पङ्के पलिपे ब्यसन्ना, हीनत्तरूपा न तरन्ति पारं॥
Etasmiṃ paṅke palipe byasannā, hīnattarūpā na taranti pāraṃ.
३४६.
346.
‘‘अयं पुरे लुद्दमकासि कम्मं, स्वायं गहीतो न हि मोक्खितो मे।
‘‘Ayaṃ pure luddamakāsi kammaṃ, svāyaṃ gahīto na hi mokkhito me;
ओरुन्धिया नं परिरक्खिस्सामि, मायं पुन लुद्दमकासि कम्म’’न्ति॥
Orundhiyā naṃ parirakkhissāmi, māyaṃ puna luddamakāsi kamma’’nti.
तत्थ पङ्कोति यो कोचि कद्दमो। पलिपोति सुखुमवालुकमिस्सो सण्हकद्दमो। तत्थ कामा लग्गापनवसेन पङ्को नाम, ओसीदापनवसेन पलिपो नामाति वुत्ता। दुत्तराति दुरतिक्कमा। मच्चुधेय्याति मच्चुनो अधिट्ठाना। एतेसु हि लग्गा चेव अनुपविट्ठा च सत्ता उत्तरितुं असक्कोन्ता दुक्खक्खन्धपरियाये वुत्तप्पकारं दुक्खञ्चेव मरणञ्च पापुणन्ति। तेनाह – ‘‘एतस्मिं पङ्के पलिपे ब्यसन्ना हीनत्तरूपा न तरन्ति पार’’न्ति। तत्थ ब्यसन्नाति सन्ना। ‘‘विसन्ना’’तिपि पाठो, अयमेवत्थो। हीनत्तरूपाति हीनचित्तसभावा। न तरन्ति पारन्ति निब्बानपारं गन्तुं न सक्कोन्ति।
Tattha paṅkoti yo koci kaddamo. Palipoti sukhumavālukamisso saṇhakaddamo. Tattha kāmā laggāpanavasena paṅko nāma, osīdāpanavasena palipo nāmāti vuttā. Duttarāti duratikkamā. Maccudheyyāti maccuno adhiṭṭhānā. Etesu hi laggā ceva anupaviṭṭhā ca sattā uttarituṃ asakkontā dukkhakkhandhapariyāye vuttappakāraṃ dukkhañceva maraṇañca pāpuṇanti. Tenāha – ‘‘etasmiṃ paṅke palipe byasannā hīnattarūpā na taranti pāra’’nti. Tattha byasannāti sannā. ‘‘Visannā’’tipi pāṭho, ayamevattho. Hīnattarūpāti hīnacittasabhāvā. Na taranti pāranti nibbānapāraṃ gantuṃ na sakkonti.
अयन्ति महाराज, अयं ममत्तभावो पुब्बे अस्सगोपकेहि सद्धिं वड्ढन्तो महाजनस्स विलुम्पनविहेठनादिवसेन बहुं लुद्दं साहसिककम्मं अकासि। स्वायं गहीतोति सो अयं तस्स कम्मस्स विपाको मया गहितो। न हि मोक्खितो मेति संसारवट्टे सति न हि मोक्खो इतो अकुसलफलतो मम अत्थि। ओरुन्धिया नं परिरक्खिस्सामीति इदानि नं कायवचीमनोद्वारानि पिदहन्तो ओरुन्धित्वा परिरक्खिस्सामि। किंकारणा? मायं पुन लुद्दमकासि कम्मं। अहञ्हि इतो पट्ठाय पापं अकत्वा कल्याणमेव करिस्सामि।
Ayanti mahārāja, ayaṃ mamattabhāvo pubbe assagopakehi saddhiṃ vaḍḍhanto mahājanassa vilumpanaviheṭhanādivasena bahuṃ luddaṃ sāhasikakammaṃ akāsi. Svāyaṃ gahītoti so ayaṃ tassa kammassa vipāko mayā gahito. Na hi mokkhito meti saṃsāravaṭṭe sati na hi mokkho ito akusalaphalato mama atthi. Orundhiyā naṃ parirakkhissāmīti idāni naṃ kāyavacīmanodvārāni pidahanto orundhitvā parirakkhissāmi. Kiṃkāraṇā? Māyaṃ puna luddamakāsi kammaṃ. Ahañhi ito paṭṭhāya pāpaṃ akatvā kalyāṇameva karissāmi.
एवं अस्सपालकुमारो द्वीहि गाथाहि धम्मं देसेत्वा ‘‘तिट्ठथ तुम्हे, तुम्हेहि सद्धिं कथेन्तमेव मं ब्याधिजरामरणानि उपगच्छन्ती’’ति ओवादं दत्वा योजनिकं परिसं गहेत्वा निक्खमित्वा हत्थिपालकुमारस्सेव सन्तिकं गतो। सो तस्स आकासे निसीदित्वा धम्मं देसेत्वा ‘‘भातिक, अयं समागमो महा भविस्सति, इधेव ताव होमा’’ति आह। इतरोपि ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। पुनदिवसे राजा च पुरोहितो च तेनेवुपायेन गोपालकुमारस्स निवेसनं गन्त्वा तेनपि तथेव पटिनन्दित्वा अत्तनो आगमनकारणं आचिक्खिंसु। सोपि अस्सपालकुमारो विय पटिक्खिपित्वा ‘‘अहं चिरतो पट्ठाय पब्बजितुकामो वने नट्ठगोणं विय पब्बज्जं उपधारेन्तो विचरामि, तेन मे नट्ठगोणस्स पदं विय भातिकानं गतमग्गो दिट्ठो, स्वाहं तेनेव मग्गेन गमिस्सामी’’ति वत्वा गाथमाह –
Evaṃ assapālakumāro dvīhi gāthāhi dhammaṃ desetvā ‘‘tiṭṭhatha tumhe, tumhehi saddhiṃ kathentameva maṃ byādhijarāmaraṇāni upagacchantī’’ti ovādaṃ datvā yojanikaṃ parisaṃ gahetvā nikkhamitvā hatthipālakumārasseva santikaṃ gato. So tassa ākāse nisīditvā dhammaṃ desetvā ‘‘bhātika, ayaṃ samāgamo mahā bhavissati, idheva tāva homā’’ti āha. Itaropi ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Punadivase rājā ca purohito ca tenevupāyena gopālakumārassa nivesanaṃ gantvā tenapi tatheva paṭinanditvā attano āgamanakāraṇaṃ ācikkhiṃsu. Sopi assapālakumāro viya paṭikkhipitvā ‘‘ahaṃ cirato paṭṭhāya pabbajitukāmo vane naṭṭhagoṇaṃ viya pabbajjaṃ upadhārento vicarāmi, tena me naṭṭhagoṇassa padaṃ viya bhātikānaṃ gatamaggo diṭṭho, svāhaṃ teneva maggena gamissāmī’’ti vatvā gāthamāha –
३४७.
347.
‘‘गवंव नट्ठं पुरिसो यथा वने, अन्वेसती राज अपस्समानो।
‘‘Gavaṃva naṭṭhaṃ puriso yathā vane, anvesatī rāja apassamāno;
एवं नट्ठो एसुकारी ममत्थो, सोहं कथं न गवेसेय्यं राजा’’ति॥
Evaṃ naṭṭho esukārī mamattho, sohaṃ kathaṃ na gaveseyyaṃ rājā’’ti.
तत्थ एसुकारीति राजानं आलपति। ममत्थोति वने गोणो विय मम पब्बज्जासङ्खातो अत्थो नट्ठो। सोहन्ति सो अहं अज्ज पब्बजितानं मग्गं दिस्वा कथं पब्बज्जं न गवेसेय्यं, मम भातिकानं गतमग्गमेव गमिस्सामि नरिन्दाति।
Tattha esukārīti rājānaṃ ālapati. Mamatthoti vane goṇo viya mama pabbajjāsaṅkhāto attho naṭṭho. Sohanti so ahaṃ ajja pabbajitānaṃ maggaṃ disvā kathaṃ pabbajjaṃ na gaveseyyaṃ, mama bhātikānaṃ gatamaggameva gamissāmi narindāti.
अथ नं ‘‘तात गोपाल, एकाहं द्वीहं आगमेहि, अम्हे समस्सासेत्वा पच्छा पब्बजिस्ससी’’ति वदिंसु। सो ‘‘महाराज, अज्ज कत्तब्बकम्मं ‘स्वे करिस्सामी’ति न वत्तब्बं, कल्याणकम्मं नाम अज्जेव कत्तब्ब’’न्ति वत्वा इतरं गाथमाह –
Atha naṃ ‘‘tāta gopāla, ekāhaṃ dvīhaṃ āgamehi, amhe samassāsetvā pacchā pabbajissasī’’ti vadiṃsu. So ‘‘mahārāja, ajja kattabbakammaṃ ‘sve karissāmī’ti na vattabbaṃ, kalyāṇakammaṃ nāma ajjeva kattabba’’nti vatvā itaraṃ gāthamāha –
३४८.
348.
‘‘हिय्योति हिय्यति पोसो, परेति परिहायति।
‘‘Hiyyoti hiyyati poso, pareti parihāyati;
अनागतं नेतमत्थीति ञत्वा, उप्पन्नछन्दं को पनुदेय्य धीरो’’ति॥
Anāgataṃ netamatthīti ñatvā, uppannachandaṃ ko panudeyya dhīro’’ti.
तत्थ हिय्योति स्वेति अत्थो। परेति पुनदिवसे। इदं वुत्तं होति – ‘‘यो महाराज, अज्ज कत्तब्बं कम्मं ‘स्वे’ति, स्वे कत्तब्बं कम्मं ‘परे’ति वत्वा न करोति, सो ततो परिहायति, न तं कम्मं कातुं सक्कोती’’ति। एवं गोपालो भद्देकरत्तसुत्तं (म॰ नि॰ ३.२७२ आदयो) नाम कथेसि। स्वायमत्थो भद्देकरत्तसुत्तेन कथेतब्बो। अनागतं नेतमत्थीति यं अनागतं, तं ‘‘नेतं अत्थी’’ति ञत्वा उप्पन्नं कुसलच्छन्दं को पण्डितो पनुदेय्य हरेय्य।
Tattha hiyyoti sveti attho. Pareti punadivase. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘yo mahārāja, ajja kattabbaṃ kammaṃ ‘sve’ti, sve kattabbaṃ kammaṃ ‘pare’ti vatvā na karoti, so tato parihāyati, na taṃ kammaṃ kātuṃ sakkotī’’ti. Evaṃ gopālo bhaddekarattasuttaṃ (ma. ni. 3.272 ādayo) nāma kathesi. Svāyamattho bhaddekarattasuttena kathetabbo. Anāgataṃ netamatthīti yaṃ anāgataṃ, taṃ ‘‘netaṃ atthī’’ti ñatvā uppannaṃ kusalacchandaṃ ko paṇḍito panudeyya hareyya.
एवं गोपालकुमारो द्वीहि गाथाहि धम्मं देसेत्वा ‘‘तिट्ठथ तुम्हे, तुम्हेहि सद्धिं कथेन्तमेव मं ब्याधिजरामरणानि उपगच्छन्ती’’ति योजनिकं परिसं गहेत्वा निक्खमित्वा द्विन्नं भातिकानं सन्तिकं गतो। हत्थिपालो तस्सपि धम्मं देसेसि। पुनदिवसे राजा च पुरोहितो च तेनेवुपायेन अजपालकुमारस्स निवेसनं गन्त्वा तेनपि तथेव पटिनन्दित्वा अत्तनो आगमनकारणं आचिक्खित्वा ‘‘छत्तं ते उस्सापेस्सामा’’ति वदिंसु। कुमारो आह – ‘‘मय्हं भातिका कुहि’’न्ति? ते ‘‘अम्हाकं रज्जेनत्थो नत्थी’’ति सेतच्छत्तं पहाय तियोजनिकं परिसं गहेत्वा निक्खमित्वा गङ्गातीरे निसिन्नाति। नाहं मम भातिकेहि छड्डितखेळं सीसेनादाय विचरिस्सामि, अहम्पि पब्बजिस्सामीति। तात, त्वं ताव दहरो , अम्हाकं हत्थभारो, वयप्पत्तकाले पब्बजिस्ससीति। अथ ने कुमारो ‘‘किं तुम्हे कथेथ, ननु इमे सत्ता दहरकालेपि महल्लककालेपि मरन्तियेव, ‘अयं दहरकाले मरिस्सति, अयं महल्लककाले’ति कस्सचि हत्थे वा पादे वा निमित्तं नत्थि, अहं मम मरणकालं न जानामि, तस्मा इदानेव पब्बजिस्सामी’’ति वत्वा द्वे गाथा अभासि –
Evaṃ gopālakumāro dvīhi gāthāhi dhammaṃ desetvā ‘‘tiṭṭhatha tumhe, tumhehi saddhiṃ kathentameva maṃ byādhijarāmaraṇāni upagacchantī’’ti yojanikaṃ parisaṃ gahetvā nikkhamitvā dvinnaṃ bhātikānaṃ santikaṃ gato. Hatthipālo tassapi dhammaṃ desesi. Punadivase rājā ca purohito ca tenevupāyena ajapālakumārassa nivesanaṃ gantvā tenapi tatheva paṭinanditvā attano āgamanakāraṇaṃ ācikkhitvā ‘‘chattaṃ te ussāpessāmā’’ti vadiṃsu. Kumāro āha – ‘‘mayhaṃ bhātikā kuhi’’nti? Te ‘‘amhākaṃ rajjenattho natthī’’ti setacchattaṃ pahāya tiyojanikaṃ parisaṃ gahetvā nikkhamitvā gaṅgātīre nisinnāti. Nāhaṃ mama bhātikehi chaḍḍitakheḷaṃ sīsenādāya vicarissāmi, ahampi pabbajissāmīti. Tāta, tvaṃ tāva daharo , amhākaṃ hatthabhāro, vayappattakāle pabbajissasīti. Atha ne kumāro ‘‘kiṃ tumhe kathetha, nanu ime sattā daharakālepi mahallakakālepi marantiyeva, ‘ayaṃ daharakāle marissati, ayaṃ mahallakakāle’ti kassaci hatthe vā pāde vā nimittaṃ natthi, ahaṃ mama maraṇakālaṃ na jānāmi, tasmā idāneva pabbajissāmī’’ti vatvā dve gāthā abhāsi –
३४९.
349.
‘‘पस्सामि वोहं दहरं कुमारिं, मत्तूपमं केतकपुप्फनेत्तं।
‘‘Passāmi vohaṃ daharaṃ kumāriṃ, mattūpamaṃ ketakapupphanettaṃ;
अभुत्तभोगे पठमे वयस्मिं, आदाय मच्चु वजते कुमारिं॥
Abhuttabhoge paṭhame vayasmiṃ, ādāya maccu vajate kumāriṃ.
३५०.
350.
‘‘युवा सुजातो सुमुखो सुदस्सनो, सामो कुसुम्भपरिकिण्णमस्सु।
‘‘Yuvā sujāto sumukho sudassano, sāmo kusumbhaparikiṇṇamassu;
हित्वान कामे पटिकच्च गेहं, अनुजान मं पब्बजिस्सामि देवा’’ति॥
Hitvāna kāme paṭikacca gehaṃ, anujāna maṃ pabbajissāmi devā’’ti.
तत्थ वोति निपातमत्तं, पस्सामिच्चेवाति अत्थो। मत्तूपमन्ति हासभासविलासेहि मत्तं विय चरन्तिं। केतकपुप्फनेत्तन्ति केतकपुप्फपत्तं विय पुथुलायतनेत्तं। अभुत्तभोगेति एवं उत्तमरूपधरं कुमारिं पठमवये वत्तमानं अभुत्तभोगमेव मातापितूनं उपरि महन्तं सोकं पातेत्वा मच्चु गहेत्वाव गच्छति। सुजातोति सुसण्ठितो। सुमुखोति कञ्चनादासपुण्णचन्दसदिसमुखो। सुदस्सनोति उत्तमरूपधारिताय सम्पन्नदस्सनो। सामोति सुवण्णसामो। कुसुम्भपरिकिण्णमस्सूति सन्निसिन्नट्ठेन सुखुमट्ठेन च तरुणकुसुम्भकेसरसदिसपरिकिण्णमस्सु। इमिना एवरूपोपि कुमारो मच्चुवसं गच्छति। तथाविधम्पि हि सिनेरुं उप्पातेन्तो विय निक्करुणो मच्चु आदाय गच्छतीति दस्सेति। हित्वान कामे पटिकच्च गेहं, अनुजान मं पब्बजिस्सामि देवाति देव, पुत्तदारबन्धनस्मिञ्हि उप्पन्ने तं बन्धनं दुच्छेदनीयं होति, तेनाहं पुरेतरञ्ञेव कामे च गेहञ्च हित्वा इदानेव पब्बजिस्सामि, अनुजान, मन्ति।
Tattha voti nipātamattaṃ, passāmiccevāti attho. Mattūpamanti hāsabhāsavilāsehi mattaṃ viya carantiṃ. Ketakapupphanettanti ketakapupphapattaṃ viya puthulāyatanettaṃ. Abhuttabhogeti evaṃ uttamarūpadharaṃ kumāriṃ paṭhamavaye vattamānaṃ abhuttabhogameva mātāpitūnaṃ upari mahantaṃ sokaṃ pātetvā maccu gahetvāva gacchati. Sujātoti susaṇṭhito. Sumukhoti kañcanādāsapuṇṇacandasadisamukho. Sudassanoti uttamarūpadhāritāya sampannadassano. Sāmoti suvaṇṇasāmo. Kusumbhaparikiṇṇamassūti sannisinnaṭṭhena sukhumaṭṭhena ca taruṇakusumbhakesarasadisaparikiṇṇamassu. Iminā evarūpopi kumāro maccuvasaṃ gacchati. Tathāvidhampi hi sineruṃ uppātento viya nikkaruṇo maccu ādāya gacchatīti dasseti. Hitvāna kāme paṭikacca gehaṃ, anujāna maṃ pabbajissāmi devāti deva, puttadārabandhanasmiñhi uppanne taṃ bandhanaṃ ducchedanīyaṃ hoti, tenāhaṃ puretaraññeva kāme ca gehañca hitvā idāneva pabbajissāmi, anujāna, manti.
एवञ्च पन वत्वा ‘‘तिट्ठथ तुम्हे, तुम्हेहि सद्धिं कथेन्तमेव मं ब्याधिजरामरणानि उपगच्छन्ती’’ति ते उभोपि वन्दित्वा योजनिकं परिसं गहेत्वा निक्खमित्वा गङ्गातीरमेव अगमासि। हत्थिपालो तस्सपि आकासे निसीदित्वा धम्मं देसेत्वा ‘‘समागमो महा भविस्सती’’ति तत्थेव निसीदि। पुनदिवसे पुरोहितो पल्लङ्कवरमज्झगतो निसीदित्वा चिन्तेसि ‘‘मम पुत्ता पब्बजिता, इदानाहं एककोव मनुस्सखाणुको जातोम्हि, अहम्पि पब्बजिस्सामी’’ति। सो ब्राह्मणिया सद्धिं मन्तेन्तो गाथमाह –
Evañca pana vatvā ‘‘tiṭṭhatha tumhe, tumhehi saddhiṃ kathentameva maṃ byādhijarāmaraṇāni upagacchantī’’ti te ubhopi vanditvā yojanikaṃ parisaṃ gahetvā nikkhamitvā gaṅgātīrameva agamāsi. Hatthipālo tassapi ākāse nisīditvā dhammaṃ desetvā ‘‘samāgamo mahā bhavissatī’’ti tattheva nisīdi. Punadivase purohito pallaṅkavaramajjhagato nisīditvā cintesi ‘‘mama puttā pabbajitā, idānāhaṃ ekakova manussakhāṇuko jātomhi, ahampi pabbajissāmī’’ti. So brāhmaṇiyā saddhiṃ mantento gāthamāha –
३५१.
351.
‘‘साखाहि रुक्खो लभते समञ्ञं, पहीनसाखं पन खाणुमाहु।
‘‘Sākhāhi rukkho labhate samaññaṃ, pahīnasākhaṃ pana khāṇumāhu;
पहीनपुत्तस्स ममज्ज भोति, वासेट्ठि भिक्खाचरियाय कालो’’ति॥
Pahīnaputtassa mamajja bhoti, vāseṭṭhi bhikkhācariyāya kālo’’ti.
तत्थ लभते समञ्ञन्ति रुक्खोति वोहारं लभति। वासेट्ठीति ब्राह्मणिं आलपति। भिक्खाचरियायाति मय्हम्पि पब्बज्जाय कालो, पुत्तानं सन्तिकमेव गमिस्सामीति।
Tattha labhate samaññanti rukkhoti vohāraṃ labhati. Vāseṭṭhīti brāhmaṇiṃ ālapati. Bhikkhācariyāyāti mayhampi pabbajjāya kālo, puttānaṃ santikameva gamissāmīti.
सो एवं वत्वा ब्राह्मणे पक्कोसापेसि, सट्ठि ब्राह्मणसहस्सानि सन्निपतिंसु। अथ ने आह – ‘‘तुम्हे किं करिस्सथा’’ति तुम्हे पन आचरियाति। ‘‘अहं मम पुत्तस्स सन्तिके पब्बजिस्सामी’’ति। ‘‘न तुम्हाकमेव निरयो उण्हो, मयम्पि पब्बजिस्सामा’’ति। सो असीतिकोटिधनं ब्राह्मणिया निय्यादेत्वा योजनिकं ब्राह्मणपरिसं आदाय निक्खमित्वा पुत्तानं सन्तिकञ्ञेव गतो। हत्थिपालो तायपि परिसाय आकासे ठत्वा धम्मं देसेसि। पुनदिवसे ब्राह्मणी चिन्तेसि ‘‘मम चत्तारो पुत्ता सेतच्छत्तं पहाय ‘पब्बजिस्सामा’ति गता, ब्राह्मणोपि पुरोहितट्ठानेन सद्धिं असीतिकोटिधनं छड्डेत्वा पुत्तानञ्ञेव सन्तिकं गतो, अहमेव एका किं करिस्सामि, पुत्तानं गतमग्गेनेव गमिस्सामी’’ति। सा अतीतं उदाहरणं आहरन्ती उदानगाथमाह –
So evaṃ vatvā brāhmaṇe pakkosāpesi, saṭṭhi brāhmaṇasahassāni sannipatiṃsu. Atha ne āha – ‘‘tumhe kiṃ karissathā’’ti tumhe pana ācariyāti. ‘‘Ahaṃ mama puttassa santike pabbajissāmī’’ti. ‘‘Na tumhākameva nirayo uṇho, mayampi pabbajissāmā’’ti. So asītikoṭidhanaṃ brāhmaṇiyā niyyādetvā yojanikaṃ brāhmaṇaparisaṃ ādāya nikkhamitvā puttānaṃ santikaññeva gato. Hatthipālo tāyapi parisāya ākāse ṭhatvā dhammaṃ desesi. Punadivase brāhmaṇī cintesi ‘‘mama cattāro puttā setacchattaṃ pahāya ‘pabbajissāmā’ti gatā, brāhmaṇopi purohitaṭṭhānena saddhiṃ asītikoṭidhanaṃ chaḍḍetvā puttānaññeva santikaṃ gato, ahameva ekā kiṃ karissāmi, puttānaṃ gatamaggeneva gamissāmī’’ti. Sā atītaṃ udāharaṇaṃ āharantī udānagāthamāha –
३५२.
352.
‘‘अघस्मि कोञ्चाव यथा हिमच्चये, कतानि जालानि पदालिय हंसा।
‘‘Aghasmi koñcāva yathā himaccaye, katāni jālāni padāliya haṃsā;
गच्छन्ति पुत्ता च पती च मय्हं, साहं कथं नानुवजे पजान’’न्ति॥
Gacchanti puttā ca patī ca mayhaṃ, sāhaṃ kathaṃ nānuvaje pajāna’’nti.
तत्थ अघस्मि कोञ्चाव यथाति यथेव आकासे कोञ्चसकुणा असज्जमाना गच्छन्ति। हिमच्चयेति वस्सानच्चये। कतानि जालानि पदालिय हंसाति अतीते किर छन्नवुतिसहस्सा सुवण्णहंसावस्सारत्तपहोनकं सालिं कञ्चनगुहायं निक्खिपित्वा वस्सभयेन बहि अनिक्खमित्वा चतुमासं तत्थ वसन्ति। अथ नेसं उण्णनाभि नाम मक्कटको गुहाद्वारे जालं बन्धति। हंसा द्विन्नं तरुणहंसानं द्विगुणं वट्टं देन्ति। ते थामसम्पन्नताय तं जालं छिन्दित्वा पुरतो गच्छन्ति, सेसा तेसं गतमग्गेन गच्छन्ति। सा तमत्थं पकासेन्ती एवमाह। इदं वुत्तं होति – यथेव आकासे कोञ्चसकुणा असज्जमाना गच्छन्ति, तथा हिमच्चये वस्सानातिक्कमे द्वे तरुणहंसा कतानि जालानि पदालेत्वा गच्छन्ति, अथ नेसं गतमग्गेन इतरे हंसा। इदानि पन मम पुत्ता तरुणहंसा जालं विय कामजालं छिन्दित्वा गता, मयापि तेसं गतमग्गेन गन्तब्बन्ति इमिनाधिप्पायेन ‘‘गच्छन्ति पुत्ता च पती च मय्हं, साहं कथं नानुवजे पजान’’न्ति आह।
Tattha aghasmi koñcāva yathāti yatheva ākāse koñcasakuṇā asajjamānā gacchanti. Himaccayeti vassānaccaye. Katāni jālāni padāliya haṃsāti atīte kira channavutisahassā suvaṇṇahaṃsāvassārattapahonakaṃ sāliṃ kañcanaguhāyaṃ nikkhipitvā vassabhayena bahi anikkhamitvā catumāsaṃ tattha vasanti. Atha nesaṃ uṇṇanābhi nāma makkaṭako guhādvāre jālaṃ bandhati. Haṃsā dvinnaṃ taruṇahaṃsānaṃ dviguṇaṃ vaṭṭaṃ denti. Te thāmasampannatāya taṃ jālaṃ chinditvā purato gacchanti, sesā tesaṃ gatamaggena gacchanti. Sā tamatthaṃ pakāsentī evamāha. Idaṃ vuttaṃ hoti – yatheva ākāse koñcasakuṇā asajjamānā gacchanti, tathā himaccaye vassānātikkame dve taruṇahaṃsā katāni jālāni padāletvā gacchanti, atha nesaṃ gatamaggena itare haṃsā. Idāni pana mama puttā taruṇahaṃsā jālaṃ viya kāmajālaṃ chinditvā gatā, mayāpi tesaṃ gatamaggena gantabbanti iminādhippāyena ‘‘gacchanti puttā ca patī ca mayhaṃ, sāhaṃ kathaṃ nānuvaje pajāna’’nti āha.
इति सा ‘‘कथं अहं एवं पजानन्ती न पब्बजिस्सामि, पब्बजिस्सामि येवा’’ति सन्निट्ठानं कत्वा ब्राह्मणियो पक्कोसापेत्वा एवमाह ‘‘तुम्हे किं करिस्सथा’’ति? ‘‘तुम्हे पन अय्ये’’ति। ‘‘अहं पब्बजिस्सामी’’ति। ‘‘मयम्पि पब्बजिस्सामा’’ति। सा तं विभवं छड्डेत्वा योजनिकं परिसं गहेत्वा पुत्तानं सन्तिकमेव गता। हत्थिपालो तायपि परिसाय आकासे निसीदित्वा धम्मं देसेसि। पुनदिवसे राजा ‘‘कुहिं पुरोहितो’’ति पुच्छि। ‘‘देव, पुरोहितो च ब्राह्मणी च सब्बं धनं छड्डेत्वा द्वियोजनिकं परिसं गहेत्वा पुत्तानं सन्तिकं गता’’ति। राजा ‘‘असामिकं धनं अम्हाकं पापुणाती’’ति तस्स गेहतो धनं आहरापेसि। अथस्स अग्गमहेसी ‘‘राजा किं करोती’’ति पुच्छित्वा ‘‘पुरोहितस्स गेहतो धनं आहरापेती’’ति वुत्ते ‘‘पुरोहितो कुहि’’न्ति वत्वा ‘‘सपजापतिको पब्बज्जत्थाय निक्खन्तो’’ति सुत्वा ‘‘अयं राजा ब्राह्मणेन च ब्राह्मणिया च चतूहि पुत्तेहि च जहितं उक्कारं मोहेन मूळ्हो अत्तनो घरं आहरापेति, उपमाय नं बोधेस्सामी’’ति सूनतो मंसं आहरापेत्वा राजङ्गणे रासिं कारेत्वा उजुमग्गं विस्सज्जेत्वा जालं परिक्खिपापेसि। गिज्झा दूरतोव दिस्वा तस्सत्थाय ओतरिंसु। तत्थ सप्पञ्ञा जालं पसारितं ञत्वा अतिभारिका हुत्वा ‘‘उजुकं उप्पतितुं न सक्खिस्सामा’’ति अत्तना खादितमंसं छड्डेत्वा वमित्वा जालं अनल्लीयित्वा उजुकमेव उप्पतित्वा गमिंसु। अन्धबाला पन तेहि छड्डितं वमितं खादित्वा भारिया हुत्वा उजुकं उप्पतितुं असक्कोन्ता आगन्त्वा जाले बज्झिंसु। अथेकं गिज्झं आनेत्वा देविया दस्सयिंसु। सा तं आदाय रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘एथ ताव, महाराज, राजङ्गणे एकं किरियं पस्सिस्सामा’’ति सीहपञ्जरं विवरित्वा ‘‘इमे गिज्झे ओलोकेहि महाराजा’’ति वत्वा द्वे गाथा अभासि –
Iti sā ‘‘kathaṃ ahaṃ evaṃ pajānantī na pabbajissāmi, pabbajissāmi yevā’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā brāhmaṇiyo pakkosāpetvā evamāha ‘‘tumhe kiṃ karissathā’’ti? ‘‘Tumhe pana ayye’’ti. ‘‘Ahaṃ pabbajissāmī’’ti. ‘‘Mayampi pabbajissāmā’’ti. Sā taṃ vibhavaṃ chaḍḍetvā yojanikaṃ parisaṃ gahetvā puttānaṃ santikameva gatā. Hatthipālo tāyapi parisāya ākāse nisīditvā dhammaṃ desesi. Punadivase rājā ‘‘kuhiṃ purohito’’ti pucchi. ‘‘Deva, purohito ca brāhmaṇī ca sabbaṃ dhanaṃ chaḍḍetvā dviyojanikaṃ parisaṃ gahetvā puttānaṃ santikaṃ gatā’’ti. Rājā ‘‘asāmikaṃ dhanaṃ amhākaṃ pāpuṇātī’’ti tassa gehato dhanaṃ āharāpesi. Athassa aggamahesī ‘‘rājā kiṃ karotī’’ti pucchitvā ‘‘purohitassa gehato dhanaṃ āharāpetī’’ti vutte ‘‘purohito kuhi’’nti vatvā ‘‘sapajāpatiko pabbajjatthāya nikkhanto’’ti sutvā ‘‘ayaṃ rājā brāhmaṇena ca brāhmaṇiyā ca catūhi puttehi ca jahitaṃ ukkāraṃ mohena mūḷho attano gharaṃ āharāpeti, upamāya naṃ bodhessāmī’’ti sūnato maṃsaṃ āharāpetvā rājaṅgaṇe rāsiṃ kāretvā ujumaggaṃ vissajjetvā jālaṃ parikkhipāpesi. Gijjhā dūratova disvā tassatthāya otariṃsu. Tattha sappaññā jālaṃ pasāritaṃ ñatvā atibhārikā hutvā ‘‘ujukaṃ uppatituṃ na sakkhissāmā’’ti attanā khāditamaṃsaṃ chaḍḍetvā vamitvā jālaṃ anallīyitvā ujukameva uppatitvā gamiṃsu. Andhabālā pana tehi chaḍḍitaṃ vamitaṃ khāditvā bhāriyā hutvā ujukaṃ uppatituṃ asakkontā āgantvā jāle bajjhiṃsu. Athekaṃ gijjhaṃ ānetvā deviyā dassayiṃsu. Sā taṃ ādāya rañño santikaṃ gantvā ‘‘etha tāva, mahārāja, rājaṅgaṇe ekaṃ kiriyaṃ passissāmā’’ti sīhapañjaraṃ vivaritvā ‘‘ime gijjhe olokehi mahārājā’’ti vatvā dve gāthā abhāsi –
३५३.
353.
‘‘एते भुत्वा वमित्वा च, पक्कमन्ति विहङ्गमा।
‘‘Ete bhutvā vamitvā ca, pakkamanti vihaṅgamā;
ये च भुत्वा न वमिंसु, ते मे हत्थत्तमागता॥
Ye ca bhutvā na vamiṃsu, te me hatthattamāgatā.
३५४.
354.
‘‘अवमी ब्राह्मणो कामे, सो त्वं पच्चावमिस्ससि।
‘‘Avamī brāhmaṇo kāme, so tvaṃ paccāvamissasi;
वन्तादो पुरिसो राज, न सो होति पसंसियो’’ति॥
Vantādo puriso rāja, na so hoti pasaṃsiyo’’ti.
तत्थ भुत्वा वमित्वा चाति मंसं खादित्वा वमित्वा च। पच्चावमिस्ससीति पटिभुञ्जिस्ससि। वन्तादोति परस्स वमितखादको। न पसंसियोति सो तण्हावसिको बालो बुद्धादीहि पण्डितेहि पसंसितब्बो न होति।
Tattha bhutvā vamitvā cāti maṃsaṃ khāditvā vamitvā ca. Paccāvamissasīti paṭibhuñjissasi. Vantādoti parassa vamitakhādako. Na pasaṃsiyoti so taṇhāvasiko bālo buddhādīhi paṇḍitehi pasaṃsitabbo na hoti.
तं सुत्वा राजा विप्पटिसारी अहोसि, तयो भवा आदित्ता विय उपट्ठहिंसु। सो ‘‘अज्जेव रज्जं पहाय मम पब्बजितुं वट्टती’’ति उप्पन्नसंवेगो देविया थुतिं करोन्तो गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā vippaṭisārī ahosi, tayo bhavā ādittā viya upaṭṭhahiṃsu. So ‘‘ajjeva rajjaṃ pahāya mama pabbajituṃ vaṭṭatī’’ti uppannasaṃvego deviyā thutiṃ karonto gāthamāha –
३५५.
355.
‘‘पङ्के च पोसं पलिपे ब्यसन्नं, बली यथा दुब्बलमुद्धरेय्य।
‘‘Paṅke ca posaṃ palipe byasannaṃ, balī yathā dubbalamuddhareyya;
एवम्पि मं त्वं उदतारि भोति, पञ्चालि गाथाहि सुभासिताही’’ति॥
Evampi maṃ tvaṃ udatāri bhoti, pañcāli gāthāhi subhāsitāhī’’ti.
तत्थ ब्यसन्नन्ति निमुग्गं, ‘‘विसन्न’’न्तिपि पाठो। उद्धरेय्याति केसेसु वा हत्थेसु वा गहेत्वा उक्खिपित्वा थले ठपेय्य। उदतारीति कामपङ्कतो उत्तारयि। ‘‘उदतासी’’तिपि पाठो, अयमेवत्थो। ‘‘उद्धटासी’’तिपि पाठो, उद्धरीति अत्थो। पञ्चालीति पञ्चालराजधीते।
Tattha byasannanti nimuggaṃ, ‘‘visanna’’ntipi pāṭho. Uddhareyyāti kesesu vā hatthesu vā gahetvā ukkhipitvā thale ṭhapeyya. Udatārīti kāmapaṅkato uttārayi. ‘‘Udatāsī’’tipi pāṭho, ayamevattho. ‘‘Uddhaṭāsī’’tipi pāṭho, uddharīti attho. Pañcālīti pañcālarājadhīte.
एवञ्च पन वत्वा तङ्खणञ्ञेव पब्बजितुकामो हुत्वा अमच्चे पक्कोसापेत्वा आह – ‘‘तुम्हे किं करिस्सथा’’ति तुम्हे पन, देवाति? ‘‘अहं हत्थिपालस्स सन्तिके पब्बजिस्सामी’’ति। ‘‘मयम्पि पब्बजिस्साम, देवा’’ति। राजा द्वादसयोजनिके बाराणसिनगरे रज्जं छड्डेत्वा ‘‘अत्थिका सेतच्छत्तं उस्सापेन्तू’’ति अमच्चपरिवुतो तियोजनिकं परिसं गहेत्वा कुमारस्सेव सन्तिकं गतो। हत्थिपालो तस्सापि परिसाय आकासे निसिन्नो धम्मं देसेसि। सत्था रञ्ञो पब्बजितभावं पकासेन्तो गाथमाह –
Evañca pana vatvā taṅkhaṇaññeva pabbajitukāmo hutvā amacce pakkosāpetvā āha – ‘‘tumhe kiṃ karissathā’’ti tumhe pana, devāti? ‘‘Ahaṃ hatthipālassa santike pabbajissāmī’’ti. ‘‘Mayampi pabbajissāma, devā’’ti. Rājā dvādasayojanike bārāṇasinagare rajjaṃ chaḍḍetvā ‘‘atthikā setacchattaṃ ussāpentū’’ti amaccaparivuto tiyojanikaṃ parisaṃ gahetvā kumārasseva santikaṃ gato. Hatthipālo tassāpi parisāya ākāse nisinno dhammaṃ desesi. Satthā rañño pabbajitabhāvaṃ pakāsento gāthamāha –
३५६.
356.
‘‘इदं वत्वा महाराजा, एसुकारी दिसम्पति।
‘‘Idaṃ vatvā mahārājā, esukārī disampati;
रट्ठं हित्वान पब्बजि, नागो छेत्वाव बन्धन’’न्ति॥
Raṭṭhaṃ hitvāna pabbaji, nāgo chetvāva bandhana’’nti.
पुनदिवसे नगरे ओहीनजनो सन्निपतित्वा राजद्वारं गन्त्वा देविया आरोचेत्वा निवेसनं पविसित्वा देविं वन्दित्वा एकमन्तं ठितो गाथमाह।
Punadivase nagare ohīnajano sannipatitvā rājadvāraṃ gantvā deviyā ārocetvā nivesanaṃ pavisitvā deviṃ vanditvā ekamantaṃ ṭhito gāthamāha.
३५७.
357.
‘‘राजा च पब्बज्जमरोचयित्थ, रट्ठं पहाय नरवीरसेट्ठो।
‘‘Rājā ca pabbajjamarocayittha, raṭṭhaṃ pahāya naravīraseṭṭho;
तुवम्पि नो होहि यथेव राजा, अम्हेहि गुत्ता अनुसास रज्ज’’न्ति॥
Tuvampi no hohi yatheva rājā, amhehi guttā anusāsa rajja’’nti.
तत्थ अनुसासाति अम्हेहि गुत्ता हुत्वा धम्मेन रज्जं कारेहि।
Tattha anusāsāti amhehi guttā hutvā dhammena rajjaṃ kārehi.
सा महाजनस्स कथं सुत्वा सेसगाथा अभासि –
Sā mahājanassa kathaṃ sutvā sesagāthā abhāsi –
३५८.
358.
‘‘राजा च पब्बज्जमरोचयित्थ, रट्ठं पहाय नरवीरसेट्ठो।
‘‘Rājā ca pabbajjamarocayittha, raṭṭhaṃ pahāya naravīraseṭṭho;
अहम्पि एका चरिस्सामि लोके, हित्वान कामानि मनोरमानि॥
Ahampi ekā carissāmi loke, hitvāna kāmāni manoramāni.
३५९.
359.
‘‘राजा च पब्बज्जमरोचयित्थ, रट्ठं पहाय नरवीरसेट्ठो।
‘‘Rājā ca pabbajjamarocayittha, raṭṭhaṃ pahāya naravīraseṭṭho;
अहम्पि एका चरिस्सामि लोके, हित्वान कामानि यथोधिकानि॥
Ahampi ekā carissāmi loke, hitvāna kāmāni yathodhikāni.
३६०.
360.
‘‘अच्चेन्ति काला तरयन्ति रत्तियो, वयोगुणा अनुपुब्बं जहन्ति।
‘‘Accenti kālā tarayanti rattiyo, vayoguṇā anupubbaṃ jahanti;
अहम्पि एका चरिस्सामि लोके, हित्वान कामानि मनोरमानि॥
Ahampi ekā carissāmi loke, hitvāna kāmāni manoramāni.
३६१.
361.
‘‘अच्चेन्ति काला तरयन्ति रत्तियो, वयोगुणा अनुपुब्बं जहन्ति।
‘‘Accenti kālā tarayanti rattiyo, vayoguṇā anupubbaṃ jahanti;
अहम्पि एका चरिस्सामि लोके, हित्वान कामानि यथोधिकानि॥
Ahampi ekā carissāmi loke, hitvāna kāmāni yathodhikāni.
३६२.
362.
‘‘अच्चेन्ति काला तरयन्ति रत्तियो, वयोगुणा अनुपुब्बं जहन्ति।
‘‘Accenti kālā tarayanti rattiyo, vayoguṇā anupubbaṃ jahanti;
अहम्पि एका चरिस्सामि लोके, सीतिभूता सब्बमतिच्च सङ्ग’’न्ति॥
Ahampi ekā carissāmi loke, sītibhūtā sabbamaticca saṅga’’nti.
तत्थ एकाति पुत्तधीतुकिलेससम्बाधेहि मुच्चित्वा इमस्मिं लोके एकिकाव चरिस्सामि। कामानीति रूपादयो कामगुणे। यतोधिकानीति येन येन ओधिना ठितानि, तेन तेन ठितानेव जहिस्सामि, न किञ्चि आमसिस्सामीति अत्थो। अच्चेन्ति कालाति पुब्बण्हादयो काला अतिक्कमन्ति। तरयन्तीति अतुच्छा हुत्वा आयुसङ्खारं खेपयमाना खादयमाना गच्छन्ति। वयोगुणाति पठमवयादयो तयो, मन्ददसकादयो वा दस कोट्ठासा। अनुपुब्बं जहन्तीति उपरूपरिकोट्ठासं अप्पत्वा तत्थ तत्थेव निरुज्झन्ति। सीतिभूताति उण्हकारके उण्हसभावे किलेसे पहाय सीतला हुत्वा। सब्बमतिच्च सङ्गन्ति रागसङ्गादिकं सब्बसङ्गं अतिक्कमित्वा एका चरिस्सामि, हत्थिपालकुमारस्स सन्तिकं गन्त्वा पब्बजिस्सामीति।
Tattha ekāti puttadhītukilesasambādhehi muccitvā imasmiṃ loke ekikāva carissāmi. Kāmānīti rūpādayo kāmaguṇe. Yatodhikānīti yena yena odhinā ṭhitāni, tena tena ṭhitāneva jahissāmi, na kiñci āmasissāmīti attho. Accenti kālāti pubbaṇhādayo kālā atikkamanti. Tarayantīti atucchā hutvā āyusaṅkhāraṃ khepayamānā khādayamānā gacchanti. Vayoguṇāti paṭhamavayādayo tayo, mandadasakādayo vā dasa koṭṭhāsā. Anupubbaṃ jahantīti uparūparikoṭṭhāsaṃ appatvā tattha tattheva nirujjhanti. Sītibhūtāti uṇhakārake uṇhasabhāve kilese pahāya sītalā hutvā. Sabbamaticca saṅganti rāgasaṅgādikaṃ sabbasaṅgaṃ atikkamitvā ekā carissāmi, hatthipālakumārassa santikaṃ gantvā pabbajissāmīti.
इति सा इमाहि गाथाहि महाजनस्स धम्मं देसेत्वा अमच्चभरियायो पक्कोसापेत्वा आह – ‘‘तुम्हे किं करिस्सथा’’ति तुम्हे पन अय्येति? ‘‘अहं पब्बजिस्सामी’’ति। ‘‘मयम्पि पब्बजिस्सामा’’ति। सा ‘‘साधू’’ति राजनिवेसने सुवण्णकोट्ठागारादीनि विवरापेत्वा ‘‘असुकट्ठाने च असुकट्ठाने च महानिधि निदहित’’न्ति सुवण्णपट्टे लिखापेत्वा ‘‘दिन्नञ्ञेव, अत्थिका हरन्तू’’ति वत्वा सुवण्णपट्टं महातले थम्भे बन्धापेत्वा नगरे भेरिं चरापेत्वा महासम्पत्तिं छड्डेत्वा नगरा निक्खमि। तस्मिं खणे सकलनगरं सङ्खुभि। ‘‘राजा च किर देवी च रज्जं पहाय ‘पब्बजिस्सामा’ति निक्खमन्ति, मयं इध किं करिस्सामा’’ति ततो ततो मनुस्सा यथापूरितानेव गेहानि छड्डेत्वा पुत्ते हत्थेसु गहेत्वा निक्खमिंसु। सब्बापणा पसारितनियामेनेव ठिता, निवत्तित्वा ओलोकेन्तो नाम नाहोसि। सकलनगरं तुच्छं अहोसि, देवीपि तियोजनिकं परिसं गहेत्वा तत्थेव गता। हत्थिपालो तस्सापि परिसाय आकासे निसिन्नो धम्मं देसेत्वा द्वादसयोजनिकं परिसं गहेत्वा हिमवन्ताभिमुखो पायासि। ‘‘हत्थिपालकुमारो किर द्वादसयोजनिकं बाराणसिं तुच्छं कत्वा ‘पब्बजिस्सामी’ति महाजनं आदाय हिमवन्तं गच्छति, किमङ्गं पन मय’’न्ति सकलकासिरट्ठं सङ्खुभि। अपरभागे परिसा तिंसयोजनिका अहेसुं, सो ताय परिसाय सद्धिं हिमवन्तं पाविसि।
Iti sā imāhi gāthāhi mahājanassa dhammaṃ desetvā amaccabhariyāyo pakkosāpetvā āha – ‘‘tumhe kiṃ karissathā’’ti tumhe pana ayyeti? ‘‘Ahaṃ pabbajissāmī’’ti. ‘‘Mayampi pabbajissāmā’’ti. Sā ‘‘sādhū’’ti rājanivesane suvaṇṇakoṭṭhāgārādīni vivarāpetvā ‘‘asukaṭṭhāne ca asukaṭṭhāne ca mahānidhi nidahita’’nti suvaṇṇapaṭṭe likhāpetvā ‘‘dinnaññeva, atthikā harantū’’ti vatvā suvaṇṇapaṭṭaṃ mahātale thambhe bandhāpetvā nagare bheriṃ carāpetvā mahāsampattiṃ chaḍḍetvā nagarā nikkhami. Tasmiṃ khaṇe sakalanagaraṃ saṅkhubhi. ‘‘Rājā ca kira devī ca rajjaṃ pahāya ‘pabbajissāmā’ti nikkhamanti, mayaṃ idha kiṃ karissāmā’’ti tato tato manussā yathāpūritāneva gehāni chaḍḍetvā putte hatthesu gahetvā nikkhamiṃsu. Sabbāpaṇā pasāritaniyāmeneva ṭhitā, nivattitvā olokento nāma nāhosi. Sakalanagaraṃ tucchaṃ ahosi, devīpi tiyojanikaṃ parisaṃ gahetvā tattheva gatā. Hatthipālo tassāpi parisāya ākāse nisinno dhammaṃ desetvā dvādasayojanikaṃ parisaṃ gahetvā himavantābhimukho pāyāsi. ‘‘Hatthipālakumāro kira dvādasayojanikaṃ bārāṇasiṃ tucchaṃ katvā ‘pabbajissāmī’ti mahājanaṃ ādāya himavantaṃ gacchati, kimaṅgaṃ pana maya’’nti sakalakāsiraṭṭhaṃ saṅkhubhi. Aparabhāge parisā tiṃsayojanikā ahesuṃ, so tāya parisāya saddhiṃ himavantaṃ pāvisi.
सक्को आवज्जेन्तो तं पवत्तिं ञत्वा ‘‘हत्थिपालकुमारो महाभिनिक्खमनं निक्खन्तो, समागमो महा भविस्सति, वसनट्ठानं लद्धुं वट्टती’’ति विस्सकम्मं आणापेसि ‘‘गच्छ, आयामतो छत्तिंसयोजनं, वित्थारतो पन्नरसयोजनं अस्समं मापेत्वा पब्बजितपरिक्खारे सम्पादेही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा गङ्गातीरे रमणीये भूमिभागे वुत्तप्पमाणं अस्समपदं मापेत्वा पण्णसालासु कट्ठत्थरणपण्णत्थरणआसनादीनि पञ्ञपेत्वा सब्बे पब्बजितपरिक्खारे मापेसि। एकेकिस्सा पण्णसालाय द्वारे एकेको चङ्कमो रत्तिट्ठानदिवाट्ठानपरिच्छिन्नो कतसुधापरिकम्मो आलम्बनफलको, तेसु तेसु ठानेसु नानावण्णसुरभिकुसुमसञ्छन्ना पुप्फगच्छा, एकेकस्स चङ्कमस्स कोटियं एकेको उदकभरितो कूपो, तस्स सन्तिके एकेको फलरुक्खो, सो एकोव सब्बफलानि फलति। इदं सब्बं देवतानुभावेन अहोसि। विस्सकम्मो अस्समपदं मापेत्वा पण्णसालासु पब्बजितपरिक्खारे ठपेत्वा ‘‘ये केचि पब्बजितुकामा इमे परिक्खारे गण्हन्तू’’ति जातिहिङ्गुलकेन भित्तिया अक्खरानि लिखित्वा अत्तनो आनुभावेन भेरवसद्दे मिगपक्खी दुद्दसिके अमनुस्से च पटिक्कमापेत्वा सकट्ठानमेव गतो।
Sakko āvajjento taṃ pavattiṃ ñatvā ‘‘hatthipālakumāro mahābhinikkhamanaṃ nikkhanto, samāgamo mahā bhavissati, vasanaṭṭhānaṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti vissakammaṃ āṇāpesi ‘‘gaccha, āyāmato chattiṃsayojanaṃ, vitthārato pannarasayojanaṃ assamaṃ māpetvā pabbajitaparikkhāre sampādehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā gaṅgātīre ramaṇīye bhūmibhāge vuttappamāṇaṃ assamapadaṃ māpetvā paṇṇasālāsu kaṭṭhattharaṇapaṇṇattharaṇaāsanādīni paññapetvā sabbe pabbajitaparikkhāre māpesi. Ekekissā paṇṇasālāya dvāre ekeko caṅkamo rattiṭṭhānadivāṭṭhānaparicchinno katasudhāparikammo ālambanaphalako, tesu tesu ṭhānesu nānāvaṇṇasurabhikusumasañchannā pupphagacchā, ekekassa caṅkamassa koṭiyaṃ ekeko udakabharito kūpo, tassa santike ekeko phalarukkho, so ekova sabbaphalāni phalati. Idaṃ sabbaṃ devatānubhāvena ahosi. Vissakammo assamapadaṃ māpetvā paṇṇasālāsu pabbajitaparikkhāre ṭhapetvā ‘‘ye keci pabbajitukāmā ime parikkhāre gaṇhantū’’ti jātihiṅgulakena bhittiyā akkharāni likhitvā attano ānubhāvena bheravasadde migapakkhī duddasike amanusse ca paṭikkamāpetvā sakaṭṭhānameva gato.
हत्थिपालकुमारो एकपदिकमग्गेन सक्कदत्तियं अस्समं पविसित्वा अक्खरानि दिस्वा ‘‘सक्केन मम महाभिनिक्खमनं निक्खन्तभावो ञातो भविस्सती’’ति द्वारं विवरित्वा पण्णसालं पविसित्वा इसिपब्बज्जलिङ्गं गहेत्वा निक्खमित्वा चङ्कमं ओतरित्वा कतिपये वारे अपरापरं चङ्कमित्वा सेसजनकायं पब्बाजेत्वा अस्समपदं विचारेन्तो तरुणपुत्तानं इत्थीनं मज्झट्ठाने पण्णसालं अदासि। ततो अनन्तरं महल्लकित्थीनं, ततो अनन्तरं मज्झिमित्थीनं, समन्ता परिक्खिपित्वा पन पुरिसानं अदासि । अथेको राजा ‘‘बाराणसियं किर राजा नत्थी’’ति आगन्त्वा अलङ्कतपटियत्तं नगरं ओलोकेत्वा राजनिवेसनं आरुय्ह तत्थ तत्थ रतनरासिं दिस्वा ‘‘एवरूपं नगरं पहाय पब्बजितकालतो पट्ठाय पब्बज्जा नामेसा उळारा भविस्सती’’ति सुरासोण्डे मग्गं पुच्छित्वा हत्थिपालस्स सन्तिकं पायासि। हत्थिपालो तस्स वनन्तरं आगतभावं ञत्वा पटिमग्गं गन्त्वा आकासे निसिन्नो परिसाय धम्मं देसेत्वा अस्समपदं नेत्वा सब्बपरिसं पब्बाजेसि। एतेनुपायेन अञ्ञेपि छ राजानो पब्बजिंसु। सत्त राजानो भोगे छड्डयिंसु, छत्तिंसयोजनिको अस्समो निरन्तरो परिपूरि। यो कामवितक्कादीसु अञ्ञतरं वितक्केति, महापुरिसो तस्स धम्मं देसेत्वा ब्रह्मविहारभावनञ्चेव कसिणभावनञ्च आचिक्खति। ते येभुय्येन झानाभिञ्ञा निब्बत्तेत्वा तीसु कोट्ठासेसु द्वे कोट्ठासा ब्रह्मलोके निब्बत्तिंसु। ततियकोट्ठासं तिधा कत्वा एको कोट्ठासो ब्रह्मलोके निब्बत्ति, एको छसु कामसग्गेसु, एको इसीनं पारिचरियं कत्वा मनुस्सलोके तीसु कुलसम्पत्तीसु निब्बत्ति। एवं हत्थिपालस्स सासनं अपगतनिरयतिरच्छानयोनिपेत्तिविसयासुरकायं अहोसि।
Hatthipālakumāro ekapadikamaggena sakkadattiyaṃ assamaṃ pavisitvā akkharāni disvā ‘‘sakkena mama mahābhinikkhamanaṃ nikkhantabhāvo ñāto bhavissatī’’ti dvāraṃ vivaritvā paṇṇasālaṃ pavisitvā isipabbajjaliṅgaṃ gahetvā nikkhamitvā caṅkamaṃ otaritvā katipaye vāre aparāparaṃ caṅkamitvā sesajanakāyaṃ pabbājetvā assamapadaṃ vicārento taruṇaputtānaṃ itthīnaṃ majjhaṭṭhāne paṇṇasālaṃ adāsi. Tato anantaraṃ mahallakitthīnaṃ, tato anantaraṃ majjhimitthīnaṃ, samantā parikkhipitvā pana purisānaṃ adāsi . Atheko rājā ‘‘bārāṇasiyaṃ kira rājā natthī’’ti āgantvā alaṅkatapaṭiyattaṃ nagaraṃ oloketvā rājanivesanaṃ āruyha tattha tattha ratanarāsiṃ disvā ‘‘evarūpaṃ nagaraṃ pahāya pabbajitakālato paṭṭhāya pabbajjā nāmesā uḷārā bhavissatī’’ti surāsoṇḍe maggaṃ pucchitvā hatthipālassa santikaṃ pāyāsi. Hatthipālo tassa vanantaraṃ āgatabhāvaṃ ñatvā paṭimaggaṃ gantvā ākāse nisinno parisāya dhammaṃ desetvā assamapadaṃ netvā sabbaparisaṃ pabbājesi. Etenupāyena aññepi cha rājāno pabbajiṃsu. Satta rājāno bhoge chaḍḍayiṃsu, chattiṃsayojaniko assamo nirantaro paripūri. Yo kāmavitakkādīsu aññataraṃ vitakketi, mahāpuriso tassa dhammaṃ desetvā brahmavihārabhāvanañceva kasiṇabhāvanañca ācikkhati. Te yebhuyyena jhānābhiññā nibbattetvā tīsu koṭṭhāsesu dve koṭṭhāsā brahmaloke nibbattiṃsu. Tatiyakoṭṭhāsaṃ tidhā katvā eko koṭṭhāso brahmaloke nibbatti, eko chasu kāmasaggesu, eko isīnaṃ pāricariyaṃ katvā manussaloke tīsu kulasampattīsu nibbatti. Evaṃ hatthipālassa sāsanaṃ apagatanirayatiracchānayonipettivisayāsurakāyaṃ ahosi.
इमस्मिं तम्बपण्णिदीपे पथविचालकधम्मगुत्तत्थेरो, कटकन्धकारवासी फुस्सदेवत्थेरो, उपरिमण्डलवासी महासङ्घरक्खितत्थेरो, मलयमहादेवत्थेरो, अभयगिरिवासी महादेवत्थेरो, गामन्तपब्भारवासी महासिवत्थेरो, काळवल्लिमण्डपवासी महानागत्थेरो कुद्दालसमागमे मूगपक्खसमागमे चूळसुतसोमसमागमे अयोघरपण्डितसमागमे हत्थिपालसमागमे च सब्बपच्छा निक्खन्तपुरिसा अहेसुं। तेनेवाह भगवा –
Imasmiṃ tambapaṇṇidīpe pathavicālakadhammaguttatthero, kaṭakandhakāravāsī phussadevatthero, uparimaṇḍalavāsī mahāsaṅgharakkhitatthero, malayamahādevatthero, abhayagirivāsī mahādevatthero, gāmantapabbhāravāsī mahāsivatthero, kāḷavallimaṇḍapavāsī mahānāgatthero kuddālasamāgame mūgapakkhasamāgame cūḷasutasomasamāgame ayogharapaṇḍitasamāgame hatthipālasamāgame ca sabbapacchā nikkhantapurisā ahesuṃ. Tenevāha bhagavā –
‘‘अभित्थरेथ कल्याणे, पापा चित्तं निवारये।
‘‘Abhittharetha kalyāṇe, pāpā cittaṃ nivāraye;
दन्धञ्हि करोतो पुञ्ञं, पापस्मिं रमते मनो’’ति॥ (ध॰ प॰ ११६)।
Dandhañhi karoto puññaṃ, pāpasmiṃ ramate mano’’ti. (dha. pa. 116);
तस्मा कल्याणं तुरिततुरितेनेव कातब्बन्ति।
Tasmā kalyāṇaṃ turitaturiteneva kātabbanti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘एवं, भिक्खवे, पुब्बेपि तथागतो महाभिनिक्खमनं निक्खन्तोयेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा एसुकारी राजा सुद्धोदनमहाराजा अहोसि, देवी महामाया, पुरोहितो कस्सपो, ब्राह्मणी भद्दकापिलानी, अजपालो अनुरुद्धो, गोपालो मोग्गल्लानो, अस्सपालो सारिपुत्तो, सेसपरिसा बुद्धपरिसा, हत्थिपालो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘evaṃ, bhikkhave, pubbepi tathāgato mahābhinikkhamanaṃ nikkhantoyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā esukārī rājā suddhodanamahārājā ahosi, devī mahāmāyā, purohito kassapo, brāhmaṇī bhaddakāpilānī, ajapālo anuruddho, gopālo moggallāno, assapālo sāriputto, sesaparisā buddhaparisā, hatthipālo pana ahameva ahosi’’nti.
हत्थिपालजातकवण्णना तेरसमा।
Hatthipālajātakavaṇṇanā terasamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५०९. हत्थिपालजातकं • 509. Hatthipālajātakaṃ
