| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सुत्तनिपात-अट्ठकथा • Suttanipāta-aṭṭhakathā |
९. हेमवतसुत्तवण्णना
9. Hemavatasuttavaṇṇanā
अज्ज पन्नरसोति हेमवतसुत्तं। का उप्पत्ति? पुच्छावसिका उप्पत्ति। हेमवतेन हि पुट्ठो भगवा ‘‘छसु लोको समुप्पन्नो’’तिआदीनि अभासि। तत्थ ‘‘अज्ज पन्नरसो’’तिआदि सातागिरेन वुत्तं, ‘‘इति सातागिरो’’तिआदि सङ्गीतिकारेहि, ‘‘कच्चिमनो’’तिआदि हेमवतेन, ‘‘छसु लोको’’तिआदि भगवता, तं सब्बम्पि समोधानेत्वा ‘‘हेमवतसुत्त’’न्ति वुच्चति। ‘‘सातागिरिसुत्त’’न्ति एकच्चेहि।
Ajjapannarasoti hemavatasuttaṃ. Kā uppatti? Pucchāvasikā uppatti. Hemavatena hi puṭṭho bhagavā ‘‘chasu loko samuppanno’’tiādīni abhāsi. Tattha ‘‘ajja pannaraso’’tiādi sātāgirena vuttaṃ, ‘‘iti sātāgiro’’tiādi saṅgītikārehi, ‘‘kaccimano’’tiādi hemavatena, ‘‘chasu loko’’tiādi bhagavatā, taṃ sabbampi samodhānetvā ‘‘hemavatasutta’’nti vuccati. ‘‘Sātāgirisutta’’nti ekaccehi.
तत्थ यायं ‘‘अज्ज पन्नरसो’’तिआदि गाथा। तस्सा उप्पत्ति – इमस्मिंयेव भद्दकप्पे वीसतिवस्ससहस्सायुकेसु पुरिसेसु उप्पज्जित्वा सोळसवस्ससहस्सायुकानि ठत्वा परिनिब्बुतस्स भगवतो कस्सपसम्मासम्बुद्धस्स महतिया पूजाय सरीरकिच्चं अकंसु। तस्स धातुयो अविकिरित्वा सुवण्णक्खन्धो विय एकग्घना हुत्वा अट्ठंसु। दीघायुकबुद्धानञ्हि एसा धम्मता। अप्पायुकबुद्धा पन यस्मा बहुतरेन जनेन अदिट्ठा एव परिनिब्बायन्ति, तस्मा धातुपूजम्पि कत्वा ‘‘तत्थ तत्थ जना पुञ्ञं पसविस्सन्ती’’ति अनुकम्पाय ‘‘धातुयो विकिरन्तू’’ति अधिट्ठहन्ति। तेन तेसं सुवण्णचुण्णानि विय धातुयो विकिरन्ति, सेय्यथापि अम्हाकं भगवतो।
Tattha yāyaṃ ‘‘ajja pannaraso’’tiādi gāthā. Tassā uppatti – imasmiṃyeva bhaddakappe vīsativassasahassāyukesu purisesu uppajjitvā soḷasavassasahassāyukāni ṭhatvā parinibbutassa bhagavato kassapasammāsambuddhassa mahatiyā pūjāya sarīrakiccaṃ akaṃsu. Tassa dhātuyo avikiritvā suvaṇṇakkhandho viya ekagghanā hutvā aṭṭhaṃsu. Dīghāyukabuddhānañhi esā dhammatā. Appāyukabuddhā pana yasmā bahutarena janena adiṭṭhā eva parinibbāyanti, tasmā dhātupūjampi katvā ‘‘tattha tattha janā puññaṃ pasavissantī’’ti anukampāya ‘‘dhātuyo vikirantū’’ti adhiṭṭhahanti. Tena tesaṃ suvaṇṇacuṇṇāni viya dhātuyo vikiranti, seyyathāpi amhākaṃ bhagavato.
मनुस्सा तस्स भगवतो एकंयेव धातुघरं कत्वा चेतियं पतिट्ठापेसुं योजनं उब्बेधेन परिक्खेपेन च। तस्स एकेकगावुतन्तरानि चत्तारि द्वारानि अहेसुं। एकं द्वारं किकी राजा अग्गहेसि; एकं तस्सेव पुत्तो पथविन्धरो नाम; एकं सेनापतिपमुखा अमच्चा; एकं सेट्ठिपमुखा जानपदा रत्तसुवण्णमया एकग्घना सुवण्णरसपटिभागा च नानारतनमया इट्ठका अहेसुं एकेका सतसहस्सग्घनिका। ते हरितालमनोसिलाहि मत्तिकाकिच्चं सुरभितेलेन उदककिच्चञ्च कत्वा तं चेतियं पतिट्ठापेसुं।
Manussā tassa bhagavato ekaṃyeva dhātugharaṃ katvā cetiyaṃ patiṭṭhāpesuṃ yojanaṃ ubbedhena parikkhepena ca. Tassa ekekagāvutantarāni cattāri dvārāni ahesuṃ. Ekaṃ dvāraṃ kikī rājā aggahesi; ekaṃ tasseva putto pathavindharo nāma; ekaṃ senāpatipamukhā amaccā; ekaṃ seṭṭhipamukhā jānapadā rattasuvaṇṇamayā ekagghanā suvaṇṇarasapaṭibhāgā ca nānāratanamayā iṭṭhakā ahesuṃ ekekā satasahassagghanikā. Te haritālamanosilāhi mattikākiccaṃ surabhitelena udakakiccañca katvā taṃ cetiyaṃ patiṭṭhāpesuṃ.
एवं पतिट्ठिते चेतिये द्वे कुलपुत्ता सहायका निक्खमित्वा सम्मुखसावकानं थेरानं सन्तिके पब्बजिंसु। दीघायुकबुद्धानञ्हि सम्मुखसावकायेव पब्बाजेन्ति, उपसम्पादेन्ति, निस्सयं देन्ति, इतरे न लभन्ति। ततो ते कुलपुत्ता ‘‘सासने, भन्ते, कति धुरानी’’ति पुच्छिंसु। थेरा ‘‘द्वे धुरानी’’ति कथेसुं – ‘‘वासधुरं, परियत्तिधुरञ्चा’’ति। तत्थ पब्बजितेन कुलपुत्तेन आचरियुपज्झायानं सन्तिके पञ्च वस्सानि वसित्वा, वत्तपटिवत्तं पूरेत्वा, पातिमोक्खं द्वे तीणि भाणवारसुत्तन्तानि च पगुणं कत्वा, कम्मट्ठानं उग्गहेत्वा, कुले वा गणे वा निरालयेन अरञ्ञं पविसित्वा, अरहत्तसच्छिकिरियाय घटितब्बं वायमितब्बं, एतं वासधुरं। अत्तनो थामेन पन एकं वा निकायं परियापुणित्वा द्वे वा पञ्च वा निकाये परियत्तितो च अत्थतो च सुविसदं सासनं अनुयुञ्जितब्बं, एतं परियत्तिधुरन्ति। अथ ते कुलपुत्ता ‘‘द्विन्नं धुरानं वासधुरमेव सेट्ठ’’न्ति वत्वा ‘‘मयं पनम्हा दहरा, वुड्ढकाले वासधुरं परिपूरेस्साम, परियत्तिधुरं ताव पूरेमा’’ति परियत्तिं आरभिंसु। ते पकतियाव पञ्ञवन्तो नचिरस्सेव सकले बुद्धवचने पकतञ्ञनो विनये च अतिविय विनिच्छयकुसला अहेसुं। तेसं परियत्तिं निस्साय परिवारो उप्पज्जि, परिवारं निस्साय लाभो, एकमेकस्स पञ्चसतपञ्चसता भिक्खू परिवारा अहेसुं। ते सत्थुसासनं दीपेन्ता विहरिंसु, पुन बुद्धकालो विय अहोसि।
Evaṃ patiṭṭhite cetiye dve kulaputtā sahāyakā nikkhamitvā sammukhasāvakānaṃ therānaṃ santike pabbajiṃsu. Dīghāyukabuddhānañhi sammukhasāvakāyeva pabbājenti, upasampādenti, nissayaṃ denti, itare na labhanti. Tato te kulaputtā ‘‘sāsane, bhante, kati dhurānī’’ti pucchiṃsu. Therā ‘‘dve dhurānī’’ti kathesuṃ – ‘‘vāsadhuraṃ, pariyattidhurañcā’’ti. Tattha pabbajitena kulaputtena ācariyupajjhāyānaṃ santike pañca vassāni vasitvā, vattapaṭivattaṃ pūretvā, pātimokkhaṃ dve tīṇi bhāṇavārasuttantāni ca paguṇaṃ katvā, kammaṭṭhānaṃ uggahetvā, kule vā gaṇe vā nirālayena araññaṃ pavisitvā, arahattasacchikiriyāya ghaṭitabbaṃ vāyamitabbaṃ, etaṃ vāsadhuraṃ. Attano thāmena pana ekaṃ vā nikāyaṃ pariyāpuṇitvā dve vā pañca vā nikāye pariyattito ca atthato ca suvisadaṃ sāsanaṃ anuyuñjitabbaṃ, etaṃ pariyattidhuranti. Atha te kulaputtā ‘‘dvinnaṃ dhurānaṃ vāsadhurameva seṭṭha’’nti vatvā ‘‘mayaṃ panamhā daharā, vuḍḍhakāle vāsadhuraṃ paripūressāma, pariyattidhuraṃ tāva pūremā’’ti pariyattiṃ ārabhiṃsu. Te pakatiyāva paññavanto nacirasseva sakale buddhavacane pakataññano vinaye ca ativiya vinicchayakusalā ahesuṃ. Tesaṃ pariyattiṃ nissāya parivāro uppajji, parivāraṃ nissāya lābho, ekamekassa pañcasatapañcasatā bhikkhū parivārā ahesuṃ. Te satthusāsanaṃ dīpentā vihariṃsu, puna buddhakālo viya ahosi.
तदा द्वे भिक्खू गामकावासे विहरन्ति धम्मवादी च अधम्मवादी च। अधम्मवादी चण्डो होति फरुसो, मुखरो, तस्स अज्झाचारो इतरस्स पाकटो होति। ततो नं ‘‘इदं ते, आवुसो, कम्मं सासनस्स अप्पतिरूप’’न्ति चोदेसि। सो ‘‘किं ते दिट्ठं, किं सुत’’न्ति विक्खिपति। इतरो ‘‘विनयधरा जानिस्सन्ती’’ति आह। ततो अधम्मवादी ‘‘सचे इमं वत्थुं विनयधरा विनिच्छिनिस्सन्ति, अद्धा मे सासने पतिट्ठा न भविस्सती’’ति ञत्वा अत्तनो पक्खं कातुकामो तावदेव परिक्खारे आदाय ते द्वे थेरे उपसङ्कमित्वा समणपरिक्खारे दत्वा तेसं निस्सयेन विहरितुमारद्धो। सब्बञ्च नेसं उपट्ठानं करोन्तो सक्कच्चं वत्तपटिवत्तं पूरेतुकामो विय अकासि। ततो एकदिवसं उपट्ठानं गन्त्वा वन्दित्वा तेहि विस्सज्जियमानोपि अट्ठासियेव। थेरा ‘‘किञ्चि वत्तब्बमत्थी’’ति तं पुच्छिंसु। सो ‘‘आम, भन्ते, एकेन मे भिक्खुना सह अज्झाचारं पटिच्च विवादो अत्थि। सो यदि तं वत्थुं इधागन्त्वा आरोचेति, यथाविनिच्छयं न विनिच्छिनितब्ब’’न्ति। थेरा ‘‘ओसटं वत्थुं यथाविनिच्छयं न विनिच्छिनितुं न वट्टती’’ति आहंसु। सो ‘‘एवं करियमाने, भन्ते, मम सासने पतिट्ठा नत्थि, मय्हेतं पापं होतु, मा तुम्हे विनिच्छिनथा’’ति। ते तेन निप्पीळियमाना सम्पटिच्छिंसु। सो तेसं पटिञ्ञं गहेत्वा पुन तं आवासं गन्त्वा ‘‘सब्बं विनयधरानं सन्तिके निट्ठित’’न्ति तं धम्मवादिं सुट्ठुतरं अवमञ्ञन्तो फरुसेन समुदाचरति। धम्मवादी ‘‘निस्सङ्को अयं जातो’’ति तावदेव निक्खमित्वा थेरानं परिवारं भिक्खुसहस्सं उपसङ्कमित्वा आह – ‘‘ननु, आवुसो, ओसटं वत्थु यथाधम्मं विनिच्छिनितब्बं, अनोसरापेत्वा एव वा अञ्ञमञ्ञं अच्चयं देसापेत्वा सामग्गी कातब्बा। इमे पन थेरा नेव वत्थुं विनिच्छिनिंसु, न सामग्गिं अकंसु। किं नामेत’’न्ति? तेपि सुत्वा तुण्ही अहेसुं – ‘‘नून किञ्चि आचरियेहि ञात’’न्ति। ततो अधम्मवादी ओकासं लभित्वा ‘‘त्वं पुब्बे ‘विनयधरा जानिस्सन्ती’ति भणसि। इदानि तेसं विनयधरानं आरोचेहि तं वत्थु’’न्ति धम्मवादिं पीळेत्वा ‘‘अज्जतग्गे पराजितो त्वं, मा तं आवासं आगच्छी’’ति वत्वा पक्कामि। ततो धम्मवादी थेरे उपसङ्कमित्वा ‘‘तुम्हे सासनं अनपेक्खित्वा ‘अम्हे उपट्ठेसि परितोसेसी’ति पुग्गलमेव अपेक्खित्थ, सासनं अरक्खित्वा पुग्गलं रक्खित्थ, अज्जतग्गे दानि तुम्हाकं विनिच्छयं विनिच्छिनितुं न वट्टति, अज्ज परिनिब्बुतो कस्सपो भगवा’’ति महासद्देन कन्दित्वा ‘‘नट्ठं सत्थु सासन’’न्ति परिदेवमानो पक्कामि।
Tadā dve bhikkhū gāmakāvāse viharanti dhammavādī ca adhammavādī ca. Adhammavādī caṇḍo hoti pharuso, mukharo, tassa ajjhācāro itarassa pākaṭo hoti. Tato naṃ ‘‘idaṃ te, āvuso, kammaṃ sāsanassa appatirūpa’’nti codesi. So ‘‘kiṃ te diṭṭhaṃ, kiṃ suta’’nti vikkhipati. Itaro ‘‘vinayadharā jānissantī’’ti āha. Tato adhammavādī ‘‘sace imaṃ vatthuṃ vinayadharā vinicchinissanti, addhā me sāsane patiṭṭhā na bhavissatī’’ti ñatvā attano pakkhaṃ kātukāmo tāvadeva parikkhāre ādāya te dve there upasaṅkamitvā samaṇaparikkhāre datvā tesaṃ nissayena viharitumāraddho. Sabbañca nesaṃ upaṭṭhānaṃ karonto sakkaccaṃ vattapaṭivattaṃ pūretukāmo viya akāsi. Tato ekadivasaṃ upaṭṭhānaṃ gantvā vanditvā tehi vissajjiyamānopi aṭṭhāsiyeva. Therā ‘‘kiñci vattabbamatthī’’ti taṃ pucchiṃsu. So ‘‘āma, bhante, ekena me bhikkhunā saha ajjhācāraṃ paṭicca vivādo atthi. So yadi taṃ vatthuṃ idhāgantvā āroceti, yathāvinicchayaṃ na vinicchinitabba’’nti. Therā ‘‘osaṭaṃ vatthuṃ yathāvinicchayaṃ na vinicchinituṃ na vaṭṭatī’’ti āhaṃsu. So ‘‘evaṃ kariyamāne, bhante, mama sāsane patiṭṭhā natthi, mayhetaṃ pāpaṃ hotu, mā tumhe vinicchinathā’’ti. Te tena nippīḷiyamānā sampaṭicchiṃsu. So tesaṃ paṭiññaṃ gahetvā puna taṃ āvāsaṃ gantvā ‘‘sabbaṃ vinayadharānaṃ santike niṭṭhita’’nti taṃ dhammavādiṃ suṭṭhutaraṃ avamaññanto pharusena samudācarati. Dhammavādī ‘‘nissaṅko ayaṃ jāto’’ti tāvadeva nikkhamitvā therānaṃ parivāraṃ bhikkhusahassaṃ upasaṅkamitvā āha – ‘‘nanu, āvuso, osaṭaṃ vatthu yathādhammaṃ vinicchinitabbaṃ, anosarāpetvā eva vā aññamaññaṃ accayaṃ desāpetvā sāmaggī kātabbā. Ime pana therā neva vatthuṃ vinicchiniṃsu, na sāmaggiṃ akaṃsu. Kiṃ nāmeta’’nti? Tepi sutvā tuṇhī ahesuṃ – ‘‘nūna kiñci ācariyehi ñāta’’nti. Tato adhammavādī okāsaṃ labhitvā ‘‘tvaṃ pubbe ‘vinayadharā jānissantī’ti bhaṇasi. Idāni tesaṃ vinayadharānaṃ ārocehi taṃ vatthu’’nti dhammavādiṃ pīḷetvā ‘‘ajjatagge parājito tvaṃ, mā taṃ āvāsaṃ āgacchī’’ti vatvā pakkāmi. Tato dhammavādī there upasaṅkamitvā ‘‘tumhe sāsanaṃ anapekkhitvā ‘amhe upaṭṭhesi paritosesī’ti puggalameva apekkhittha, sāsanaṃ arakkhitvā puggalaṃ rakkhittha, ajjatagge dāni tumhākaṃ vinicchayaṃ vinicchinituṃ na vaṭṭati, ajja parinibbuto kassapo bhagavā’’ti mahāsaddena kanditvā ‘‘naṭṭhaṃ satthu sāsana’’nti paridevamāno pakkāmi.
अथ खो ते भिक्खू संविग्गमानसा ‘‘मयं पुग्गलमनुरक्खन्ता सासनरतनं सोब्भे पक्खिपिम्हा’’ति कुक्कुच्चं उप्पादेसुं । ते तेनेव कुक्कुच्चेन उपहतासयत्ता कालं कत्वा सग्गे निब्बत्तितुमसक्कोन्ता एकाचरियो हिमवति हेमवते पब्बते निब्बत्ति हेमवतो यक्खोति नामेन। दुतियाचरियो मज्झिमदेसे सातपब्बते सातागिरोति नामेन। तेपि नेसं परिवारा भिक्खू तेसंयेव अनुवत्तित्वा सग्गे निब्बत्तितुमसक्कोन्ता तेसं परिवारा यक्खाव हुत्वा निब्बत्तिंसु। तेसं पन पच्चयदायका गहट्ठा देवलोके निब्बतिंसु। हेमवतसातागिरा अट्ठवीसतियक्खसेनापतीनमब्भन्तरा महानुभावा यक्खराजानो अहेसुं।
Atha kho te bhikkhū saṃviggamānasā ‘‘mayaṃ puggalamanurakkhantā sāsanaratanaṃ sobbhe pakkhipimhā’’ti kukkuccaṃ uppādesuṃ . Te teneva kukkuccena upahatāsayattā kālaṃ katvā sagge nibbattitumasakkontā ekācariyo himavati hemavate pabbate nibbatti hemavato yakkhoti nāmena. Dutiyācariyo majjhimadese sātapabbate sātāgiroti nāmena. Tepi nesaṃ parivārā bhikkhū tesaṃyeva anuvattitvā sagge nibbattitumasakkontā tesaṃ parivārā yakkhāva hutvā nibbattiṃsu. Tesaṃ pana paccayadāyakā gahaṭṭhā devaloke nibbatiṃsu. Hemavatasātāgirā aṭṭhavīsatiyakkhasenāpatīnamabbhantarā mahānubhāvā yakkharājāno ahesuṃ.
यक्खसेनापतीनञ्च अयं धम्मता – मासे मासे अट्ठ दिवसानि धम्मविनिच्छयत्थं हिमवति मनोसिलातले नागवतिमण्डपे देवतानं सन्निपातो होति, तत्थ सन्निपतितब्बन्ति। अथ सातागिरहेमवता तस्मिं समागमे अञ्ञमञ्ञं दिस्वा सञ्जानिंसु – ‘‘त्वं, सम्म, कुहिं उप्पन्नो, त्वं कुहि’’न्ति अत्तनो अत्तनो उप्पत्तिट्ठानञ्च पुच्छित्वा विप्पटिसारिनो अहेसुं। ‘‘नट्ठा मयं, सम्म, पुब्बे वीसति वस्ससहस्सानि समणधम्मं कत्वा एकं पापसहायं निस्साय यक्खयोनियं उप्पन्ना, अम्हाकं पन पच्चयदायका कामावचरदेवेसु निब्बत्ता’’ति। अथ सातागिरो आह – ‘‘मारिस, हिमवा नाम अच्छरियब्भुतसम्मतो, किञ्चि अच्छरियं दिस्वा वा सुत्वा वा ममापि आरोचेय्यासी’’ति। हेमवतोपि आह – ‘‘मारिस, मज्झिमदेसो नाम अच्छरियब्भुतसम्मतो, किञ्चि अच्छरियं दिस्वा वा सुत्वा वा ममापि आरोचेय्यासी’’ति। एवं तेसु द्वीसु सहायेसु अञ्ञमञ्ञं कतिकं कत्वा, तमेव उप्पत्तिं अविवज्जेत्वा वसमानेसु एकं बुद्धन्तरं वीतिवत्तं, महापथवी एकयोजनतिगावुतमत्तं उस्सदा।
Yakkhasenāpatīnañca ayaṃ dhammatā – māse māse aṭṭha divasāni dhammavinicchayatthaṃ himavati manosilātale nāgavatimaṇḍape devatānaṃ sannipāto hoti, tattha sannipatitabbanti. Atha sātāgirahemavatā tasmiṃ samāgame aññamaññaṃ disvā sañjāniṃsu – ‘‘tvaṃ, samma, kuhiṃ uppanno, tvaṃ kuhi’’nti attano attano uppattiṭṭhānañca pucchitvā vippaṭisārino ahesuṃ. ‘‘Naṭṭhā mayaṃ, samma, pubbe vīsati vassasahassāni samaṇadhammaṃ katvā ekaṃ pāpasahāyaṃ nissāya yakkhayoniyaṃ uppannā, amhākaṃ pana paccayadāyakā kāmāvacaradevesu nibbattā’’ti. Atha sātāgiro āha – ‘‘mārisa, himavā nāma acchariyabbhutasammato, kiñci acchariyaṃ disvā vā sutvā vā mamāpi āroceyyāsī’’ti. Hemavatopi āha – ‘‘mārisa, majjhimadeso nāma acchariyabbhutasammato, kiñci acchariyaṃ disvā vā sutvā vā mamāpi āroceyyāsī’’ti. Evaṃ tesu dvīsu sahāyesu aññamaññaṃ katikaṃ katvā, tameva uppattiṃ avivajjetvā vasamānesu ekaṃ buddhantaraṃ vītivattaṃ, mahāpathavī ekayojanatigāvutamattaṃ ussadā.
अथम्हाकं बोधिसत्तो दीपङ्करपादमूले कतपणिधानो याव वेस्सन्तरजातकं, ताव पारमियो पूरेत्वा, तुसितभवने उप्पज्जित्वा, तत्थ यावतायुकं ठत्वा, धम्मपदनिदाने वुत्तनयेन देवताहि आयाचितो पञ्च महाविलोकनानि विलोकेत्वा, देवतानं आरोचेत्वा, द्वत्तिंसाय पुब्बनिमित्तेसु वत्तमानेसु इध पटिसन्धिं अग्गहेसि दससहस्सिलोकधातुं कम्पेत्वा। तानि दिस्वापि इमे राजयक्खा ‘‘इमिना कारणेन निब्बत्तानी’’ति न जानिंसु। ‘‘खिड्डापसुतत्ता नेवाद्दसंसू’’ति एके। एस नयो जातियं अभिनिक्खमने बोधियञ्च। धम्मचक्कप्पवत्तने पन पञ्चवग्गिये आमन्तेत्वा भगवति तिपरिवट्टं द्वादसाकारं वरधम्मचक्कं पवत्तेन्ते महाभूमिचालं पुब्बनिमित्तं पाटिहारियानि च एतेसं एको सातागिरोयेव पठमं अद्दस। निब्बत्तिकारणञ्च तेसं ञत्वा सपरिसो भगवन्तं उपसङ्कम्म धम्मदेसनं अस्सोसि, न च किञ्चि विसेसं अधिगच्छि। कस्मा? सो हि धम्मं सुणन्तो हेमवतं अनुस्सरित्वा ‘‘आगतो नु खो मे सहायको, नो’’ति परिसं ओलोकेत्वा तं अपस्सन्तो ‘‘वञ्चितो मे सहायो, यो एवं विचित्रपटिभानं भगवतो धम्मदेसनं न सुणाती’’ति विक्खित्तचित्तो अहोसि। भगवा च अत्थङ्गतेपि च सूरिये देसनं न निट्ठापेसि।
Athamhākaṃ bodhisatto dīpaṅkarapādamūle katapaṇidhāno yāva vessantarajātakaṃ, tāva pāramiyo pūretvā, tusitabhavane uppajjitvā, tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā, dhammapadanidāne vuttanayena devatāhi āyācito pañca mahāvilokanāni viloketvā, devatānaṃ ārocetvā, dvattiṃsāya pubbanimittesu vattamānesu idha paṭisandhiṃ aggahesi dasasahassilokadhātuṃ kampetvā. Tāni disvāpi ime rājayakkhā ‘‘iminā kāraṇena nibbattānī’’ti na jāniṃsu. ‘‘Khiḍḍāpasutattā nevāddasaṃsū’’ti eke. Esa nayo jātiyaṃ abhinikkhamane bodhiyañca. Dhammacakkappavattane pana pañcavaggiye āmantetvā bhagavati tiparivaṭṭaṃ dvādasākāraṃ varadhammacakkaṃ pavattente mahābhūmicālaṃ pubbanimittaṃ pāṭihāriyāni ca etesaṃ eko sātāgiroyeva paṭhamaṃ addasa. Nibbattikāraṇañca tesaṃ ñatvā sapariso bhagavantaṃ upasaṅkamma dhammadesanaṃ assosi, na ca kiñci visesaṃ adhigacchi. Kasmā? So hi dhammaṃ suṇanto hemavataṃ anussaritvā ‘‘āgato nu kho me sahāyako, no’’ti parisaṃ oloketvā taṃ apassanto ‘‘vañcito me sahāyo, yo evaṃ vicitrapaṭibhānaṃ bhagavato dhammadesanaṃ na suṇātī’’ti vikkhittacitto ahosi. Bhagavā ca atthaṅgatepi ca sūriye desanaṃ na niṭṭhāpesi.
अथ सातागिरो ‘‘सहायं गहेत्वा तेन सहागम्म धम्मदेसनं सोस्सामी’’ति हत्थियानअस्सयानगरुळयानादीनि मापेत्वा पञ्चहि यक्खसतेहि परिवुतो हिमवन्ताभिमुखो पायासि, तदा हेमवतोपि। यस्मा पटिसन्धिजाति-अभिनिक्खमन-बोधिपरिनिब्बानेस्वेव द्वत्तिंस पुब्बनिमित्तानि हुत्वाव पतिविगच्छन्ति, न चिरट्ठितिकानि होन्ति, धम्मचक्कपवत्तने पन तानि सविसेसानि हुत्वा, चिरतरं ठत्वा निरुज्झन्ति, तस्मा हिमवति तं अच्छरियपातुभावं दिस्वा ‘‘यतो अहं जातो, न कदाचि अयं पब्बतो एवं अभिरामो भूतपुब्बो, हन्द दानि मम सहायं गहेत्वा आगम्म तेन सह इमं पुप्फसिरिं अनुभविस्सामी’’ति तथेव मज्झिमदेसाभिमुखो आगच्छति। ते उभोपि राजगहस्स उपरि समागन्त्वा अञ्ञमञ्ञस्स आगमनकारणं पुच्छिंसु। हेमवतो आह – ‘‘यतो अहं, मारिस, जातो, नायं पब्बतो एवं अकालकुसुमितेहि रुक्खेहि अभिरामो भूतपुब्बो, तस्मा एतं पुप्फसिरिं तया सद्धिं अनुभविस्सामीति आगतोम्ही’’ति । सातागिरो आह – ‘‘जानासि, पन, त्वं मारिस, येन कारणेन इमं अकालपुप्फपाटिहारियं जात’’न्ति? ‘‘न जानामि, मारिसा’’ति। ‘‘इमं, मारिस, पाटिहारियं न केवल हिमवन्तेयेव, अपिच खो पन दससहस्सिलोकधातूसु निब्बत्तं, सम्मासम्बुद्धो लोके उप्पन्नो, अज्ज धम्मचक्कं पवत्तेसि, तेन कारणेना’’ति। एवं सातागिरो हेमवतस्स बुद्धुप्पादं कथेत्वा, तं भगवतो सन्तिकं आनेतुकामो इमं गाथमाह। केचि पन गोतमके चेतिये विहरन्ते भगवति अयमेवमाहाति भणन्ति ‘‘अज्ज पन्नरसो’’ति।
Atha sātāgiro ‘‘sahāyaṃ gahetvā tena sahāgamma dhammadesanaṃ sossāmī’’ti hatthiyānaassayānagaruḷayānādīni māpetvā pañcahi yakkhasatehi parivuto himavantābhimukho pāyāsi, tadā hemavatopi. Yasmā paṭisandhijāti-abhinikkhamana-bodhiparinibbānesveva dvattiṃsa pubbanimittāni hutvāva pativigacchanti, na ciraṭṭhitikāni honti, dhammacakkapavattane pana tāni savisesāni hutvā, cirataraṃ ṭhatvā nirujjhanti, tasmā himavati taṃ acchariyapātubhāvaṃ disvā ‘‘yato ahaṃ jāto, na kadāci ayaṃ pabbato evaṃ abhirāmo bhūtapubbo, handa dāni mama sahāyaṃ gahetvā āgamma tena saha imaṃ pupphasiriṃ anubhavissāmī’’ti tatheva majjhimadesābhimukho āgacchati. Te ubhopi rājagahassa upari samāgantvā aññamaññassa āgamanakāraṇaṃ pucchiṃsu. Hemavato āha – ‘‘yato ahaṃ, mārisa, jāto, nāyaṃ pabbato evaṃ akālakusumitehi rukkhehi abhirāmo bhūtapubbo, tasmā etaṃ pupphasiriṃ tayā saddhiṃ anubhavissāmīti āgatomhī’’ti . Sātāgiro āha – ‘‘jānāsi, pana, tvaṃ mārisa, yena kāraṇena imaṃ akālapupphapāṭihāriyaṃ jāta’’nti? ‘‘Na jānāmi, mārisā’’ti. ‘‘Imaṃ, mārisa, pāṭihāriyaṃ na kevala himavanteyeva, apica kho pana dasasahassilokadhātūsu nibbattaṃ, sammāsambuddho loke uppanno, ajja dhammacakkaṃ pavattesi, tena kāraṇenā’’ti. Evaṃ sātāgiro hemavatassa buddhuppādaṃ kathetvā, taṃ bhagavato santikaṃ ānetukāmo imaṃ gāthamāha. Keci pana gotamake cetiye viharante bhagavati ayamevamāhāti bhaṇanti ‘‘ajja pannaraso’’ti.
१५३. तत्थ अज्जाति अयं रत्तिन्दिवो पक्खगणनतो पन्नरसो, उपवसितब्बतो उपोसथो। तीसु वा उपोसथेसु अज्ज पन्नरसो उपोसथो, न चातुद्दसी उपोसथो, न सामग्गीउपोसथो। यस्मा वा पातिमोक्खुद्देसअट्ठङ्गउपवासपञ्ञत्तिदिवसादीसु सम्बहुलेसु अत्थेसु उपोसथसद्दो वत्तति। ‘‘आयामावुसो, कप्पिन, उपोसथं गमिस्सामा’’तिआदीसु हि पातिमोक्खुद्देसे उपोसथसद्दो। ‘‘एवं अट्ठङ्गसमन्नागतो खो विसाखे उपोसथो उपवुत्थो’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ८.४३) पाणातिपाता वेरमणिआदिकेसु अट्ठङ्गेसु। ‘‘सुद्धस्स वे सदा फग्गु, सुद्धस्सुपोसथो सदा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.७९) उपवासे। ‘‘उपोसथो नाम नागराजा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.२४६; म॰ नि॰ ३.२५८) पञ्ञत्तियं। ‘‘तदहुपोसथे पन्नरसे सीसंन्हातस्सा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.८५; म॰ नि॰ ३.२५६) दिवसे। तस्मा अवसेसत्थं पटिक्खिपित्वा आसाळ्हीपुण्णमदिवसंयेव नियामेन्तो आह – ‘‘अज्ज पन्नरसो उपोसथो’’ति। पाटिपदो दुतियोति एवं गणियमाने अज्ज पन्नरसो दिवसोति अत्थो।
153. Tattha ajjāti ayaṃ rattindivo pakkhagaṇanato pannaraso, upavasitabbato uposatho. Tīsu vā uposathesu ajja pannaraso uposatho, na cātuddasī uposatho, na sāmaggīuposatho. Yasmā vā pātimokkhuddesaaṭṭhaṅgaupavāsapaññattidivasādīsu sambahulesu atthesu uposathasaddo vattati. ‘‘Āyāmāvuso, kappina, uposathaṃ gamissāmā’’tiādīsu hi pātimokkhuddese uposathasaddo. ‘‘Evaṃ aṭṭhaṅgasamannāgato kho visākhe uposatho upavuttho’’tiādīsu (a. ni. 8.43) pāṇātipātā veramaṇiādikesu aṭṭhaṅgesu. ‘‘Suddhassa ve sadā phaggu, suddhassuposatho sadā’’tiādīsu (ma. ni. 1.79) upavāse. ‘‘Uposatho nāma nāgarājā’’tiādīsu (dī. ni. 2.246; ma. ni. 3.258) paññattiyaṃ. ‘‘Tadahuposathe pannarase sīsaṃnhātassā’’tiādīsu (dī. ni. 3.85; ma. ni. 3.256) divase. Tasmā avasesatthaṃ paṭikkhipitvā āsāḷhīpuṇṇamadivasaṃyeva niyāmento āha – ‘‘ajja pannaraso uposatho’’ti. Pāṭipado dutiyoti evaṃ gaṇiyamāne ajja pannaraso divasoti attho.
दिवि भवानि दिब्बानि, दिब्बानि एत्थ अत्थीति दिब्बा। कानि तानि? रूपानि। तञ्हि रत्तिं देवानं दससहस्सिलोकधातुतो सन्निपतितानं सरीरवत्थाभरणविमानप्पभाहि अब्भादिउपक्किलेसविरहिताय चन्दप्पभाय च सकलजम्बुदीपो अलङ्कतो अहोसि। विसेसालङ्कतो च परमविसुद्धिदेवस्स भगवतो सरीरप्पभाय। तेनाह ‘‘दिब्बा रत्ति उपट्ठिता’’ति।
Divi bhavāni dibbāni, dibbāni ettha atthīti dibbā. Kāni tāni? Rūpāni. Tañhi rattiṃ devānaṃ dasasahassilokadhātuto sannipatitānaṃ sarīravatthābharaṇavimānappabhāhi abbhādiupakkilesavirahitāya candappabhāya ca sakalajambudīpo alaṅkato ahosi. Visesālaṅkato ca paramavisuddhidevassa bhagavato sarīrappabhāya. Tenāha ‘‘dibbā ratti upaṭṭhitā’’ti.
एवं रत्तिगुणवण्णनापदेसेनापि सहायस्स चित्तप्पसादं जनेन्तो बुद्धुप्पादं कथेत्वा आह ‘‘अनोमनामं सत्थारं, हन्द पस्साम गोतम’’न्ति। तत्थ अनोमेहि अलामकेहि सब्बाकारपरिपूरेहि गुणेहि नामं अस्साति अनोमनामो। तथा हिस्स ‘‘बुज्झिता सच्चानीति बुद्धो, बोधेता पजायाति बुद्धो’’तिआदिना (महानि॰ १९२; चूळनि॰ पारायनत्थुतिगाथानिद्देस ९७; पटि॰ म॰ १.१६२) नयेन बुद्धोति अनोमेहि गुणेहि नामं, ‘‘भग्गरागोति भगवा, भग्गदोसोति भगवा’’तिआदिना (महानि॰ ८४) नयेन च अनोमेहि गुणेहि नामं। एस नयो ‘‘अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो’’तिआदीसु। दिट्ठधम्मिकादीसु अत्थेसु देवमनुस्से अनुसासति ‘‘इमं पजहथ, इमं समादाय वत्तथा’’ति सत्था। अपिच ‘‘सत्था भगवा सत्थवाहो, यथा सत्थवाहो सत्ते कन्तारं तारेती’’तिआदिना (महानि॰ १९०) निद्देसे वुत्तनयेनापि सत्था। तं अनोमनामं सत्थारं। हन्दाति ब्यवसानत्थे निपातो। पस्सामाति तेन अत्तानं सह सङ्गहेत्वा पच्चुप्पन्नवचनं। गोतमन्ति गोतमगोत्तं। किं वुत्तं होति ? ‘‘सत्था, न सत्था’’ति मा विमतिं अकासि, एकन्तब्यवसितो हुत्वाव एहि पस्साम गोतमन्ति।
Evaṃ rattiguṇavaṇṇanāpadesenāpi sahāyassa cittappasādaṃ janento buddhuppādaṃ kathetvā āha ‘‘anomanāmaṃ satthāraṃ, handa passāma gotama’’nti. Tattha anomehi alāmakehi sabbākāraparipūrehi guṇehi nāmaṃ assāti anomanāmo. Tathā hissa ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddesa 97; paṭi. ma. 1.162) nayena buddhoti anomehi guṇehi nāmaṃ, ‘‘bhaggarāgoti bhagavā, bhaggadosoti bhagavā’’tiādinā (mahāni. 84) nayena ca anomehi guṇehi nāmaṃ. Esa nayo ‘‘arahaṃ sammāsambuddho vijjācaraṇasampanno’’tiādīsu. Diṭṭhadhammikādīsu atthesu devamanusse anusāsati ‘‘imaṃ pajahatha, imaṃ samādāya vattathā’’ti satthā. Apica ‘‘satthā bhagavā satthavāho, yathā satthavāho satte kantāraṃ tāretī’’tiādinā (mahāni. 190) niddese vuttanayenāpi satthā. Taṃ anomanāmaṃ satthāraṃ. Handāti byavasānatthe nipāto. Passāmāti tena attānaṃ saha saṅgahetvā paccuppannavacanaṃ. Gotamanti gotamagottaṃ. Kiṃ vuttaṃ hoti ? ‘‘Satthā, na satthā’’ti mā vimatiṃ akāsi, ekantabyavasito hutvāva ehi passāma gotamanti.
१५४. एवं वुत्ते हेमवतो ‘‘अयं सातागिरो ‘अनोमनामं सत्थार’न्ति भणन्तो तस्स सब्बञ्ञुतं पकासेति, सब्बञ्ञुनो च दुल्लभा लोके, सब्बञ्ञुपटिञ्ञेहि पूरणादिसदिसेहेव लोको उपद्दुतो। सो पन यदि सब्बञ्ञू, अद्धा तादिलक्खणप्पत्तो भविस्सति, तेन तं एवं परिग्गण्हिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तादिलक्खणं पुच्छन्तो आह – ‘‘कच्चि मनो’’ति।
154. Evaṃ vutte hemavato ‘‘ayaṃ sātāgiro ‘anomanāmaṃ satthāra’nti bhaṇanto tassa sabbaññutaṃ pakāseti, sabbaññuno ca dullabhā loke, sabbaññupaṭiññehi pūraṇādisadiseheva loko upadduto. So pana yadi sabbaññū, addhā tādilakkhaṇappatto bhavissati, tena taṃ evaṃ pariggaṇhissāmī’’ti cintetvā tādilakkhaṇaṃ pucchanto āha – ‘‘kacci mano’’ti.
तत्थ कच्चीति पुच्छा। मनोति चित्तं। सुपणिहितोति सुट्ठु ठपितो, अचलो असम्पवेधी। सब्बेसु भूतेसु सब्बभूतेसु। तादिनोति तादिलक्खणप्पत्तस्सेव सतो। पुच्छा एव वा अयं ‘‘सो ते सत्था सब्बभूतेसु तादी, उदाहु नो’’ति। इट्ठे अनिट्ठे चाति एवरूपे आरम्मणे। सङ्कप्पाति वितक्का। वसीकताति वसं गमिता। किं वुत्तं होति? यं त्वं सत्थारं वदसि, तस्स ते सत्थुनो कच्चि तादिलक्खणप्पत्तस्स सतो सब्बभूतेसु मनो सुपणिहितो, उदाहु याव चलनपच्चयं न लभति, ताव सुपणिहितो विय खायति। सो वा ते सत्था कच्चि सब्बभूतेसु समचित्तेन तादी, उदाहु नो, ये च खो इट्ठानिट्ठेसु आरम्मणेसु रागदोसवसेन सङ्कप्पा उप्पज्जेय्युं, त्यास्स कच्चि वसीकता, उदाहु कदाचि तेसम्पि वसेन वत्ततीति।
Tattha kaccīti pucchā. Manoti cittaṃ. Supaṇihitoti suṭṭhu ṭhapito, acalo asampavedhī. Sabbesu bhūtesu sabbabhūtesu. Tādinoti tādilakkhaṇappattasseva sato. Pucchā eva vā ayaṃ ‘‘so te satthā sabbabhūtesu tādī, udāhu no’’ti. Iṭṭhe aniṭṭhe cāti evarūpe ārammaṇe. Saṅkappāti vitakkā. Vasīkatāti vasaṃ gamitā. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yaṃ tvaṃ satthāraṃ vadasi, tassa te satthuno kacci tādilakkhaṇappattassa sato sabbabhūtesu mano supaṇihito, udāhu yāva calanapaccayaṃ na labhati, tāva supaṇihito viya khāyati. So vā te satthā kacci sabbabhūtesu samacittena tādī, udāhu no, ye ca kho iṭṭhāniṭṭhesu ārammaṇesu rāgadosavasena saṅkappā uppajjeyyuṃ, tyāssa kacci vasīkatā, udāhu kadāci tesampi vasena vattatīti.
१५५. ततो सातागिरो भगवतो सब्बञ्ञुभावे ब्यवसितत्ता सब्बे सब्बञ्ञुगुणे अनुजानन्तो आह ‘‘मनो चस्स सुपणिहितो’’तिआदि। तत्थ सुपणिहितोति सुट्ठु ठपितो, पथवीसमो अविरुज्झनट्ठेन, सिनेरुसमो सुप्पतिट्ठिताचलनट्ठेन, इन्दखीलसमो चतुब्बिधमारपरवादिगणेहि अकम्पियट्ठेन। अनच्छरियञ्चेतं, भगवतो इदानि सब्बाकारसम्पन्नत्ता सब्बञ्ञुभावे ठितस्स मनो सुपणिहितो अचलो भवेय्य। यस्स तिरच्छानभूतस्सापि सरागादिकाले छद्दन्तनागकुले उप्पन्नस्स सविसेन सल्लेन विद्धस्स अचलो अहोसि, वधकेपि तस्मिं नप्पदुस्सि, अञ्ञदत्थु तस्सेव अत्तनो दन्ते छेत्वा अदासि; तथा महाकपिभूतस्स महतिया सिलाय सीसे पहटस्सापि तस्सेव च मग्गं दस्सेसि; तथा विधुरपण्डितभूतस्स पादेसु गहेत्वा सट्ठियोजने काळपब्बतपपाते पक्खित्तस्सापि अञ्ञदत्थु तस्सेव यक्खस्सत्थाय धम्मं देसेसि। तस्मा सम्मदेव आह सातागिरो – ‘‘मनो चस्स सुपणिहितो’’ति।
155. Tato sātāgiro bhagavato sabbaññubhāve byavasitattā sabbe sabbaññuguṇe anujānanto āha ‘‘mano cassa supaṇihito’’tiādi. Tattha supaṇihitoti suṭṭhu ṭhapito, pathavīsamo avirujjhanaṭṭhena, sinerusamo suppatiṭṭhitācalanaṭṭhena, indakhīlasamo catubbidhamāraparavādigaṇehi akampiyaṭṭhena. Anacchariyañcetaṃ, bhagavato idāni sabbākārasampannattā sabbaññubhāve ṭhitassa mano supaṇihito acalo bhaveyya. Yassa tiracchānabhūtassāpi sarāgādikāle chaddantanāgakule uppannassa savisena sallena viddhassa acalo ahosi, vadhakepi tasmiṃ nappadussi, aññadatthu tasseva attano dante chetvā adāsi; tathā mahākapibhūtassa mahatiyā silāya sīse pahaṭassāpi tasseva ca maggaṃ dassesi; tathā vidhurapaṇḍitabhūtassa pādesu gahetvā saṭṭhiyojane kāḷapabbatapapāte pakkhittassāpi aññadatthu tasseva yakkhassatthāya dhammaṃ desesi. Tasmā sammadeva āha sātāgiro – ‘‘mano cassa supaṇihito’’ti.
सब्बभूतेसु तादिनोति सब्बसत्तेसु तादिलक्खणप्पत्तस्सेव सतो मनो सुपणिहितो, न याव पच्चयं न लभतीति अत्थो । तत्थ भगवतो तादिलक्खणं पञ्चधा वेदितब्बं। यथाह –
Sabbabhūtesutādinoti sabbasattesu tādilakkhaṇappattasseva sato mano supaṇihito, na yāva paccayaṃ na labhatīti attho . Tattha bhagavato tādilakkhaṇaṃ pañcadhā veditabbaṃ. Yathāha –
‘‘भगवा पञ्चहाकारेहि तादी, इट्ठानिट्ठे तादी, चत्तावीति तादी, मुत्तावीति तादी, तिण्णावीति तादी, तन्निद्देसाति तादी। कथं भगवा इट्ठानिट्ठे तादी? भगवा लाभेपि तादी’’ति (महानि॰ ३८)।
‘‘Bhagavā pañcahākārehi tādī, iṭṭhāniṭṭhe tādī, cattāvīti tādī, muttāvīti tādī, tiṇṇāvīti tādī, tanniddesāti tādī. Kathaṃ bhagavā iṭṭhāniṭṭhe tādī? Bhagavā lābhepi tādī’’ti (mahāni. 38).
एवमादि सब्बं निद्देसे वुत्तनयेनेव गहेतब्बं। लाभादयो च तस्स महाअट्ठकथायं वित्थारितनयेन वेदितब्बा। ‘‘पुच्छा एव वा अयं। सो ते सत्था सब्बभूतेसु तादी, उदाहु नो’’ति इमस्मिम्पि विकप्पे सब्बभूतेसु समचित्तताय तादी अम्हाकं सत्थाति अत्थो। अयञ्हि भगवा सुखूपसंहारकामताय दुक्खापनयनकामताय च सब्बसत्तेसु समचित्तो, यादिसो अत्तनि, तादिसो परेसु, यादिसो मातरि महामायाय, तादिसो चिञ्चमाणविकाय, यादिसो पितरि सुद्धोदने, तादिसो सुप्पबुद्धे, यादिसो पुत्ते राहुले, तादिसो वधकेसु देवदत्तधनपालकअङ्गुलिमालादीसु। सदेवके लोकेपि तादी। तस्मा सम्मदेवाह सातागिरो – ‘‘सब्बभूतेसु तादिनो’’ति।
Evamādi sabbaṃ niddese vuttanayeneva gahetabbaṃ. Lābhādayo ca tassa mahāaṭṭhakathāyaṃ vitthāritanayena veditabbā. ‘‘Pucchā eva vā ayaṃ. So te satthā sabbabhūtesu tādī, udāhu no’’ti imasmimpi vikappe sabbabhūtesu samacittatāya tādī amhākaṃ satthāti attho. Ayañhi bhagavā sukhūpasaṃhārakāmatāya dukkhāpanayanakāmatāya ca sabbasattesu samacitto, yādiso attani, tādiso paresu, yādiso mātari mahāmāyāya, tādiso ciñcamāṇavikāya, yādiso pitari suddhodane, tādiso suppabuddhe, yādiso putte rāhule, tādiso vadhakesu devadattadhanapālakaaṅgulimālādīsu. Sadevake lokepi tādī. Tasmā sammadevāha sātāgiro – ‘‘sabbabhūtesu tādino’’ti.
अथो इट्ठे अनिट्ठे चाति। एत्थ पन एवं अत्थो दट्ठब्बो – यं किञ्चि इट्ठं वा अनिट्ठं वा आरम्मणं, सब्बप्पकारेहि तत्थ ये रागदोसवसेन सङ्कप्पा उप्पज्जेय्युं, त्यास्स अनुत्तरेन मग्गेन रागादीनं पहीनत्ता वसीकता, न कदाचि तेसं वसे वत्तति। सो हि भगवा अनाविलसङ्कप्पो सुविमुत्तचित्तो सुविमुत्तपञ्ञोति। एत्थ च सुपणिहितमनताय अयोनिसोमनसिकाराभावो वुत्तो। सब्बभूतेसु इट्ठानिट्ठेहि सो यत्थ भवेय्य, तं सत्तसङ्खारभेदतो दुविधमारम्मणं वुत्तं। सङ्कप्पवसीभावेन तस्मिं आरम्मणे तस्स मनसिकाराभावतो किलेसप्पहानं वुत्तं। सुपणिहितमनताय च मनोसमाचारसुद्धि, सब्बभूतेसु तादिताय कायसमाचारसुद्धि, सङ्कप्पवसीभावेन वितक्कमूलकत्ता वाचाय वचीसमाचारसुद्धि। तथा सुपणिहितमनताय लोभादिसब्बदोसाभावो , सब्बभूतेसु तादिताय मेत्तादिगुणसब्भावो, सङ्कप्पवसीभावेन पटिकूले अप्पटिकूलसञ्ञितादिभेदा अरियिद्धि, ताय चस्स सब्बञ्ञुभावो वुत्तो होतीति वेदितब्बो।
Atho iṭṭhe aniṭṭhe cāti. Ettha pana evaṃ attho daṭṭhabbo – yaṃ kiñci iṭṭhaṃ vā aniṭṭhaṃ vā ārammaṇaṃ, sabbappakārehi tattha ye rāgadosavasena saṅkappā uppajjeyyuṃ, tyāssa anuttarena maggena rāgādīnaṃ pahīnattā vasīkatā, na kadāci tesaṃ vase vattati. So hi bhagavā anāvilasaṅkappo suvimuttacitto suvimuttapaññoti. Ettha ca supaṇihitamanatāya ayonisomanasikārābhāvo vutto. Sabbabhūtesu iṭṭhāniṭṭhehi so yattha bhaveyya, taṃ sattasaṅkhārabhedato duvidhamārammaṇaṃ vuttaṃ. Saṅkappavasībhāvena tasmiṃ ārammaṇe tassa manasikārābhāvato kilesappahānaṃ vuttaṃ. Supaṇihitamanatāya ca manosamācārasuddhi, sabbabhūtesu tāditāya kāyasamācārasuddhi, saṅkappavasībhāvena vitakkamūlakattā vācāya vacīsamācārasuddhi. Tathā supaṇihitamanatāya lobhādisabbadosābhāvo , sabbabhūtesu tāditāya mettādiguṇasabbhāvo, saṅkappavasībhāvena paṭikūle appaṭikūlasaññitādibhedā ariyiddhi, tāya cassa sabbaññubhāvo vutto hotīti veditabbo.
१५६. एवं हेमवतो पुब्बे मनोद्वारवसेनेव तादिभावं पुच्छित्वा तञ्च पटिजानन्तमिमं सुत्वा दळ्हीकम्मत्थं इदानि द्वारत्तयवसेनापि, पुब्बे वा सङ्खेपेन कायवचीमनोद्वारसुद्धिं पुच्छित्वा तञ्च पटिजानन्तमिमं सुत्वा दळ्हीकम्मत्थमेव वित्थारेनापि पुच्छन्तो आह ‘‘कच्चि अदिन्न’’न्ति। तत्थ गाथाबन्धसुखत्थाय पठमं अदिन्नादानविरतिं पुच्छति। आरा पमादम्हाति पञ्चसु कामगुणेसु चित्तवोस्सग्गतो दूरीभावेन अब्रह्मचरियविरतिं पुच्छति। ‘‘आरा पमदम्हा’’तिपि पठन्ति, आरा मातुगामाति वुत्तं होति। झानं न रिञ्चतीति इमिना पन तस्सायेव तिविधाय कायदुच्चरितविरतिया बलवभावं पुच्छति। झानयुत्तस्स हि विरति बलवती होतीति।
156. Evaṃ hemavato pubbe manodvāravaseneva tādibhāvaṃ pucchitvā tañca paṭijānantamimaṃ sutvā daḷhīkammatthaṃ idāni dvārattayavasenāpi, pubbe vā saṅkhepena kāyavacīmanodvārasuddhiṃ pucchitvā tañca paṭijānantamimaṃ sutvā daḷhīkammatthameva vitthārenāpi pucchanto āha ‘‘kacci adinna’’nti. Tattha gāthābandhasukhatthāya paṭhamaṃ adinnādānaviratiṃ pucchati. Ārā pamādamhāti pañcasu kāmaguṇesu cittavossaggato dūrībhāvena abrahmacariyaviratiṃ pucchati. ‘‘Ārā pamadamhā’’tipi paṭhanti, ārā mātugāmāti vuttaṃ hoti. Jhānaṃ na riñcatīti iminā pana tassāyeva tividhāya kāyaduccaritaviratiyā balavabhāvaṃ pucchati. Jhānayuttassa hi virati balavatī hotīti.
१५७. अथ सातागिरो यस्मा भगवा न केवलं एतरहि, अतीतेपि अद्धाने दीघरत्तं अदिन्नादानादीहि पटिविरतो, तस्सा तस्सायेव च विरतिया आनुभावेन तं तं महापुरिसलक्खणं पटिलभि, सदेवको चस्स लोको ‘‘अदिन्नादाना पटिविरतो समणो गोतमो’’तिआदिना नयेन वण्णं भासति। तस्मा विस्सट्ठाय वाचाय सीहनादं नदन्तो आह ‘‘न सो अदिन्नं आदियती’’ति। तं अत्थतो पाकटमेव। इमिस्सापि गाथाय ततियपादे ‘‘पमादम्हा पमदम्हा’’ति द्विधा पाठो। चतुत्थपादे च झानं न रिञ्चतीति झानं रित्तकं सुञ्ञकं न करोति, न परिच्चजतीति अत्थो वेदितब्बो।
157. Atha sātāgiro yasmā bhagavā na kevalaṃ etarahi, atītepi addhāne dīgharattaṃ adinnādānādīhi paṭivirato, tassā tassāyeva ca viratiyā ānubhāvena taṃ taṃ mahāpurisalakkhaṇaṃ paṭilabhi, sadevako cassa loko ‘‘adinnādānā paṭivirato samaṇo gotamo’’tiādinā nayena vaṇṇaṃ bhāsati. Tasmā vissaṭṭhāya vācāya sīhanādaṃ nadanto āha ‘‘na so adinnaṃ ādiyatī’’ti. Taṃ atthato pākaṭameva. Imissāpi gāthāya tatiyapāde ‘‘pamādamhā pamadamhā’’ti dvidhā pāṭho. Catutthapāde ca jhānaṃ na riñcatīti jhānaṃ rittakaṃ suññakaṃ na karoti, na pariccajatīti attho veditabbo.
१५८. एवं कायद्वारे सुद्धिं सुत्वा इदानि वचीद्वारे सुद्धिं पुच्छन्तो आह – ‘‘कच्चि मुसा न भणती’’ति। एत्थ खीणातीति खीणो, विहिंसति बधतीति अत्थो। वाचाय पथो ब्यप्पथो, खीणो ब्यप्पथो अस्साति खीणब्यप्पथो। तं न-कारेन पटिसेधेत्वा पुच्छति ‘‘न खीणब्यप्पथो’’ति, न फरुसवाचोति वुत्तं होति। ‘‘नाखीणब्यप्पथो’’तिपि पाठो, न अखीणवचनोति अत्थो। फरुसवचनञ्हि परेसं हदये अखीयमानं तिट्ठति। तादिसवचनो कच्चि न सोति वुत्तं होति। विभूतीति विनासो, विभूतिं कासति करोति वाति विभूतिकं, विभूतिकमेव वेभूतिकं, वेभूतियन्तिपि वुच्चति, पेसुञ्ञस्सेतं अधिवचनं। तञ्हि सत्तानं अञ्ञमञ्ञतो भेदनेन विनासं करोति। सेसं उत्तानत्थमेव।
158. Evaṃ kāyadvāre suddhiṃ sutvā idāni vacīdvāre suddhiṃ pucchanto āha – ‘‘kacci musā na bhaṇatī’’ti. Ettha khīṇātīti khīṇo, vihiṃsati badhatīti attho. Vācāya patho byappatho, khīṇo byappatho assāti khīṇabyappatho. Taṃ na-kārena paṭisedhetvā pucchati ‘‘na khīṇabyappatho’’ti, na pharusavācoti vuttaṃ hoti. ‘‘Nākhīṇabyappatho’’tipi pāṭho, na akhīṇavacanoti attho. Pharusavacanañhi paresaṃ hadaye akhīyamānaṃ tiṭṭhati. Tādisavacano kacci na soti vuttaṃ hoti. Vibhūtīti vināso, vibhūtiṃ kāsati karoti vāti vibhūtikaṃ, vibhūtikameva vebhūtikaṃ, vebhūtiyantipi vuccati, pesuññassetaṃ adhivacanaṃ. Tañhi sattānaṃ aññamaññato bhedanena vināsaṃ karoti. Sesaṃ uttānatthameva.
१५९. अथ सातागिरो यस्मा भगवा न केवलं एतरहि, अतीतेपि अद्धाने दीघरत्तं मुसावादादीहि पटिविरतो, तस्सा तस्सायेव च विरतिया आनुभावेन तं तं महापुरिसलक्खणं पटिलभि, सदेवको चस्स लोको ‘‘मुसावादा पटिविरतो समणो गोतमो’’ति वण्णं भासति। तस्मा विस्सट्ठाय वाचाय सीहनादं नदन्तो आह, ‘‘मुसा च सो न भणती’’ति। तत्थ मुसाति विनिधाय दिट्ठादीनि परविसंवादनवचनं। तं सो न भणति। दुतियपादे पन पठमत्थवसेन न खीणब्यप्पथोति, दुतियत्थवसेन नाखीणब्यप्पथोति पाठो। चतुत्थपादे मन्ताति पञ्ञा वुच्चति। भगवा यस्मा ताय मन्ताय परिच्छिन्दित्वा अत्थमेव भासति अत्थतो अनपेतवचनं, न सम्फं । अञ्ञाणपुरेक्खारञ्हि निरत्थकवचनं बुद्धानं नत्थि। तस्मा आह – ‘‘मन्ता अत्थं सो भासती’’ति। सेसमेत्थ पाकटमेव।
159. Atha sātāgiro yasmā bhagavā na kevalaṃ etarahi, atītepi addhāne dīgharattaṃ musāvādādīhi paṭivirato, tassā tassāyeva ca viratiyā ānubhāvena taṃ taṃ mahāpurisalakkhaṇaṃ paṭilabhi, sadevako cassa loko ‘‘musāvādā paṭivirato samaṇo gotamo’’ti vaṇṇaṃ bhāsati. Tasmā vissaṭṭhāya vācāya sīhanādaṃ nadanto āha, ‘‘musā ca so na bhaṇatī’’ti. Tattha musāti vinidhāya diṭṭhādīni paravisaṃvādanavacanaṃ. Taṃ so na bhaṇati. Dutiyapāde pana paṭhamatthavasena na khīṇabyappathoti, dutiyatthavasena nākhīṇabyappathoti pāṭho. Catutthapāde mantāti paññā vuccati. Bhagavā yasmā tāya mantāya paricchinditvā atthameva bhāsati atthato anapetavacanaṃ, na samphaṃ . Aññāṇapurekkhārañhi niratthakavacanaṃ buddhānaṃ natthi. Tasmā āha – ‘‘mantā atthaṃ so bhāsatī’’ti. Sesamettha pākaṭameva.
१६०. एवं वचीद्वारसुद्धिम्पि सुत्वा इदानि मनोद्वारसुद्धिं पुच्छन्तो आह ‘‘कच्चि न रज्जति कामेसू’’ति। तत्थ कामाति वत्थुकामा। तेसु किलेसकामेन न रज्जतीति पुच्छन्तो अनभिज्झालुतं पुच्छति। अनाविलन्ति पुच्छन्तो ब्यापादेन आविलभावं सन्धाय अब्यापादतं पुच्छति। मोहं अतिक्कन्तोति पुच्छन्तो येन मोहेन मूळ्हो मिच्छादिट्ठिं गण्हाति, तस्सातिक्कमेन सम्मादिट्ठितं पुच्छति। धम्मेसु चक्खुमाति पुच्छन्तो सब्बधम्मेसु अप्पटिहतस्स ञाणचक्खुनो, पञ्चचक्खुविसयेसु वा धम्मेसु पञ्चन्नम्पि चक्खूनं वसेन सब्बञ्ञुतं पुच्छति ‘‘द्वारत्तयपारिसुद्धियापि सब्बञ्ञू न होती’’ति चिन्तेत्वा।
160. Evaṃ vacīdvārasuddhimpi sutvā idāni manodvārasuddhiṃ pucchanto āha ‘‘kacci na rajjati kāmesū’’ti. Tattha kāmāti vatthukāmā. Tesu kilesakāmena na rajjatīti pucchanto anabhijjhālutaṃ pucchati. Anāvilanti pucchanto byāpādena āvilabhāvaṃ sandhāya abyāpādataṃ pucchati. Mohaṃ atikkantoti pucchanto yena mohena mūḷho micchādiṭṭhiṃ gaṇhāti, tassātikkamena sammādiṭṭhitaṃ pucchati. Dhammesu cakkhumāti pucchanto sabbadhammesu appaṭihatassa ñāṇacakkhuno, pañcacakkhuvisayesu vā dhammesu pañcannampi cakkhūnaṃ vasena sabbaññutaṃ pucchati ‘‘dvārattayapārisuddhiyāpi sabbaññū na hotī’’ti cintetvā.
१६१. अथ सातागिरो यस्मा भगवा अप्पत्वाव अरहत्तं अनागामिमग्गेन कामरागब्यापादानं पहीनत्ता नेव कामेसु रज्जति, न ब्यापादेन आविलचित्तो, सोतापत्तिमग्गेनेव च मिच्छादिट्ठिपच्चयस्स सच्चपटिच्छादकमोहस्स पहीनत्ता मोहं अतिक्कन्तो, सामञ्च सच्चानि अभिसम्बुज्झित्वा बुद्धोति विमोक्खन्तिकं नामं यथावुत्तानि च चक्खूनि पटिलभि, तस्मा तस्स मनोद्वारसुद्धिं सब्बञ्ञुतञ्च उग्घोसेन्तो आह ‘‘न सो रज्जति कामेसू’’ति।
161. Atha sātāgiro yasmā bhagavā appatvāva arahattaṃ anāgāmimaggena kāmarāgabyāpādānaṃ pahīnattā neva kāmesu rajjati, na byāpādena āvilacitto, sotāpattimaggeneva ca micchādiṭṭhipaccayassa saccapaṭicchādakamohassa pahīnattā mohaṃ atikkanto, sāmañca saccāni abhisambujjhitvā buddhoti vimokkhantikaṃ nāmaṃ yathāvuttāni ca cakkhūni paṭilabhi, tasmā tassa manodvārasuddhiṃ sabbaññutañca ugghosento āha ‘‘na so rajjati kāmesū’’ti.
१६२. एवं हेमवतो भगवतो द्वारत्तयपारिसुद्धिं सब्बञ्ञुतञ्च सुत्वा हट्ठो उदग्गो अतीतजातियं बाहुसच्चविसदाय पञ्ञाय असज्जमानवचनप्पथो हुत्वा अच्छरियब्भुतरूपे सब्बञ्ञुगुणे सोतुकामो आह ‘‘कच्चि विज्जाय सम्पन्नो’’ति। तत्थ विज्जाय सम्पन्नोति इमिना दस्सनसम्पत्तिं पुच्छति, संसुद्धचारणोति इमिना गमनसम्पत्तिं। छन्दवसेन चेत्थ दीघं कत्वा चाकारमाह, संसुद्धचरणोति अत्थो। आसवा खीणाति इमिना एताय दस्सनगमनसम्पत्तिया पत्तब्बाय आसवक्खयसञ्ञिताय पठमनिब्बानधातुया पत्तिं पुच्छति, नत्थि पुनब्भवोति इमिना दुतियनिब्बानधातुपत्तिसमत्थतं, पच्चवेक्खणञाणेन वा परमस्सासप्पत्तिं ञत्वा ठितभावं।
162. Evaṃ hemavato bhagavato dvārattayapārisuddhiṃ sabbaññutañca sutvā haṭṭho udaggo atītajātiyaṃ bāhusaccavisadāya paññāya asajjamānavacanappatho hutvā acchariyabbhutarūpe sabbaññuguṇe sotukāmo āha ‘‘kacci vijjāya sampanno’’ti. Tattha vijjāya sampannoti iminā dassanasampattiṃ pucchati, saṃsuddhacāraṇoti iminā gamanasampattiṃ. Chandavasena cettha dīghaṃ katvā cākāramāha, saṃsuddhacaraṇoti attho. Āsavā khīṇāti iminā etāya dassanagamanasampattiyā pattabbāya āsavakkhayasaññitāya paṭhamanibbānadhātuyā pattiṃ pucchati, natthi punabbhavoti iminā dutiyanibbānadhātupattisamatthataṃ, paccavekkhaṇañāṇena vā paramassāsappattiṃ ñatvā ṭhitabhāvaṃ.
१६३. ततो या एसा ‘‘सो अनेकविहितं पुब्बेनिवास’’न्तिआदिना (म॰ नि॰ १.५२) नयेन भयभेरवादीसु तिविधा, ‘‘सो एवं समाहिते चित्ते…पे॰… आनेञ्जप्पत्ते ञाणदस्सनाय चित्तं अभिनीहरती’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.२७९) नयेन अम्बट्ठादीसु अट्ठविधा विज्जा वुत्ता, ताय यस्मा सब्बायपि सब्बाकारसम्पन्नाय भगवा उपेतो। यञ्चेतं ‘‘इध, महानाम, अरियसावको सीलसम्पन्नो होति, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति, भोजने मत्तञ्ञू होति , जागरियं अनुयुत्तो होति, सत्तहि सद्धम्मेहि समन्नागतो होति, चतुन्नं झानानं आभिचेतसिकानं दिट्ठधम्मसुखविहारानं निकामलाभी होती’’ति एवं उद्दिसित्वा ‘‘कथञ्च, महानाम, अरियसावको सीलसम्पन्नो होती’’तिआदिना (म॰ नि॰ २.२४) नयेन सेखसुत्ते निद्दिट्ठं पन्नरसप्पभेदं चरणं। तञ्च यस्मा सब्बूपक्किलेसप्पहानेन भगवतो अतिविय संसुद्धं। येपिमे कामासवादयो चत्तारो आसवा, तेपि यस्मा सब्बे सपरिवारा सवासना भगवतो खीणा। यस्मा च इमाय विज्जाचरणसम्पदाय खीणासवो हुत्वा तदा भगवा ‘‘नत्थि दानि पुनब्भवो’’ति पच्चवेक्खित्वा ठितो, तस्मा सातागिरो भगवतो सब्बञ्ञुभावे ब्यवसायेन समुस्साहितहदयो सब्बेपि गुणे अनुजानन्तो आह ‘‘विज्जाय चेव सम्पन्नो’’ति।
163. Tato yā esā ‘‘so anekavihitaṃ pubbenivāsa’’ntiādinā (ma. ni. 1.52) nayena bhayabheravādīsu tividhā, ‘‘so evaṃ samāhite citte…pe… āneñjappatte ñāṇadassanāya cittaṃ abhinīharatī’’tiādinā (dī. ni. 1.279) nayena ambaṭṭhādīsu aṭṭhavidhā vijjā vuttā, tāya yasmā sabbāyapi sabbākārasampannāya bhagavā upeto. Yañcetaṃ ‘‘idha, mahānāma, ariyasāvako sīlasampanno hoti, indriyesu guttadvāro hoti, bhojane mattaññū hoti , jāgariyaṃ anuyutto hoti, sattahi saddhammehi samannāgato hoti, catunnaṃ jhānānaṃ ābhicetasikānaṃ diṭṭhadhammasukhavihārānaṃ nikāmalābhī hotī’’ti evaṃ uddisitvā ‘‘kathañca, mahānāma, ariyasāvako sīlasampanno hotī’’tiādinā (ma. ni. 2.24) nayena sekhasutte niddiṭṭhaṃ pannarasappabhedaṃ caraṇaṃ. Tañca yasmā sabbūpakkilesappahānena bhagavato ativiya saṃsuddhaṃ. Yepime kāmāsavādayo cattāro āsavā, tepi yasmā sabbe saparivārā savāsanā bhagavato khīṇā. Yasmā ca imāya vijjācaraṇasampadāya khīṇāsavo hutvā tadā bhagavā ‘‘natthi dāni punabbhavo’’ti paccavekkhitvā ṭhito, tasmā sātāgiro bhagavato sabbaññubhāve byavasāyena samussāhitahadayo sabbepi guṇe anujānanto āha ‘‘vijjāya ceva sampanno’’ti.
१६४. ततो हेमवतो ‘‘सम्मासम्बुद्धो भगवा’’ति भगवति निक्कङ्खो हुत्वा आकासे ठितोयेव भगवन्तं पसंसन्तो सातागिरञ्च आराधेन्तो आह ‘‘सम्पन्नं मुनिनो चित्त’’न्ति। तस्सत्थो – सम्पन्नं मुनिनो चित्तं, ‘‘मनो चस्स सुपणिहितो’’ति एत्थ वुत्ततादिभावेन पुण्णं सम्पुण्णं, ‘‘न सो अदिन्नं आदियती’’ति एत्थ वुत्तकायकम्मुना, ‘‘न सो रज्जति कामेसू’’ति एत्थ वुत्तमनोकम्मुना च पुण्णं सम्पुण्णं, ‘‘मुसा च सो न भणती’’ति एत्थ वुत्तब्यप्पथेन च वचीकम्मुनाति वुत्तं होति। एवं सम्पन्नचित्तञ्च अनुत्तराय विज्जाचरणसम्पदाय सम्पन्नत्ता विज्जाचरणसम्पन्नञ्च इमेहि गुणेहि ‘‘मनो चस्स सुपणिहितो’’तिआदिना नयेन धम्मतो नं पसंससि, सभावतो तच्छतो भूततो एव नं पसंससि, न केवलं सद्धामत्तकेनाति दस्सेति।
164. Tato hemavato ‘‘sammāsambuddho bhagavā’’ti bhagavati nikkaṅkho hutvā ākāse ṭhitoyeva bhagavantaṃ pasaṃsanto sātāgirañca ārādhento āha ‘‘sampannaṃ munino citta’’nti. Tassattho – sampannaṃ munino cittaṃ, ‘‘mano cassa supaṇihito’’ti ettha vuttatādibhāvena puṇṇaṃ sampuṇṇaṃ, ‘‘na so adinnaṃ ādiyatī’’ti ettha vuttakāyakammunā, ‘‘na so rajjati kāmesū’’ti ettha vuttamanokammunā ca puṇṇaṃ sampuṇṇaṃ, ‘‘musā ca so na bhaṇatī’’ti ettha vuttabyappathena ca vacīkammunāti vuttaṃ hoti. Evaṃ sampannacittañca anuttarāya vijjācaraṇasampadāya sampannattā vijjācaraṇasampannañca imehi guṇehi ‘‘mano cassa supaṇihito’’tiādinā nayena dhammato naṃ pasaṃsasi, sabhāvato tacchato bhūtato eva naṃ pasaṃsasi, na kevalaṃ saddhāmattakenāti dasseti.
१६५-१६६. ततो सातागिरोपि ‘‘एवमेतं, मारिस, सुट्ठु तया ञातञ्च अनुमोदितञ्चा’’ति अधिप्पायेन तमेव संराधेन्तो आह – ‘‘सम्पन्नं मुनिनो…पे॰… धम्मतो अनुमोदसी’’ति। एवञ्च पन वत्वा पुन भगवतो दस्सने तं अभित्थवयमानो आह ‘‘सम्पन्नं…पे॰… हन्द पस्साम गोतम’’न्ति।
165-166. Tato sātāgiropi ‘‘evametaṃ, mārisa, suṭṭhu tayā ñātañca anumoditañcā’’ti adhippāyena tameva saṃrādhento āha – ‘‘sampannaṃ munino…pe… dhammato anumodasī’’ti. Evañca pana vatvā puna bhagavato dassane taṃ abhitthavayamāno āha ‘‘sampannaṃ…pe… handa passāma gotama’’nti.
१६७. अथ हेमवतो अत्तनो अभिरुचितगुणेहि पुरिमजातिबाहुसच्चबलेन भगवन्तं अभित्थुनन्तो सातागिरं आह – ‘‘एणिजङ्घं…पे॰… एहि पस्साम गोतम’’न्ति। तस्सत्थो – एणिमिगस्सेव जङ्घा अस्साति एणिजङ्घो। बुद्धानञ्हि एणिमिगस्सेव अनुपुब्बवट्टा जङ्घा होन्ति, न पुरतो निम्मंसा पच्छतो सुसुमारकुच्छि विय उद्धुमाता। किसा च बुद्धा होन्ति दीघरस्ससमवट्टितयुत्तट्ठानेसु तथारूपाय अङ्गपच्चङ्गसम्पत्तिया, न वठरपुरिसा विय थूला। पञ्ञाय विलिखितकिलेसत्ता वा किसा। अज्झत्तिकबाहिरसपत्तविद्धंसनतो वीरा। एकासनभोजिताय परिमितभोजिताय च अप्पाहारा, न द्वत्तिमत्तालोपभोजिताय। यथाह –
167. Atha hemavato attano abhirucitaguṇehi purimajātibāhusaccabalena bhagavantaṃ abhitthunanto sātāgiraṃ āha – ‘‘eṇijaṅghaṃ…pe… ehi passāma gotama’’nti. Tassattho – eṇimigasseva jaṅghā assāti eṇijaṅgho. Buddhānañhi eṇimigasseva anupubbavaṭṭā jaṅghā honti, na purato nimmaṃsā pacchato susumārakucchi viya uddhumātā. Kisā ca buddhā honti dīgharassasamavaṭṭitayuttaṭṭhānesu tathārūpāya aṅgapaccaṅgasampattiyā, na vaṭharapurisā viya thūlā. Paññāya vilikhitakilesattā vā kisā. Ajjhattikabāhirasapattaviddhaṃsanato vīrā. Ekāsanabhojitāya parimitabhojitāya ca appāhārā, na dvattimattālopabhojitāya. Yathāha –
‘‘अहं खो पन, उदायि, अप्पेकदा इमिना पत्तेन समतित्तिकम्पि भुञ्जामि, भिय्योपि भुञ्जामि। ‘अप्पाहारो समणो गोतमो अप्पाहारताय च वण्णवादी’ति इति चे मं, उदायि, सावका सक्करेय्युं, गरुं करेय्युं, मानेय्युं, पूजेय्युं, सक्कत्वा, गरुं कत्वा, उपनिस्साय विहरेय्युं। ये ते, उदायि, मम सावका कोसकाहारापि अड्ढकोसकाहारापि बेलुवाहारापि अड्ढबेलुवाहारापि, न मं ते इमिना धम्मेन सक्करेय्युं…पे॰… उपनिस्साय विहरेय्यु’’न्ति (म॰ नि॰ २.२४२)।
‘‘Ahaṃ kho pana, udāyi, appekadā iminā pattena samatittikampi bhuñjāmi, bhiyyopi bhuñjāmi. ‘Appāhāro samaṇo gotamo appāhāratāya ca vaṇṇavādī’ti iti ce maṃ, udāyi, sāvakā sakkareyyuṃ, garuṃ kareyyuṃ, māneyyuṃ, pūjeyyuṃ, sakkatvā, garuṃ katvā, upanissāya vihareyyuṃ. Ye te, udāyi, mama sāvakā kosakāhārāpi aḍḍhakosakāhārāpi beluvāhārāpi aḍḍhabeluvāhārāpi, na maṃ te iminā dhammena sakkareyyuṃ…pe… upanissāya vihareyyu’’nti (ma. ni. 2.242).
आहारे छन्दरागाभावेन अलोलुपा अट्ठङ्गसमन्नागतं आहारं आहारेन्ति मोनेय्यसम्पत्तिया मुनिनो। अनगारिकताय विवेकनिन्नमानसताय च वने झायन्ति। तेनाह हेमवतो यक्खो ‘‘एणिजङ्घं…पे॰… एहि पस्साम गोतम’’न्ति।
Āhāre chandarāgābhāvena alolupā aṭṭhaṅgasamannāgataṃ āhāraṃ āhārenti moneyyasampattiyā munino. Anagārikatāya vivekaninnamānasatāya ca vane jhāyanti. Tenāha hemavato yakkho ‘‘eṇijaṅghaṃ…pe… ehi passāma gotama’’nti.
१६८. एवञ्च वत्वा पुन तस्स भगवतो सन्तिके धम्मं सोतुकामताय ‘‘सीहंवेकचर’’न्ति इमं गाथमाह। तस्सत्थो – सीहंवाति दुरासदट्ठेन खमनट्ठेन निब्भयट्ठेन च केसरसीहसदिसं। याय तण्हाय ‘‘तण्हादुतियो पुरिसो’’ति वुच्चति, तस्सा अभावेन एकचरं, एकिस्सा लोकधातुया द्विन्नं बुद्धानं अनुप्पत्तितोपि एकचरं। खग्गविसाणसुत्ते वुत्तनयेनापि चेत्थ तं तं अत्थो दट्ठब्बो। नागन्ति पुनब्भवं नेव गन्तारं नागन्तारं। अथ वा आगुं न करोतीतिपि नागो। बलवातिपि नागो। तं नागं। कामेसु अनपेक्खिनन्ति द्वीसुपि कामेसु छन्दरागाभावेन अनपेक्खिनं। उपसङ्कम्म पुच्छाम, मच्चुपासप्पमोचनन्ति तं एवरूपं महेसिं उपसङ्कमित्वा तेभूमकवट्टस्स मच्चुपासस्स पमोचनं विवट्टं निब्बानं पुच्छाम। येन वा उपायेन दुक्खसमुदयसङ्खाता मच्चुपासा पमुच्चति, तं मच्चुपासप्पमोचनं पुच्छामाति। इमं गाथं हेमवतो सातागिरञ्च सातागिरपरिसञ्च अत्तनो परिसञ्च सन्धाय आह।
168. Evañca vatvā puna tassa bhagavato santike dhammaṃ sotukāmatāya ‘‘sīhaṃvekacara’’nti imaṃ gāthamāha. Tassattho – sīhaṃvāti durāsadaṭṭhena khamanaṭṭhena nibbhayaṭṭhena ca kesarasīhasadisaṃ. Yāya taṇhāya ‘‘taṇhādutiyo puriso’’ti vuccati, tassā abhāvena ekacaraṃ, ekissā lokadhātuyā dvinnaṃ buddhānaṃ anuppattitopi ekacaraṃ. Khaggavisāṇasutte vuttanayenāpi cettha taṃ taṃ attho daṭṭhabbo. Nāganti punabbhavaṃ neva gantāraṃ nāgantāraṃ. Atha vā āguṃ na karotītipi nāgo. Balavātipi nāgo. Taṃ nāgaṃ. Kāmesu anapekkhinanti dvīsupi kāmesu chandarāgābhāvena anapekkhinaṃ. Upasaṅkamma pucchāma, maccupāsappamocananti taṃ evarūpaṃ mahesiṃ upasaṅkamitvā tebhūmakavaṭṭassa maccupāsassa pamocanaṃ vivaṭṭaṃ nibbānaṃ pucchāma. Yena vā upāyena dukkhasamudayasaṅkhātā maccupāsā pamuccati, taṃ maccupāsappamocanaṃ pucchāmāti. Imaṃ gāthaṃ hemavato sātāgirañca sātāgiraparisañca attano parisañca sandhāya āha.
तेन खो पन समयेन आसाळ्हीनक्खत्तं घोसितं अहोसि। अथ समन्ततो अलङ्कतपटियत्ते देवनगरे सिरिं पच्चनुभोन्ती विय राजगहे काळी नाम कुररघरिका उपासिका पासादमारुय्ह सीहपञ्जरं विवरित्वा गब्भपरिस्समं विनोदेन्ती सवातप्पदेसे उतुग्गहणत्थं ठिता तेसं यक्खसेनापतीनं तं बुद्धगुणपटिसंयुत्तं कथं आदिमज्झपरियोसानतो अस्सोसि। सुत्वा च ‘‘एवं विविधगुणसमन्नागता बुद्धा’’ति बुद्धारम्मणं पीतिं उप्पादेत्वा ताय नीवरणानि विक्खम्भेत्वा तत्थेव ठिता सोतापत्तिफले पतिट्ठासि। ततो एव भगवता ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम साविकानं उपासिकानं अनुस्सवप्पसन्नानं, यदिदं काळी उपासिका कुररघरिका’’ति (अ॰ नि॰ १.२६७) एतदग्गे ठपिता।
Tena kho pana samayena āsāḷhīnakkhattaṃ ghositaṃ ahosi. Atha samantato alaṅkatapaṭiyatte devanagare siriṃ paccanubhontī viya rājagahe kāḷī nāma kuraragharikā upāsikā pāsādamāruyha sīhapañjaraṃ vivaritvā gabbhaparissamaṃ vinodentī savātappadese utuggahaṇatthaṃ ṭhitā tesaṃ yakkhasenāpatīnaṃ taṃ buddhaguṇapaṭisaṃyuttaṃ kathaṃ ādimajjhapariyosānato assosi. Sutvā ca ‘‘evaṃ vividhaguṇasamannāgatā buddhā’’ti buddhārammaṇaṃ pītiṃ uppādetvā tāya nīvaraṇāni vikkhambhetvā tattheva ṭhitā sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Tato eva bhagavatā ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvikānaṃ upāsikānaṃ anussavappasannānaṃ, yadidaṃ kāḷī upāsikā kuraragharikā’’ti (a. ni. 1.267) etadagge ṭhapitā.
१६९. तेपि यक्खसेनापतयो सहस्सयक्खपरिवारा मज्झिमयामसमये इसिपतनं पत्वा, धम्मचक्कप्पवत्तितपल्लङ्केनेव निसिन्नं भगवन्तं उपसङ्कम्म वन्दित्वा, इमाय गाथाय भगवन्तं अभित्थवित्वा ओकासमकारयिंसु ‘‘अक्खातारं पवत्तार’’न्ति। तस्सत्थो – ठपेत्वा तण्हं तेभूमके धम्मे ‘‘इदं खो पन, भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्च’’न्तिआदिना (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १४) नयेन सच्चानं ववत्थानकथाय अक्खातारं, ‘‘‘तं खो पनिदं दुक्खं अरियसच्चं परिञ्ञेय्य’न्ति मे भिक्खवे’’तिआदिना नयेन तेसु किच्चञाणकतञाणप्पवत्तनेन पवत्तारं। ये वा धम्मा यथा वोहरितब्बा, तेसु तथा वोहारकथनेन अक्खातारं, तेसंयेव धम्मानं सत्तानुरूपतो पवत्तारं। उग्घटितञ्ञुविपञ्चितञ्ञूनं वा देसनाय अक्खातारं, नेय्यानं पटिपादनेन पवत्तारं। उद्देसेन वा अक्खातारं, विभङ्गेन तेहि तेहि पकारेहि वचनतो पवत्तारं। बोधिपक्खियानं वा सलक्खणकथनेन अक्खातारं, सत्तानं चित्तसन्ताने पवत्तनेन पवत्तारं। सङ्खेपतो वा तीहि परिवट्टेहि सच्चानं कथनेन अक्खातारं, वित्थारतो पवत्तारं। ‘‘सद्धिन्द्रियं धम्मो, तं धम्मं पवत्तेतीति धम्मचक्क’’न्ति (पटि॰ म॰ २.४०) एवमादिना पटिसम्भिदानयेन वित्थारितस्स धम्मचक्कस्स पवत्तनतो पवत्तारं।
169. Tepi yakkhasenāpatayo sahassayakkhaparivārā majjhimayāmasamaye isipatanaṃ patvā, dhammacakkappavattitapallaṅkeneva nisinnaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamma vanditvā, imāya gāthāya bhagavantaṃ abhitthavitvā okāsamakārayiṃsu ‘‘akkhātāraṃ pavattāra’’nti. Tassattho – ṭhapetvā taṇhaṃ tebhūmake dhamme ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkhaṃ ariyasacca’’ntiādinā (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 14) nayena saccānaṃ vavatthānakathāya akkhātāraṃ, ‘‘‘taṃ kho panidaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ pariññeyya’nti me bhikkhave’’tiādinā nayena tesu kiccañāṇakatañāṇappavattanena pavattāraṃ. Ye vā dhammā yathā voharitabbā, tesu tathā vohārakathanena akkhātāraṃ, tesaṃyeva dhammānaṃ sattānurūpato pavattāraṃ. Ugghaṭitaññuvipañcitaññūnaṃ vā desanāya akkhātāraṃ, neyyānaṃ paṭipādanena pavattāraṃ. Uddesena vā akkhātāraṃ, vibhaṅgena tehi tehi pakārehi vacanato pavattāraṃ. Bodhipakkhiyānaṃ vā salakkhaṇakathanena akkhātāraṃ, sattānaṃ cittasantāne pavattanena pavattāraṃ. Saṅkhepato vā tīhi parivaṭṭehi saccānaṃ kathanena akkhātāraṃ, vitthārato pavattāraṃ. ‘‘Saddhindriyaṃ dhammo, taṃ dhammaṃ pavattetīti dhammacakka’’nti (paṭi. ma. 2.40) evamādinā paṭisambhidānayena vitthāritassa dhammacakkassa pavattanato pavattāraṃ.
सब्बधम्मानन्ति चतुभूमकधम्मानं। पारगुन्ति छहाकारेहि पारं गतं अभिञ्ञाय, परिञ्ञाय, पहानेन, भावनाय, सच्छिकिरियाय, समापत्तिया। सो हि भगवा सब्बधम्मे अभिजानन्तो गतोति अभिञ्ञापारगू, पञ्चुपादानक्खन्धे परिजानन्तो गतोति परिञ्ञापारगू, सब्बकिलेसे पजहन्तो गतोति पहानपारगू, चत्तारो मग्गे भावेन्तो गतोति भावनापारगू, निरोधं सच्छिकरोन्तो गतोति सच्छिकिरियापारगू, सब्बा समापत्तियो समापज्जन्तो गतोति समापत्तिपारगू। एवं सब्बधम्मानं पारगुं। बुद्धं वेरभयातीतन्ति अञ्ञाणसयनतो पटिबुद्धत्ता बुद्धं, सब्बेन वा सरणवण्णनायं वुत्तेनत्थेन बुद्धं, पञ्चवेरभयानं अतीतत्ता वेरभयातीतं। एवं भगवन्तं अतित्थवन्ता ‘‘मयं पुच्छाम गोतम’’न्ति ओकासमकारयिंसु।
Sabbadhammānanti catubhūmakadhammānaṃ. Pāragunti chahākārehi pāraṃ gataṃ abhiññāya, pariññāya, pahānena, bhāvanāya, sacchikiriyāya, samāpattiyā. So hi bhagavā sabbadhamme abhijānanto gatoti abhiññāpāragū, pañcupādānakkhandhe parijānanto gatoti pariññāpāragū, sabbakilese pajahanto gatoti pahānapāragū, cattāro magge bhāvento gatoti bhāvanāpāragū, nirodhaṃ sacchikaronto gatoti sacchikiriyāpāragū, sabbā samāpattiyo samāpajjanto gatoti samāpattipāragū. Evaṃ sabbadhammānaṃ pāraguṃ. Buddhaṃ verabhayātītanti aññāṇasayanato paṭibuddhattā buddhaṃ, sabbena vā saraṇavaṇṇanāyaṃ vuttenatthena buddhaṃ, pañcaverabhayānaṃ atītattā verabhayātītaṃ. Evaṃ bhagavantaṃ atitthavantā ‘‘mayaṃ pucchāma gotama’’nti okāsamakārayiṃsu.
१७०. अथ नेसं यक्खानं तेजेन च पञ्ञाय च अग्गो हेमवतो यथाधिप्पेतं पुच्छितब्बं पुच्छन्तो ‘‘किस्मिं लोको’’ति इमं गाथमाह। तस्सादिपादे किस्मिन्ति भावेनभावलक्खणे भुम्मवचनं, किस्मिं उप्पन्ने लोको समुप्पन्नो होतीति अयञ्हेत्थ अधिप्पायो। सत्तलोकसङ्खारलोके सन्धाय पुच्छति। किस्मिं कुब्बति सन्थवन्ति अहन्ति वा ममन्ति वा तण्हादिट्ठिसन्थवं किस्मिं कुब्बति, अधिकरणत्थे भुम्मवचनं। किस्स लोकोति उपयोगत्थे सामिवचनं, किं उपादाय लोकोति सङ्ख्यं गच्छतीति अयञ्हेत्थ अधिप्पायो। किस्मिं लोकोति भावेनभावलक्खणकारणत्थेसु भुम्मवचनं। किस्मिं सति केन कारणेन लोको विहञ्ञति पीळीयति बाधीयतीति अयञ्हेत्थ अधिप्पायो।
170. Atha nesaṃ yakkhānaṃ tejena ca paññāya ca aggo hemavato yathādhippetaṃ pucchitabbaṃ pucchanto ‘‘kismiṃ loko’’ti imaṃ gāthamāha. Tassādipāde kisminti bhāvenabhāvalakkhaṇe bhummavacanaṃ, kismiṃ uppanne loko samuppanno hotīti ayañhettha adhippāyo. Sattalokasaṅkhāraloke sandhāya pucchati. Kismiṃ kubbati santhavanti ahanti vā mamanti vā taṇhādiṭṭhisanthavaṃ kismiṃ kubbati, adhikaraṇatthe bhummavacanaṃ. Kissa lokoti upayogatthe sāmivacanaṃ, kiṃ upādāya lokoti saṅkhyaṃ gacchatīti ayañhettha adhippāyo. Kismiṃ lokoti bhāvenabhāvalakkhaṇakāraṇatthesu bhummavacanaṃ. Kismiṃ sati kena kāraṇena loko vihaññati pīḷīyati bādhīyatīti ayañhettha adhippāyo.
१७१. अथ भगवा यस्मा छसु अज्झत्तिकबाहिरेसु आयतनेसु उप्पन्नेसु सत्तलोको च धनधञ्ञादिवसेन सङ्खारलोको च उप्पन्नो होति, यस्मा चेत्थ सत्तलोको तेस्वेव छसु दुविधम्पि सन्थवं करोति। चक्खायतनं वा हि ‘‘अहं मम’’न्ति गण्हाति अवसेसेसु वा अञ्ञतरं। यथाह – ‘‘चक्खु अत्ताति यो वदेय्य, तं न उपपज्जती’’तिआदि (म॰ नि॰ ३.४२२)। यस्मा च एतानियेव छ उपादाय दुविधोपि लोकोति सङ्ख्यं गच्छति, यस्मा च तेस्वेव छसु सति सत्तलोको दुक्खपातुभावेन विहञ्ञति। यथाह –
171. Atha bhagavā yasmā chasu ajjhattikabāhiresu āyatanesu uppannesu sattaloko ca dhanadhaññādivasena saṅkhāraloko ca uppanno hoti, yasmā cettha sattaloko tesveva chasu duvidhampi santhavaṃ karoti. Cakkhāyatanaṃ vā hi ‘‘ahaṃ mama’’nti gaṇhāti avasesesu vā aññataraṃ. Yathāha – ‘‘cakkhu attāti yo vadeyya, taṃ na upapajjatī’’tiādi (ma. ni. 3.422). Yasmā ca etāniyeva cha upādāya duvidhopi lokoti saṅkhyaṃ gacchati, yasmā ca tesveva chasu sati sattaloko dukkhapātubhāvena vihaññati. Yathāha –
‘‘हत्थेसु, भिक्खवे, सति आदाननिक्खेपनं होति, पादेसु सति अभिक्कमपटिक्कमो होति, पब्बेसु सति समिञ्जनपसारणं होति, कुच्छिस्मिं सति जिघच्छापिपासा होति; एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खुस्मिं सति चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्तिआदि (सं॰ नि॰ ४.२३७)।
‘‘Hatthesu, bhikkhave, sati ādānanikkhepanaṃ hoti, pādesu sati abhikkamapaṭikkamo hoti, pabbesu sati samiñjanapasāraṇaṃ hoti, kucchismiṃ sati jighacchāpipāsā hoti; evameva kho, bhikkhave, cakkhusmiṃ sati cakkhusamphassapaccayā uppajjati ajjhattaṃ sukhaṃ dukkha’’ntiādi (saṃ. ni. 4.237).
तथा तेसु आधारभूतेसु पटिहतो सङ्खारलोको विहञ्ञति। यथाह –
Tathā tesu ādhārabhūtesu paṭihato saṅkhāraloko vihaññati. Yathāha –
‘‘चक्खुस्मिं अनिदस्सने सप्पटिघे पटिहञ्ञि वा’’इति (ध॰ स॰ ५९७-८) च।
‘‘Cakkhusmiṃ anidassane sappaṭighe paṭihaññi vā’’iti (dha. sa. 597-8) ca.
‘‘चक्खु, भिक्खवे, पटिहञ्ञति मनापामनापेसु रूपेसू’’ति (सं॰ नि॰ ४.२३८) एवमादि।
‘‘Cakkhu, bhikkhave, paṭihaññati manāpāmanāpesu rūpesū’’ti (saṃ. ni. 4.238) evamādi.
तथा तेहियेव कारणभूतेहि दुविधोपि लोको विहञ्ञति। यथाह –
Tathā tehiyeva kāraṇabhūtehi duvidhopi loko vihaññati. Yathāha –
‘‘चक्खु विहञ्ञति मनापामनापेसु रूपेसू’’ति (सं॰ नि॰ ४.२३८) च।
‘‘Cakkhu vihaññati manāpāmanāpesu rūpesū’’ti (saṃ. ni. 4.238) ca.
‘‘चक्खु, भिक्खवे, आदित्तं, रूपा आदित्ता। केन आदित्तं? रागग्गिना’’ति (सं॰ नि॰ ४.२८; महाव॰ ५४) एवमादि।
‘‘Cakkhu, bhikkhave, ādittaṃ, rūpā ādittā. Kena ādittaṃ? Rāgagginā’’ti (saṃ. ni. 4.28; mahāva. 54) evamādi.
तस्मा छअज्झत्तिकबाहिरायतनवसेन तं पुच्छं विस्सज्जेन्तो आह ‘‘छसु लोको समुप्पन्नो’’ति।
Tasmā chaajjhattikabāhirāyatanavasena taṃ pucchaṃ vissajjento āha ‘‘chasu loko samuppanno’’ti.
१७२. अथ सो यक्खो अत्तना वट्टवसेन पुट्ठपञ्हं भगवता द्वादसायतनवसेन सङ्खिपित्वा विस्सज्जितं न सुट्ठु उपलक्खेत्वा तञ्च अत्थं तप्पटिपक्खञ्च ञातुकामो सङ्खेपेनेव वट्टविवट्टं पुच्छन्तो आह ‘‘कतमं त’’न्ति। तत्थ उपादातब्बट्ठेन उपादानं, दुक्खसच्चस्सेतं अधिवचनं। यत्थ लोको विहञ्ञतीति ‘‘छसु लोको विहञ्ञती’’ति एवं भगवता यत्थ छब्बिधे उपादाने लोको विहञ्ञतीति वुत्तो, तं कतमं उपादानन्ति? एवं उपड्ढगाथाय सरूपेनेव दुक्खसच्चं पुच्छि। समुदयसच्चं पन तस्स कारणभावेन गहितमेव होति। निय्यानं पुच्छितोति इमाय पन उपड्ढगाथाय मग्गसच्चं पुच्छि। मग्गसच्चेन हि अरियसावको दुक्खं परिजानन्तो, समुदयं पजहन्तो, निरोधं सच्छिकरोन्तो, मग्गं भावेन्तो लोकम्हा निय्याति, तस्मा निय्यानन्ति वुच्चति। कथन्ति केन पकारेन। दुक्खा पमुच्चतीति ‘‘उपादान’’न्ति वुत्ता वट्टदुक्खा पमोक्खं पापुणाति। एवमेत्थ सरूपेनेव मग्गसच्चं पुच्छि, निरोधसच्चं पन तस्स विसयभावेन गहितमेव होति।
172. Atha so yakkho attanā vaṭṭavasena puṭṭhapañhaṃ bhagavatā dvādasāyatanavasena saṅkhipitvā vissajjitaṃ na suṭṭhu upalakkhetvā tañca atthaṃ tappaṭipakkhañca ñātukāmo saṅkhepeneva vaṭṭavivaṭṭaṃ pucchanto āha ‘‘katamaṃ ta’’nti. Tattha upādātabbaṭṭhena upādānaṃ, dukkhasaccassetaṃ adhivacanaṃ. Yattha loko vihaññatīti ‘‘chasu loko vihaññatī’’ti evaṃ bhagavatā yattha chabbidhe upādāne loko vihaññatīti vutto, taṃ katamaṃ upādānanti? Evaṃ upaḍḍhagāthāya sarūpeneva dukkhasaccaṃ pucchi. Samudayasaccaṃ pana tassa kāraṇabhāvena gahitameva hoti. Niyyānaṃ pucchitoti imāya pana upaḍḍhagāthāya maggasaccaṃ pucchi. Maggasaccena hi ariyasāvako dukkhaṃ parijānanto, samudayaṃ pajahanto, nirodhaṃ sacchikaronto, maggaṃ bhāvento lokamhā niyyāti, tasmā niyyānanti vuccati. Kathanti kena pakārena. Dukkhā pamuccatīti ‘‘upādāna’’nti vuttā vaṭṭadukkhā pamokkhaṃ pāpuṇāti. Evamettha sarūpeneva maggasaccaṃ pucchi, nirodhasaccaṃ pana tassa visayabhāvena gahitameva hoti.
१७३. एवं यक्खेन सरूपेन दस्सेत्वा च अदस्सेत्वा च चतुसच्चवसेन पञ्हं पुट्ठो भगवा तेनेव नयेन विस्सज्जेन्तो आह ‘‘पञ्च कामगुणा’’ति। तत्थ पञ्चकामगुणसङ्खातगोचरग्गहणेन तग्गोचरानि पञ्चायतनानि गहितानेव होन्ति। मनो छट्ठो एतेसन्ति मनोछट्ठा। पवेदिताति पकासिता। एत्थ अज्झत्तिकेसु छट्ठस्स मनायतनस्स गहणेन तस्स विसयभूतं धम्मायतनं गहितमेव होति। एवं ‘‘कतमं तं उपादान’’न्ति इमं पञ्हं विस्सज्जेन्तो पुनपि द्वादसायतनानं वसेनेव दुक्खसच्चं पकासेसि। मनोगहणेन वा सत्तन्नं विञ्ञाणधातूनं गहितत्ता तासु पुरिमपञ्चविञ्ञाणधातुग्गहणेन तासं वत्थूनि पञ्च चक्खादीनि आयतनानि, मनोधातुमनोविञ्ञाणधातुग्गहणेन तासं वत्थुगोचरभेदं धम्मायतनं गहितमेवाति एवम्पि द्वादसायतनवसेन दुक्खसच्चं पकासेसि। लोकुत्तरमनायतनधम्मायतनेकदेसो पनेत्थ यत्थ लोको विहञ्ञति, तं सन्धाय निद्दिट्ठत्ता न सङ्गय्हति।
173. Evaṃ yakkhena sarūpena dassetvā ca adassetvā ca catusaccavasena pañhaṃ puṭṭho bhagavā teneva nayena vissajjento āha ‘‘pañca kāmaguṇā’’ti. Tattha pañcakāmaguṇasaṅkhātagocaraggahaṇena taggocarāni pañcāyatanāni gahitāneva honti. Mano chaṭṭho etesanti manochaṭṭhā. Paveditāti pakāsitā. Ettha ajjhattikesu chaṭṭhassa manāyatanassa gahaṇena tassa visayabhūtaṃ dhammāyatanaṃ gahitameva hoti. Evaṃ ‘‘katamaṃ taṃ upādāna’’nti imaṃ pañhaṃ vissajjento punapi dvādasāyatanānaṃ vaseneva dukkhasaccaṃ pakāsesi. Manogahaṇena vā sattannaṃ viññāṇadhātūnaṃ gahitattā tāsu purimapañcaviññāṇadhātuggahaṇena tāsaṃ vatthūni pañca cakkhādīni āyatanāni, manodhātumanoviññāṇadhātuggahaṇena tāsaṃ vatthugocarabhedaṃ dhammāyatanaṃ gahitamevāti evampi dvādasāyatanavasena dukkhasaccaṃ pakāsesi. Lokuttaramanāyatanadhammāyatanekadeso panettha yattha loko vihaññati, taṃ sandhāya niddiṭṭhattā na saṅgayhati.
एत्थ छन्दं विराजेत्वाति एत्थ द्वादसायतनभेदे दुक्खसच्चे तानेवायतनानि खन्धतो धातुतो नामरूपतोति तथा तथा ववत्थपेत्वा, तिलक्खणं आरोपेत्वा, विपस्सन्तो अरहत्तमग्गपरियोसानाय विपस्सनाय तण्हासङ्खातं छन्दं सब्बसो विराजेत्वा विनेत्वा विद्धंसेत्वाति अत्थो। एवं दुक्खा पमुच्चतीति इमिना पकारेन एतस्मा वट्टदुक्खा पमुच्चतीति । एवमिमाय उपड्ढगाथाय ‘‘निय्यानं पुच्छितो ब्रूहि, कथं दुक्खा पमुच्चती’’ति अयं पञ्हो विस्सज्जितो होति, मग्गसच्चञ्च पकासितं समुदयनिरोधसच्चानि पनेत्थ पुरिमनयेनेव सङ्गहितत्ता पकासितानेव होन्तीति वेदितब्बानि। उपड्ढगाथाय वा दुक्खसच्चं, छन्देन समुदयसच्चं, ‘‘विराजेत्वा’’ति एत्थ विरागेन निरोधसच्चं, ‘‘विरागाविमुच्चती’’ति वचनतो वा मग्गसच्चं। ‘‘एव’’न्ति उपायनिदस्सनेन मग्गसच्चं, दुक्खनिरोधन्ति वचनतो वा। ‘‘दुक्खा पमुच्चती’’ति दुक्खपमोक्खेन निरोधसच्चन्ति एवमेत्थ चत्तारि सच्चानि पकासितानि होन्तीति वेदितब्बानि।
Ettha chandaṃ virājetvāti ettha dvādasāyatanabhede dukkhasacce tānevāyatanāni khandhato dhātuto nāmarūpatoti tathā tathā vavatthapetvā, tilakkhaṇaṃ āropetvā, vipassanto arahattamaggapariyosānāya vipassanāya taṇhāsaṅkhātaṃ chandaṃ sabbaso virājetvā vinetvā viddhaṃsetvāti attho. Evaṃ dukkhā pamuccatīti iminā pakārena etasmā vaṭṭadukkhā pamuccatīti . Evamimāya upaḍḍhagāthāya ‘‘niyyānaṃ pucchito brūhi, kathaṃ dukkhā pamuccatī’’ti ayaṃ pañho vissajjito hoti, maggasaccañca pakāsitaṃ samudayanirodhasaccāni panettha purimanayeneva saṅgahitattā pakāsitāneva hontīti veditabbāni. Upaḍḍhagāthāya vā dukkhasaccaṃ, chandena samudayasaccaṃ, ‘‘virājetvā’’ti ettha virāgena nirodhasaccaṃ, ‘‘virāgāvimuccatī’’ti vacanato vā maggasaccaṃ. ‘‘Eva’’nti upāyanidassanena maggasaccaṃ, dukkhanirodhanti vacanato vā. ‘‘Dukkhā pamuccatī’’ti dukkhapamokkhena nirodhasaccanti evamettha cattāri saccāni pakāsitāni hontīti veditabbāni.
१७४. एवं चतुसच्चगब्भाय गाथाय लक्खणतो निय्यानं पकासेत्वा पुन तदेव सकेन निरुत्ताभिलापेन निगमेन्तो आह ‘‘एतं लोकस्स निय्यान’’न्ति। एत्थ एतन्ति पुब्बे वुत्तस्स निद्देसो, लोकस्साति तेधातुकलोकस्स। यथातथन्ति अविपरीतं। एतं वो अहमक्खामीति सचेपि मं सहस्सक्खत्तुं पुच्छेय्याथ, एतं वो अहमक्खामि, न अञ्ञं। कस्मा? यस्मा एवं दुक्खा पमुच्चति, न अञ्ञथाति अधिप्पायो। अथ वा एतेन निय्यानेन एकद्वत्तिक्खतुं निग्गतानम्पि एतं वो अहमक्खामि, उपरिविसेसाधिगमायपि एतदेव अहमक्खामीति अत्थो। कस्मा? यस्मा एवं दुक्खा पमुच्चति असेसनिस्सेसाति अरहत्तनिकूटेन देसनं निट्ठापेसि। देसनापरियोसाने द्वेपि यक्खसेनापतयो सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसु सद्धिं यक्खसहस्सेन।
174. Evaṃ catusaccagabbhāya gāthāya lakkhaṇato niyyānaṃ pakāsetvā puna tadeva sakena niruttābhilāpena nigamento āha ‘‘etaṃ lokassa niyyāna’’nti. Ettha etanti pubbe vuttassa niddeso, lokassāti tedhātukalokassa. Yathātathanti aviparītaṃ. Etaṃ vo ahamakkhāmīti sacepi maṃ sahassakkhattuṃ puccheyyātha, etaṃ vo ahamakkhāmi, na aññaṃ. Kasmā? Yasmā evaṃ dukkhā pamuccati, na aññathāti adhippāyo. Atha vā etena niyyānena ekadvattikkhatuṃ niggatānampi etaṃ vo ahamakkhāmi, uparivisesādhigamāyapi etadeva ahamakkhāmīti attho. Kasmā? Yasmā evaṃ dukkhā pamuccati asesanissesāti arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesi. Desanāpariyosāne dvepi yakkhasenāpatayo sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu saddhiṃ yakkhasahassena.
१७५. अथ हेमवतो पकतियापि धम्मगरु इदानि अरियभूमियं पतिट्ठाय सुट्ठुतरं अतित्तो भगवतो विचित्रपटिभानाय देसनाय भगवन्तं सेक्खासेक्खभूमिं पुच्छन्तो ‘‘को सूध तरती’’ति गाथमभासि। तत्थ को सूध तरति ओघन्ति इमिना चतुरोघं को तरतीति सेक्खभूमिं पुच्छति अविसेसेन। यस्मा अण्णवन्ति न वित्थतमत्तं नापि गम्भीरमत्तं अपिच पन यं वित्थततरञ्च गम्भीरतरञ्च, तं वुच्चति। तादिसो च संसारण्णवो। अयञ्हि समन्ततो परियन्ताभावेन वित्थतो, हेट्ठा पतिट्ठाभावेन उपरि आलम्बनाभावेन च गम्भीरो, तस्मा ‘‘को इध तरति अण्णवं, तस्मिञ्च अप्पतिट्ठे अनालम्बे गम्भीरे अण्णवे को न सीदती’’ति असेक्खभूमिं पुच्छति।
175. Atha hemavato pakatiyāpi dhammagaru idāni ariyabhūmiyaṃ patiṭṭhāya suṭṭhutaraṃ atitto bhagavato vicitrapaṭibhānāya desanāya bhagavantaṃ sekkhāsekkhabhūmiṃ pucchanto ‘‘ko sūdha taratī’’ti gāthamabhāsi. Tattha ko sūdha tarati oghanti iminā caturoghaṃ ko taratīti sekkhabhūmiṃ pucchati avisesena. Yasmā aṇṇavanti na vitthatamattaṃ nāpi gambhīramattaṃ apica pana yaṃ vitthatatarañca gambhīratarañca, taṃ vuccati. Tādiso ca saṃsāraṇṇavo. Ayañhi samantato pariyantābhāvena vitthato, heṭṭhā patiṭṭhābhāvena upari ālambanābhāvena ca gambhīro, tasmā ‘‘ko idha tarati aṇṇavaṃ, tasmiñca appatiṭṭhe anālambe gambhīre aṇṇave ko na sīdatī’’ti asekkhabhūmiṃ pucchati.
१७६. अथ भगवा यो भिक्खु जीवितहेतुपि वीतिक्कमं अकरोन्तो सब्बदा सीलसम्पन्नो लोकियलोकुत्तराय च पञ्ञाय पञ्ञवा, उपचारप्पनासमाधिना इरियापथहेट्ठिममग्गफलेहि च सुसमाहितो, तिलक्खणं आरोपेत्वा विपस्सनाय नियकज्झत्तचिन्तनसीलो, सातच्चकिरियावहाय अप्पमादसतिया च समन्नागतो। यस्मा सो चतुत्थेन मग्गेन इमं सुदुत्तरं ओघं अनवसेसं तरति, तस्मा सेक्खभूमिं विस्सज्जेन्तो ‘‘सब्बदा सीलसम्पन्नो’’ति इमं तिसिक्खागब्भं गाथमाह। एत्थ हि सीलसम्पदाय अधिसीलसिक्खा, सतिसमाधीहि अधिचित्तसिक्खा, अज्झत्तचिन्तितापञ्ञाहि अधिपञ्ञासिक्खाति तिस्सो सिक्खा सउपकारा सानिसंसा च वुत्ता। उपकारो हि सिक्खानं लोकियपञ्ञा सति च, अनिसंसो सामञ्ञफलानीति।
176. Atha bhagavā yo bhikkhu jīvitahetupi vītikkamaṃ akaronto sabbadā sīlasampanno lokiyalokuttarāya ca paññāya paññavā, upacārappanāsamādhinā iriyāpathaheṭṭhimamaggaphalehi ca susamāhito, tilakkhaṇaṃ āropetvā vipassanāya niyakajjhattacintanasīlo, sātaccakiriyāvahāya appamādasatiyā ca samannāgato. Yasmā so catutthena maggena imaṃ suduttaraṃ oghaṃ anavasesaṃ tarati, tasmā sekkhabhūmiṃ vissajjento ‘‘sabbadā sīlasampanno’’ti imaṃ tisikkhāgabbhaṃ gāthamāha. Ettha hi sīlasampadāya adhisīlasikkhā, satisamādhīhi adhicittasikkhā, ajjhattacintitāpaññāhi adhipaññāsikkhāti tisso sikkhā saupakārā sānisaṃsā ca vuttā. Upakāro hi sikkhānaṃ lokiyapaññā sati ca, anisaṃso sāmaññaphalānīti.
१७७. एवं पठमगाथाय सेक्खभूमिं दस्सेत्वा इदानि असेक्खभूमिं दस्सेन्तो दुतियगाथमाह। तस्सत्थो विरतो कामसञ्ञायाति या काचि कामसञ्ञा, ततो सब्बतो चतुत्थमग्गसम्पयुत्ताय समुच्छेदविरतिया विरतो। ‘‘विरत्तो’’तिपि पाठो। तदा ‘‘कामसञ्ञाया’’ति भुम्मवचनं होति, सगाथावग्गे पन ‘‘कामसञ्ञासू’’तिपि (सं॰ नि॰ १.९६) पाठो। चतूहिपि मग्गेहि दसन्नं संयोजनानं अतीतत्ता सब्बसंयोजनातिगो, चतुत्थेनेव वा उद्धम्भागियसब्बसंयोजनातिगो , तत्रतत्राभिनन्दिनीतण्हासङ्खाताय नन्दिया तिण्णञ्च भवानं परिक्खीणत्ता नन्दीभवपरिक्खीणो सो तादिसो खीणासवो भिक्खु गम्भीरे संसारण्णवे न सीदति नन्दीपरिक्खयेन सउपादिसेसं, भवपरिक्खयेन च अनुपादिसेसं निब्बानथलं समापज्ज परमस्सासप्पत्तियाति।
177. Evaṃ paṭhamagāthāya sekkhabhūmiṃ dassetvā idāni asekkhabhūmiṃ dassento dutiyagāthamāha. Tassattho virato kāmasaññāyāti yā kāci kāmasaññā, tato sabbato catutthamaggasampayuttāya samucchedaviratiyā virato. ‘‘Viratto’’tipi pāṭho. Tadā ‘‘kāmasaññāyā’’ti bhummavacanaṃ hoti, sagāthāvagge pana ‘‘kāmasaññāsū’’tipi (saṃ. ni. 1.96) pāṭho. Catūhipi maggehi dasannaṃ saṃyojanānaṃ atītattā sabbasaṃyojanātigo, catuttheneva vā uddhambhāgiyasabbasaṃyojanātigo , tatratatrābhinandinītaṇhāsaṅkhātāya nandiyā tiṇṇañca bhavānaṃ parikkhīṇattā nandībhavaparikkhīṇo so tādiso khīṇāsavo bhikkhu gambhīre saṃsāraṇṇave na sīdati nandīparikkhayena saupādisesaṃ, bhavaparikkhayena ca anupādisesaṃ nibbānathalaṃ samāpajja paramassāsappattiyāti.
१७८. अथ हेमवतो सहायञ्च यक्खपरिसञ्च ओलोकेत्वा पीतिसोमनस्सजातो ‘‘गम्भीरपञ्ञ’’न्ति एवमादीहि गाथाहि भगवन्तं अभित्थवित्वा सब्बावतिया परिसाय सहायेन च सद्धिं अभिवादेत्वा, पदक्खिणं कत्वा, अत्तनो वसनट्ठानं अगमासि।
178. Atha hemavato sahāyañca yakkhaparisañca oloketvā pītisomanassajāto ‘‘gambhīrapañña’’nti evamādīhi gāthāhi bhagavantaṃ abhitthavitvā sabbāvatiyā parisāya sahāyena ca saddhiṃ abhivādetvā, padakkhiṇaṃ katvā, attano vasanaṭṭhānaṃ agamāsi.
तासं पन गाथानं अयं अत्थवण्णना – गम्भीरपञ्ञन्ति गम्भीराय पञ्ञाय समन्नागतं। तत्थ पटिसम्भिदायं वुत्तनयेन गम्भीरपञ्ञा वेदितब्बा। वुत्तञ्हि तत्थ ‘‘गम्भीरेसु खन्धेसु ञाणं पवत्ततीति गम्भीरपञ्ञा’’तिआदि (पटि॰ म॰ ३.४)। निपुणत्थदस्सिन्ति निपुणेहि खत्तियपण्डितादीहि अभिसङ्खतानं पञ्हानं अत्थदस्सिं अत्थानं वा यानि निपुणानि कारणानि दुप्पटिविज्झानि अञ्ञेहि तेसं दस्सनेन निपुणत्थदस्सिं। रागादिकिञ्चनाभावेन अकिञ्चनं। दुविधे कामे तिविधे चे भवे अलग्गनेन कामभवे असत्तं। खन्धादिभेदेसु सब्बारम्मणेसु छन्दरागबन्धनाभावेन सब्बधि विप्पमुत्तं। दिब्बे पथे कममानन्ति अट्ठसमापत्तिभेदे दिब्बे पथे समापज्जनवसेन चङ्कमन्तं। तत्थ किञ्चापि न ताय वेलाय भगवा दिब्बे पथे कमति, अपिच खो पुब्बे कमनं उपादाय कमनसत्तिसब्भावेन तत्थ लद्धवसीभावताय एवं वुच्चति। अथ वा ये ते विसुद्धिदेवा अरहन्तो, तेसं पथे सन्तविहारे कमनेनापेतं वुत्तं। महन्तानं गुणानं एसनेन महेसिं।
Tāsaṃ pana gāthānaṃ ayaṃ atthavaṇṇanā – gambhīrapaññanti gambhīrāya paññāya samannāgataṃ. Tattha paṭisambhidāyaṃ vuttanayena gambhīrapaññā veditabbā. Vuttañhi tattha ‘‘gambhīresu khandhesu ñāṇaṃ pavattatīti gambhīrapaññā’’tiādi (paṭi. ma. 3.4). Nipuṇatthadassinti nipuṇehi khattiyapaṇḍitādīhi abhisaṅkhatānaṃ pañhānaṃ atthadassiṃ atthānaṃ vā yāni nipuṇāni kāraṇāni duppaṭivijjhāni aññehi tesaṃ dassanena nipuṇatthadassiṃ. Rāgādikiñcanābhāvena akiñcanaṃ. Duvidhe kāme tividhe ce bhave alagganena kāmabhave asattaṃ. Khandhādibhedesu sabbārammaṇesu chandarāgabandhanābhāvena sabbadhi vippamuttaṃ. Dibbe pathe kamamānanti aṭṭhasamāpattibhede dibbe pathe samāpajjanavasena caṅkamantaṃ. Tattha kiñcāpi na tāya velāya bhagavā dibbe pathe kamati, apica kho pubbe kamanaṃ upādāya kamanasattisabbhāvena tattha laddhavasībhāvatāya evaṃ vuccati. Atha vā ye te visuddhidevā arahanto, tesaṃ pathe santavihāre kamanenāpetaṃ vuttaṃ. Mahantānaṃ guṇānaṃ esanena mahesiṃ.
१७९. दुतियगाथाय अपरेन परियायेन थुति आरद्धाति कत्वा पुन निपुणत्थदस्सिग्गहणं निदस्सेति। अथ वा निपुणत्थे दस्सेतारन्ति अत्थो। पञ्ञाददन्ति पञ्ञापटिलाभसंवत्तनिकाय पटिपत्तिया कथनेन पञ्ञादायकं। कामालये असत्तन्ति य्वायंकामेसु तण्हादिट्ठिवसेन दुविधो आलयो, तत्थ असत्तं। सब्बविदुन्ति सब्बधम्मविदुं, सब्बञ्ञुन्ति वुत्तं होति। सुमेधन्ति तस्स सब्बञ्ञुभावस्स मग्गभूताय पारमीपञ्ञासङ्खाताय मेधाय समन्नागतं। अरिये पथेति अट्ठङ्गिके मग्गे, फलसमापत्तियं वा। कममानन्ति पञ्ञाय अज्झोगाहमानं मग्गलक्खणं ञत्वा देसनतो, पविसमानं वा खणे खणे फलसमापत्तिसमापज्जनतो, चतुब्बिधमग्गभावनासङ्खाताय कमनसत्तिया कमितपुब्बं वा।
179. Dutiyagāthāya aparena pariyāyena thuti āraddhāti katvā puna nipuṇatthadassiggahaṇaṃ nidasseti. Atha vā nipuṇatthe dassetāranti attho. Paññādadanti paññāpaṭilābhasaṃvattanikāya paṭipattiyā kathanena paññādāyakaṃ. Kāmālaye asattanti yvāyaṃkāmesu taṇhādiṭṭhivasena duvidho ālayo, tattha asattaṃ. Sabbavidunti sabbadhammaviduṃ, sabbaññunti vuttaṃ hoti. Sumedhanti tassa sabbaññubhāvassa maggabhūtāya pāramīpaññāsaṅkhātāya medhāya samannāgataṃ. Ariye patheti aṭṭhaṅgike magge, phalasamāpattiyaṃ vā. Kamamānanti paññāya ajjhogāhamānaṃ maggalakkhaṇaṃ ñatvā desanato, pavisamānaṃ vā khaṇe khaṇe phalasamāpattisamāpajjanato, catubbidhamaggabhāvanāsaṅkhātāya kamanasattiyā kamitapubbaṃ vā.
१८०. सुदिट्ठं वत नो अज्जाति। अज्ज अम्हेहि सुन्दरं दिट्ठं, अज्ज वा अम्हाकं सुन्दरं दिट्ठं, दस्सनन्ति अत्थो। सुप्पभातं सुहुट्ठितन्ति अज्ज अम्हाकं सुट्ठु पभातं सोभनं वा पभातं अहोसि। अज्ज च नो सुन्दरं उट्ठितं अहोसि, अनुपरोधेन सयनतो उट्ठितं। किं कारणं? यं अद्दसाम सम्बुद्धं, यस्मा सम्बुद्धं अद्दसामाति अत्तनो लाभसम्पत्तिं आरब्भ पामोज्जं पवेदेति।
180.Sudiṭṭhaṃ vata no ajjāti. Ajja amhehi sundaraṃ diṭṭhaṃ, ajja vā amhākaṃ sundaraṃ diṭṭhaṃ, dassananti attho. Suppabhātaṃ suhuṭṭhitanti ajja amhākaṃ suṭṭhu pabhātaṃ sobhanaṃ vā pabhātaṃ ahosi. Ajja ca no sundaraṃ uṭṭhitaṃ ahosi, anuparodhena sayanato uṭṭhitaṃ. Kiṃ kāraṇaṃ? Yaṃ addasāma sambuddhaṃ, yasmā sambuddhaṃ addasāmāti attano lābhasampattiṃ ārabbha pāmojjaṃ pavedeti.
१८१. इद्धिमन्तोति कम्मविपाकजिद्धिया समन्नागता। यसस्सिनोति लाभग्गपरिवारग्गसम्पन्ना। सरणं यन्तीति किञ्चापि मग्गेनेव गता, तथापि सोतापन्नभावपरिदीपनत्थं पसाददस्सनत्थञ्च वाचं भिन्दति।
181.Iddhimantoti kammavipākajiddhiyā samannāgatā. Yasassinoti lābhaggaparivāraggasampannā. Saraṇaṃ yantīti kiñcāpi maggeneva gatā, tathāpi sotāpannabhāvaparidīpanatthaṃ pasādadassanatthañca vācaṃ bhindati.
१८२. गामा गामन्ति देवगामा देवगामं। नगा नगन्ति देवपब्बता देवपब्बतं। नमस्समाना सम्बुद्धं, धम्मस्स च सुधम्मतन्ति ‘‘सम्मासम्बुद्धो वत भगवा, स्वाक्खातो वत भगवतो धम्मो’’तिआदिना नयेन बुद्धसुबोधितञ्च धम्मसुधम्मतञ्च। ‘‘सुप्पटिपन्नो वत भगवतो सावकसङ्घो’’तिआदिना सङ्घ-सुप्पटिपत्तिञ्च अभित्थवित्वा अभित्थवित्वा नमस्समाना धम्मघोसका हुत्वा विचरिस्सामाति वुत्तं होति। सेसमेत्थ उत्तानत्थमेवाति।
182.Gāmā gāmanti devagāmā devagāmaṃ. Nagā naganti devapabbatā devapabbataṃ. Namassamānā sambuddhaṃ, dhammassa ca sudhammatanti ‘‘sammāsambuddho vata bhagavā, svākkhāto vata bhagavato dhammo’’tiādinā nayena buddhasubodhitañca dhammasudhammatañca. ‘‘Suppaṭipanno vata bhagavato sāvakasaṅgho’’tiādinā saṅgha-suppaṭipattiñca abhitthavitvā abhitthavitvā namassamānā dhammaghosakā hutvā vicarissāmāti vuttaṃ hoti. Sesamettha uttānatthamevāti.
परमत्थजोतिकाय खुद्दक-अट्ठकथाय
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
सुत्तनिपात-अट्ठकथाय हेमवतसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Suttanipāta-aṭṭhakathāya hemavatasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / सुत्तनिपातपाळि • Suttanipātapāḷi / ९. हेमवतसुत्तं • 9. Hemavatasuttaṃ
