| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
पच्चयनिद्देसो
Paccayaniddeso
१. हेतुपच्चयनिद्देसवण्णना
1. Hetupaccayaniddesavaṇṇanā
१. हेतुपच्चयेन पच्चयभावो हेतुपच्चयोति उद्दिट्ठो, न हेतुपच्चयधम्मोति अत्थो। सोति हेतुभावेन पच्चयो। एत्थ च पठमविकप्पे यो हेतुपच्चयेन पच्चयभावो वुत्तो, यो च दुतियविकप्पे हेतुभावेन पच्चयो वुत्तो, सो यस्मा अत्थतो यथावुत्तस्स पच्चयधम्मस्स यथावुत्तानं पच्चयुप्पन्नानं हेतुपच्चयभावोयेव, तस्मा वुत्तं ‘‘उभयथापि हेतुभावेन उपकारकता हेतुपच्चयोति उद्दिट्ठोति दस्सितं होती’’ति। यथा चेत्थ, एवं ‘‘आरम्मणपच्चयेन पच्चयभावो, आरम्मणभावेन वा पच्चयो आरम्मणपच्चयो’’तिआदिना आरम्मणपच्चयादीसु अत्थो नेतब्बोति दस्सेन्तो ‘‘एस नयो सेसपच्चयेसुपी’’ति आह। धम्मसभावो एव, न धम्मतो अञ्ञा धम्मसत्ति नाम अत्थीति। उपकारकं धम्मन्ति पच्चयधम्मं आह। उपकारकतन्ति पच्चयतं।
1. Hetupaccayena paccayabhāvo hetupaccayoti uddiṭṭho, na hetupaccayadhammoti attho. Soti hetubhāvena paccayo. Ettha ca paṭhamavikappe yo hetupaccayena paccayabhāvo vutto, yo ca dutiyavikappe hetubhāvena paccayo vutto, so yasmā atthato yathāvuttassa paccayadhammassa yathāvuttānaṃ paccayuppannānaṃ hetupaccayabhāvoyeva, tasmā vuttaṃ ‘‘ubhayathāpi hetubhāvena upakārakatā hetupaccayoti uddiṭṭhoti dassitaṃ hotī’’ti. Yathā cettha, evaṃ ‘‘ārammaṇapaccayena paccayabhāvo, ārammaṇabhāvena vā paccayo ārammaṇapaccayo’’tiādinā ārammaṇapaccayādīsu attho netabboti dassento ‘‘esa nayo sesapaccayesupī’’ti āha. Dhammasabhāvo eva, na dhammato aññā dhammasatti nāma atthīti. Upakārakaṃ dhammanti paccayadhammaṃ āha. Upakārakatanti paccayataṃ.
पच्चत्तनिद्दिट्ठोति पच्चत्तवसेन निद्दिट्ठो, पठमाय विभत्तिया निद्दिट्ठोति अत्थो। तेनाति पच्चयधम्मनिद्देसभूतेन पच्चत्तनिद्दिट्ठेन पठमेन हेतुसद्देन। एतस्साति हेतुसद्दाभिधेय्यमत्थमाह। सो हि छब्बिधो नवविधो द्वादसविधोति अनेकभेदेन भिन्नोपि हेतुभावसामञ्ञेन एकज्झं कत्वा एकवचनेन वुत्तो। दुतियो हेतुसद्दोति आनेत्वा योजना। हेतुना सम्पयुत्तानन्ति अधिकतत्ता वुत्तं ‘‘हेतु सम्पयुत्तानं पच्चयो होन्तो हेतुना सम्पयुत्तानमेव पच्चयो होति, न विप्पयुत्तान’’न्ति एवं पदमेतं। न हि सब्बेन सब्बं हेतुविप्पयुत्तधम्मानं हेतुपच्चयो न होतीति। सम्पयुत्तसद्दस्स सम्बन्धीसद्दत्ता ‘‘सम्पयुत्तसद्दस्स सापेक्खत्ता’’ति वुत्तं। सम्पयुत्तोति हि वुत्ते केन सम्पयुत्तोति एकन्ततो सम्बन्धिअन्तरं अपेक्खितब्बं। तेनाह ‘‘अञ्ञस्स…पे॰… विञ्ञायती’’ति। नायं एकन्तोति य्वायं ‘‘दुतिये हेतुसद्दे अविज्जमाने’’तिआदिना वुत्तो अत्थो, अयमेकन्तो न होति, अञ्ञापेक्खोपि सद्दो अञ्ञस्स विसेसनं होतीति इदं न सब्बत्थेव सम्भवतीति अत्थो। ‘‘पच्चत्तनिद्दिट्ठो’’ति इमिना पठमस्स हेतुसद्दस्स सम्पयुत्तसद्दानपेक्खतं आह। तेन वुत्तं ‘‘हेहुपच्चयेन पच्चयोति एत्थेव ब्यावटो’’ति। अविसिट्ठाति न विसेसिता। एवन्ति यथा हेतुसद्देन अञ्ञत्थ ब्यावटेन सम्पयुत्ता न विसेसियन्ति किच्चन्तरपसुतत्ता, एवं सम्पयुत्तसद्देन हेतुसद्दविसेसनरहितेन तदत्थमत्तब्यावटत्ता अविसेसतो सम्पयुत्तानं गहणं सिया। तेन वुत्तं ‘‘सम्पयुत्तसद्देना’’तिआदि। आहारिन्द्रियासम्पयुत्तस्स अभावतोति आहारेहि इन्द्रियेहि च नसम्पयुत्तस्स धम्मस्स अभावतो। न हि फस्सचेतनाविञ्ञाणवेदनाजीवितविरहितो चित्तुप्पादो अत्थि। तेनाह ‘‘वज्जेतब्बा…पे॰… तं न कत’’न्ति। वज्जेतब्बं हेतुविप्पयुत्तं।
Paccattaniddiṭṭhoti paccattavasena niddiṭṭho, paṭhamāya vibhattiyā niddiṭṭhoti attho. Tenāti paccayadhammaniddesabhūtena paccattaniddiṭṭhena paṭhamena hetusaddena. Etassāti hetusaddābhidheyyamatthamāha. So hi chabbidho navavidho dvādasavidhoti anekabhedena bhinnopi hetubhāvasāmaññena ekajjhaṃ katvā ekavacanena vutto. Dutiyo hetusaddoti ānetvā yojanā. Hetunā sampayuttānanti adhikatattā vuttaṃ ‘‘hetu sampayuttānaṃ paccayo honto hetunā sampayuttānameva paccayo hoti, na vippayuttāna’’nti evaṃ padametaṃ. Na hi sabbena sabbaṃ hetuvippayuttadhammānaṃ hetupaccayo na hotīti. Sampayuttasaddassa sambandhīsaddattā ‘‘sampayuttasaddassa sāpekkhattā’’ti vuttaṃ. Sampayuttoti hi vutte kena sampayuttoti ekantato sambandhiantaraṃ apekkhitabbaṃ. Tenāha ‘‘aññassa…pe… viññāyatī’’ti. Nāyaṃ ekantoti yvāyaṃ ‘‘dutiye hetusadde avijjamāne’’tiādinā vutto attho, ayamekanto na hoti, aññāpekkhopi saddo aññassa visesanaṃ hotīti idaṃ na sabbattheva sambhavatīti attho. ‘‘Paccattaniddiṭṭho’’ti iminā paṭhamassa hetusaddassa sampayuttasaddānapekkhataṃ āha. Tena vuttaṃ ‘‘hehupaccayena paccayoti ettheva byāvaṭo’’ti. Avisiṭṭhāti na visesitā. Evanti yathā hetusaddena aññattha byāvaṭena sampayuttā na visesiyanti kiccantarapasutattā, evaṃ sampayuttasaddena hetusaddavisesanarahitena tadatthamattabyāvaṭattā avisesato sampayuttānaṃ gahaṇaṃ siyā. Tena vuttaṃ ‘‘sampayuttasaddenā’’tiādi. Āhārindriyāsampayuttassa abhāvatoti āhārehi indriyehi ca nasampayuttassa dhammassa abhāvato. Na hi phassacetanāviññāṇavedanājīvitavirahito cittuppādo atthi. Tenāha ‘‘vajjetabbā…pe… taṃ na kata’’nti. Vajjetabbaṃ hetuvippayuttaṃ.
एवम्पीति दुतियेन हेतुसद्देन गय्हमानेपि नापज्जति। यदिपि हेतवो बहवो, सामञ्ञनिद्देसो चायं, तथापि सामञ्ञजोतनाय विसेसनिद्दिट्ठत्ताति अधिप्पायो। तेन वुत्तं ‘‘पच्चत्त…पे॰… वुत्तत्ता’’ति। विनापि दुतियेन हेतुसद्देन हेतुसम्पयुत्तभावे सिद्धेपीति इमिना यं वुत्तं ‘‘नायमेकन्तो’’ति, तमेव उल्लिङ्गेति। न पन हेतूनन्ति इदं हेतुस्स पच्चयभावेन गहितत्ता पच्चयुप्पन्नभावेन गहणं न युज्जेय्याति आसङ्कमानं सन्धाय वुत्तं। तेनेवाह ‘‘एवम्पि गहणं सिया’’ति। सोति दुतियो हेतुसद्दो। अपरे पन ‘‘हेतुसम्पयुत्तकान’’न्ति एत्थ हेतूनञ्च सम्पयुत्तकानञ्चाति समासं विकप्पेन्ति। पतिट्ठामत्तादिभावेन निरपेक्खाति हेतुझानमग्गधम्मा पतिट्ठानउपनिज्झाननिय्यानमत्तेन अञ्ञधम्मनिरपेक्खा हेतुझानमग्गपच्चयकिच्चं करोन्ति। सापेक्खा एवाति अञ्ञसापेक्खा एव। आहरितब्बइसितब्बा आहारिन्द्रियपच्चयेहि उपकत्तब्बधम्मा। तस्माति यस्मा येहि सापेक्खा, ते अत्तनो पच्चयुप्पन्नधम्मे पच्चयभावेनेव परिच्छिन्दित्वा तिट्ठन्ति, तस्मा। तेनाह ‘‘ते विनापि…पे॰… न कत’’न्ति। परिच्छिन्दन्ति विसेसेन्ति। तन्ति दुतियं आहारिन्द्रियग्गहणं। तत्थाति आहारिन्द्रियपच्चयनिद्देसे। न केवलञ्च तत्थेव, इध च हेतुपच्चयनिद्देसे दुतियेन हेतुग्गहणेन पच्चयुप्पन्नानं पुन विसेसनकिच्चं नत्थि, कस्मा? पच्चयभूतेनेव हेतुना सम्पयुत्तानं अञ्ञेसञ्च हेतूनं अविच्छिन्नत्ता।
Evampīti dutiyena hetusaddena gayhamānepi nāpajjati. Yadipi hetavo bahavo, sāmaññaniddeso cāyaṃ, tathāpi sāmaññajotanāya visesaniddiṭṭhattāti adhippāyo. Tena vuttaṃ ‘‘paccatta…pe… vuttattā’’ti. Vināpi dutiyena hetusaddena hetusampayuttabhāve siddhepīti iminā yaṃ vuttaṃ ‘‘nāyamekanto’’ti, tameva ulliṅgeti. Na pana hetūnanti idaṃ hetussa paccayabhāvena gahitattā paccayuppannabhāvena gahaṇaṃ na yujjeyyāti āsaṅkamānaṃ sandhāya vuttaṃ. Tenevāha ‘‘evampi gahaṇaṃ siyā’’ti. Soti dutiyo hetusaddo. Apare pana ‘‘hetusampayuttakāna’’nti ettha hetūnañca sampayuttakānañcāti samāsaṃ vikappenti. Patiṭṭhāmattādibhāvena nirapekkhāti hetujhānamaggadhammā patiṭṭhānaupanijjhānaniyyānamattena aññadhammanirapekkhā hetujhānamaggapaccayakiccaṃ karonti. Sāpekkhā evāti aññasāpekkhā eva. Āharitabbaisitabbā āhārindriyapaccayehi upakattabbadhammā. Tasmāti yasmā yehi sāpekkhā, te attano paccayuppannadhamme paccayabhāveneva paricchinditvā tiṭṭhanti, tasmā. Tenāha ‘‘te vināpi…pe… na kata’’nti. Paricchindanti visesenti. Tanti dutiyaṃ āhārindriyaggahaṇaṃ. Tatthāti āhārindriyapaccayaniddese. Na kevalañca tattheva, idha ca hetupaccayaniddese dutiyena hetuggahaṇena paccayuppannānaṃ puna visesanakiccaṃ natthi, kasmā? Paccayabhūteneva hetunā sampayuttānaṃ aññesañca hetūnaṃ avicchinnattā.
पुरिमवचनापेक्खो वुत्तस्सेव निद्देसोति तं-सद्दस्स पटिनिद्देसभावमाह। पाकटीभूते एव अत्थे पवत्तति, पाकटीभावो च अञ्ञानपेक्खेन सद्देन पकासितत्ता वेदितब्बो। अनपेक्खनीयो अत्थन्तरब्यावटत्ता। अञ्ञोति हेतुसद्दतो अञ्ञो। निद्दिसितब्बपकासको वुत्तो नत्थि, यो तं-सद्देन पटिनिद्देसं लभेय्य।
Purimavacanāpekkho vuttasseva niddesoti taṃ-saddassa paṭiniddesabhāvamāha. Pākaṭībhūte eva atthe pavattati, pākaṭībhāvo ca aññānapekkhena saddena pakāsitattā veditabbo. Anapekkhanīyo atthantarabyāvaṭattā. Aññoti hetusaddato añño. Niddisitabbapakāsako vutto natthi, yo taṃ-saddena paṭiniddesaṃ labheyya.
यदि एवं ‘‘तंसमुट्ठानान’’न्ति एत्थ कथन्ति आह ‘‘हेतुसम्पयुत्तकानन्ति इमिना पना’’तिआदि। तत्थ पन-सद्दो सतिपि हेतू हेतुसम्पयुत्तकानं निद्देसभावे हेतुसम्पयुत्तकसद्दे लब्भमानानं निद्दिसितब्बानं पाकटीकरणसङ्खातं हेतुसद्दतो विसेसं जोतेति। ‘‘हेतुसम्पयुत्तकान’’न्ति इमस्स समासपदस्स उत्तरपदत्थप्पधानत्तमाह ‘‘पच्चयुप्पन्नवचनेना’’ति। तेन च यथाधिप्पेतस्स अत्थस्स एकदेसोव वुच्चति धम्मानं विसेसनभावतोति आह ‘‘असमत्तेना’’ति। विसेसनं नाम विसेसितब्बापेक्खन्ति आह ‘‘पच्चयुप्पन्नवचनन्तरापेक्खेना’’ति। वुत्तताय विना पटिनिद्देसता नत्थीति ‘‘पुब्बे वुत्तेना’’ति वुत्तं।
Yadi evaṃ ‘‘taṃsamuṭṭhānāna’’nti ettha kathanti āha ‘‘hetusampayuttakānanti iminā panā’’tiādi. Tattha pana-saddo satipi hetū hetusampayuttakānaṃ niddesabhāve hetusampayuttakasadde labbhamānānaṃ niddisitabbānaṃ pākaṭīkaraṇasaṅkhātaṃ hetusaddato visesaṃ joteti. ‘‘Hetusampayuttakāna’’nti imassa samāsapadassa uttarapadatthappadhānattamāha ‘‘paccayuppannavacanenā’’ti. Tena ca yathādhippetassa atthassa ekadesova vuccati dhammānaṃ visesanabhāvatoti āha ‘‘asamattenā’’ti. Visesanaṃ nāma visesitabbāpekkhanti āha ‘‘paccayuppannavacanantarāpekkhenā’’ti. Vuttatāya vinā paṭiniddesatā natthīti ‘‘pubbe vuttenā’’ti vuttaṃ.
तं-सद्देन निद्दिसितब्बन्ति ‘‘तंसमुट्ठानान’’न्ति एत्थ तं-सद्देन निद्दिसितब्बं हेतुसम्पयुत्तकसद्दे पाकटीभूतं किं पनाति पुच्छति। ते हेतू चेव…पे॰… हेतुसम्पयुत्तका च तं-सद्देन निद्दिसितब्बा हेतुसम्पयुत्तकसद्दे पाकटीभूताति सम्बन्धो। अञ्ञथाति ‘‘येहि हेतूही’’तिआदिना वुत्तप्पकारतो अञ्ञथा अञ्ञेन पकारेन। तं अञ्ञं पकारं दस्सेन्तो ‘‘ते हेतू…पे॰… सम्बन्धे सती’’ति आह। इधाति अनन्तरं वुत्तसम्बन्धनं भुम्मनिद्देसेन परामसति। तेनेवाति पठमेनेव हेतुसद्देन। तं-सद्देन निद्दिसितब्बाति ‘‘तंसमुट्ठानान’’न्ति एत्थ तं-सद्देन निद्दिसितब्बा यथा पाकटा, एवं पुब्बे ‘‘तंसम्पयुत्तकान’’न्ति वुत्तचोदनायम्पि एवमेव तेनेव तं-सद्देन निद्दिसितब्बा पाकटा भवितुं अरहन्ति। तथा च सति निद्दिसितब्बस्स…पे॰… न युज्जेय्य। दुविधम्पि वा हेतुग्गहणं अपनेत्वाति ‘‘हेतू हेतुसम्पयुत्तकान’’न्ति एत्थ कतं द्विप्पकारहेतुग्गहणं अविचारेत्वा ‘‘तंसम्पयुत्तकानन्ति अवत्वा’’तिआदिना तं-सद्दवचनीयतं चोदेति, ‘‘निद्दिसितब्बस्स अपाकटत्ता’’तिआदिना परिहरति च। हेतू हि पच्चयाति इदं अयं हेतुपच्चयकथाति कत्वा वुत्तं।
Taṃ-saddenaniddisitabbanti ‘‘taṃsamuṭṭhānāna’’nti ettha taṃ-saddena niddisitabbaṃ hetusampayuttakasadde pākaṭībhūtaṃ kiṃ panāti pucchati. Te hetū ceva…pe… hetusampayuttakā ca taṃ-saddena niddisitabbā hetusampayuttakasadde pākaṭībhūtāti sambandho. Aññathāti ‘‘yehi hetūhī’’tiādinā vuttappakārato aññathā aññena pakārena. Taṃ aññaṃ pakāraṃ dassento ‘‘te hetū…pe… sambandhe satī’’ti āha. Idhāti anantaraṃ vuttasambandhanaṃ bhummaniddesena parāmasati. Tenevāti paṭhameneva hetusaddena. Taṃ-saddena niddisitabbāti ‘‘taṃsamuṭṭhānāna’’nti ettha taṃ-saddena niddisitabbā yathā pākaṭā, evaṃ pubbe ‘‘taṃsampayuttakāna’’nti vuttacodanāyampi evameva teneva taṃ-saddena niddisitabbā pākaṭā bhavituṃ arahanti. Tathā ca sati niddisitabbassa…pe… na yujjeyya. Duvidhampi vā hetuggahaṇaṃ apanetvāti ‘‘hetū hetusampayuttakāna’’nti ettha kataṃ dvippakārahetuggahaṇaṃ avicāretvā ‘‘taṃsampayuttakānanti avatvā’’tiādinā taṃ-saddavacanīyataṃ codeti, ‘‘niddisitabbassa apākaṭattā’’tiādinā pariharati ca. Hetū hi paccayāti idaṃ ayaṃ hetupaccayakathāti katvā vuttaṃ.
तं न वुत्तन्ति चित्तसमुट्ठानवचनं न वुत्तं। तस्साति सहजातपच्चयस्स। कटत्तारूपस्स पच्चयभावो न वुत्तो भवेय्य, वुत्तोव सो ‘‘विपाकाब्याकतो एको खन्धो तिण्णन्नं खन्धानं कटत्ता च रूपानं सहजातपच्चयेन पच्चयो, तयो खन्धा एकस्स खन्धस्स कटत्ता च रूपान’’न्तिआदिना, तस्मा चित्तचेतसिकानं कटत्तारूपपच्चयभावो न सक्का निवारेतुं। तत्थाति सहजातपच्चयनिद्देसे। तत्थ हि ‘‘चित्तचेतसिका धम्मा चित्तसमुट्ठानानं रूपानं सहजातपच्चयेन पच्चयो’’ति चित्तसमुट्ठानरूपानि एव निद्दिट्ठानि। इधापीति इमस्मिं हेतुपच्चयनिद्देसेपि। एवं भवितब्बन्ति ‘‘चित्तसमुट्ठानान’’न्ति निद्देसेन भवितब्बं। यदि एवं कस्मा तथा न वुत्तन्ति आह ‘‘चित्तसमुट्ठानानन्ति पना’’तिआदि। विसेसितं होति सब्बचित्तचेतसिकासमुट्ठानभावेन। वचनेनाति यथादस्सितेन सहजातपच्चयनिद्देसवचनेन। चित्तचेतसिकानं पच्चयभावो एव हि तत्थ पच्चयनिद्देसे वुत्तो, न चित्तचेतसिकानं समुट्ठानभावोति अधिप्पायो।
Taṃ na vuttanti cittasamuṭṭhānavacanaṃ na vuttaṃ. Tassāti sahajātapaccayassa. Kaṭattārūpassa paccayabhāvo na vutto bhaveyya, vuttova so ‘‘vipākābyākato eko khandho tiṇṇannaṃ khandhānaṃ kaṭattā ca rūpānaṃ sahajātapaccayena paccayo, tayo khandhā ekassa khandhassa kaṭattā ca rūpāna’’ntiādinā, tasmā cittacetasikānaṃ kaṭattārūpapaccayabhāvo na sakkā nivāretuṃ. Tatthāti sahajātapaccayaniddese. Tattha hi ‘‘cittacetasikā dhammā cittasamuṭṭhānānaṃ rūpānaṃ sahajātapaccayena paccayo’’ti cittasamuṭṭhānarūpāni eva niddiṭṭhāni. Idhāpīti imasmiṃ hetupaccayaniddesepi. Evaṃ bhavitabbanti ‘‘cittasamuṭṭhānāna’’nti niddesena bhavitabbaṃ. Yadi evaṃ kasmā tathā na vuttanti āha ‘‘cittasamuṭṭhānānanti panā’’tiādi. Visesitaṃ hoti sabbacittacetasikāsamuṭṭhānabhāvena. Vacanenāti yathādassitena sahajātapaccayaniddesavacanena. Cittacetasikānaṃ paccayabhāvo eva hi tattha paccayaniddese vutto, na cittacetasikānaṃ samuṭṭhānabhāvoti adhippāyo.
हेतुआदिपटिबद्धतञ्च दस्सेति यदग्गेन तानि चित्तपटिबद्धवुत्तीनि, तदग्गेन तंसम्पयुत्तधम्मपटिबद्धवुत्तीनिपि होन्तीति। आरम्मणमेतं होतीति यदेतं कुसलाकुसलचेतनावसेन मनोद्वारे चेतनं सेसद्वारेसु कायवचीपयोगवसेन सङ्कप्पनं, यञ्च कामरागादीनं सन्ताने अनुसयनं, एतं आरम्मणं एसो पच्चयो कम्मविञ्ञाणस्स ठितिया पतिट्ठानाय। पतिट्ठितेति कम्मं जवापेत्वा पटिसन्धिआकड्ढनसमत्थतापतिट्ठापत्ते कम्मविञ्ञाणे विरुळ्हेति ततो एव कम्मविञ्ञाणतो पटिसन्धिविञ्ञाणबीजे विरुळ्हे विरुहन्तेति अत्थो। अथ वा पतिट्ठा विञ्ञाणस्स होतीति किलेसाभिसङ्खारसङ्खाते कम्मविञ्ञाणस्स ठितिया पवत्तिया आरम्मणे पच्चये पटिसिद्धे आयतिपटिसन्धिविञ्ञाणस्स पतिट्ठा होति, तस्मिं पटिसन्धिविञ्ञाणे पुनब्भवाभिनिब्बत्तिवसेन पतिट्ठिते पतिट्ठहन्ते विरुळ्हे बीजभावेन विरुहन्ते नामरूपस्स अवक्कन्ति होतीति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो। तेनाह ‘‘पटिसन्धिनामरूपस्स विञ्ञाणपच्चयता वुत्ता’’ति।
Hetuādipaṭibaddhatañca dasseti yadaggena tāni cittapaṭibaddhavuttīni, tadaggena taṃsampayuttadhammapaṭibaddhavuttīnipi hontīti. Ārammaṇametaṃ hotīti yadetaṃ kusalākusalacetanāvasena manodvāre cetanaṃ sesadvāresu kāyavacīpayogavasena saṅkappanaṃ, yañca kāmarāgādīnaṃ santāne anusayanaṃ, etaṃ ārammaṇaṃ eso paccayo kammaviññāṇassa ṭhitiyā patiṭṭhānāya. Patiṭṭhiteti kammaṃ javāpetvā paṭisandhiākaḍḍhanasamatthatāpatiṭṭhāpatte kammaviññāṇe viruḷheti tato eva kammaviññāṇato paṭisandhiviññāṇabīje viruḷhe viruhanteti attho. Atha vā patiṭṭhā viññāṇassa hotīti kilesābhisaṅkhārasaṅkhāte kammaviññāṇassa ṭhitiyā pavattiyā ārammaṇe paccaye paṭisiddhe āyatipaṭisandhiviññāṇassa patiṭṭhā hoti, tasmiṃ paṭisandhiviññāṇe punabbhavābhinibbattivasena patiṭṭhite patiṭṭhahante viruḷhe bījabhāvena viruhante nāmarūpassa avakkanti hotīti evamettha attho veditabbo. Tenāha ‘‘paṭisandhināmarūpassa viññāṇapaccayatā vuttā’’ti.
पुरिमतरसिद्धायाति खेत्तभावनिब्बत्तिया पुरेतरमेव सिद्धाय पथविया। अत्तलाभोयेव चेत्थ पतिट्ठानं, न पटिलद्धत्तभावानं अवट्ठानन्ति दस्सेन्तो ‘‘पतिट्ठानं कम्मस्स कटत्ता उप्पत्तीति वुत्तं होती’’ति आह।
Purimatarasiddhāyāti khettabhāvanibbattiyā puretarameva siddhāya pathaviyā. Attalābhoyeva cettha patiṭṭhānaṃ, na paṭiladdhattabhāvānaṃ avaṭṭhānanti dassento ‘‘patiṭṭhānaṃ kammassa kaṭattā uppattīti vuttaṃ hotī’’ti āha.
सेसरूपानन्ति पटिसन्धिक्खणे पथवीधातुआदीनं सेसरूपानं, पवत्ते पन तिसन्ततिरूपानम्पि। सहभवनमत्तं वा दस्सेति। सहभावेनपि हि अत्थि काचि विसेसमत्ता। कत्थचि कत्थचीति पकतिकालभवविसेसादिके। ततियपकतियञ्हि पठमकप्पिककाले च भावकलापो नत्थि, रूपभवे कायकलापोपि। आदि-सद्देन तत्थेव घानजिव्हाकलापा, कामभवे च अन्धादीनं चक्खादिकलापा सङ्गय्हन्ति। कत्थचि अभावाभावतोति नामरूपोकासे कत्थचिपि अभावाभावतो।
Sesarūpānanti paṭisandhikkhaṇe pathavīdhātuādīnaṃ sesarūpānaṃ, pavatte pana tisantatirūpānampi. Sahabhavanamattaṃ vā dasseti. Sahabhāvenapi hi atthi kāci visesamattā. Katthaci katthacīti pakatikālabhavavisesādike. Tatiyapakatiyañhi paṭhamakappikakāle ca bhāvakalāpo natthi, rūpabhave kāyakalāpopi. Ādi-saddena tattheva ghānajivhākalāpā, kāmabhave ca andhādīnaṃ cakkhādikalāpā saṅgayhanti. Katthaci abhāvābhāvatoti nāmarūpokāse katthacipi abhāvābhāvato.
तेसन्ति पवत्तियं कटत्तारूपादीनं। न हि हेतु पवत्तियं कटत्तारूपस्स पच्चयो होति, उतुआहारजानं पन सम्भवोयेव नत्थि। तेन वुत्तं ‘‘पच्चयभावप्पसङ्गोयेव नत्थी’’ति। न पन लब्भति पच्चयपच्चनीये तादिसस्स वारस्स अनुद्धटत्ता। इदन्ति ‘‘पवत्तियं कटत्तारूपादीनं पच्चयभावपटिबाहनतो’’ति इदं ‘‘हेतू सहजातान’’न्ति अदेसनाय परिहारवचनं, ईदिसी पन चोदना अनोकासा एवाति दस्सेतुं ‘‘भगवा पना’’तिआदि वुत्तं। यो हि धम्मो यथा भगवता देसितो, सो तथेव गहेतब्बोति।
Tesanti pavattiyaṃ kaṭattārūpādīnaṃ. Na hi hetu pavattiyaṃ kaṭattārūpassa paccayo hoti, utuāhārajānaṃ pana sambhavoyeva natthi. Tena vuttaṃ ‘‘paccayabhāvappasaṅgoyeva natthī’’ti. Na pana labbhati paccayapaccanīye tādisassa vārassa anuddhaṭattā. Idanti ‘‘pavattiyaṃ kaṭattārūpādīnaṃ paccayabhāvapaṭibāhanato’’ti idaṃ ‘‘hetū sahajātāna’’nti adesanāya parihāravacanaṃ, īdisī pana codanā anokāsā evāti dassetuṃ ‘‘bhagavā panā’’tiādi vuttaṃ. Yo hi dhammo yathā bhagavatā desito, so tatheva gahetabboti.
हेतुपच्चयनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Hetupaccayaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पट्ठानपाळि • Paṭṭhānapāḷi / (२) पच्चयनिद्देसो • (2) Paccayaniddeso
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / १. हेतुपच्चयनिद्देसवण्णना • 1. Hetupaccayaniddesavaṇṇanā
