| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පඤ්‌චපකරණ-අට්‌ඨකථා • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
පච්‌චයනිද්‌දෙසො
Paccayaniddeso
1. හෙතුපච්‌චයනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා
1. Hetupaccayaniddesavaṇṇanā
1. ඉදානි සබ්‌බෙපි තෙ පච්‌චයෙ උද්‌දිට්‌ඨපටිපාටියා නිද්‌දිසිත්‌වා දස්‌සෙතුං හෙතුපච්‌චයොති හෙතූ හෙතුසම්‌පයුත්‌තකානං ධම්‌මානං තංසමුට්‌ඨානානඤ්‌ච රූපානං හෙතුපච්‌චයෙන පච්‌චයොතිආදිමාහ. තත්‌ථ හෙතුපච්‌චයොති චතුවීසතියා පච්‌චයෙසු නික්‌ඛිත්‌තපටිපාටියා සබ්‌බපඨමං භාජෙතබ්‌බස්‌ස පදුද්‌ධාරො. සෙසපච්‌චයෙසුපි ඉමිනාව නයෙන පඨමං භාජෙතබ්‌බපදං උද්‌ධරිත්‌වා විස්‌සජ්‌ජනං කතන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. අයං පනෙත්‌ථ සම්‌බන්‌ධො – යො පච්‌චයුද්‌දෙසෙ හෙතුපච්‌චයොති උද්‌දිට්‌ඨො, සො නිද්‌දෙසතො ‘‘හෙතූ හෙතුසම්‌පයුත්‌තකානං ධම්‌මානං තංසමුට්‌ඨානානඤ්‌ච රූපානං හෙතුපච්‌චයෙන පච්‌චයො’’ති එවං වෙදිතබ්‌බො . ඉමිනා උපායෙන සබ්‌බපච්‌චයෙසු භාජෙතබ්‌බස්‌ස පදස්‌ස විස්‌සජ්‌ජනෙන සද්‌ධිං සම්‌බන්‌ධො වෙදිතබ්‌බො.
1. Idāni sabbepi te paccaye uddiṭṭhapaṭipāṭiyā niddisitvā dassetuṃ hetupaccayoti hetū hetusampayuttakānaṃ dhammānaṃ taṃsamuṭṭhānānañca rūpānaṃ hetupaccayena paccayotiādimāha. Tattha hetupaccayoti catuvīsatiyā paccayesu nikkhittapaṭipāṭiyā sabbapaṭhamaṃ bhājetabbassa paduddhāro. Sesapaccayesupi imināva nayena paṭhamaṃ bhājetabbapadaṃ uddharitvā vissajjanaṃ katanti veditabbaṃ. Ayaṃ panettha sambandho – yo paccayuddese hetupaccayoti uddiṭṭho, so niddesato ‘‘hetū hetusampayuttakānaṃ dhammānaṃ taṃsamuṭṭhānānañca rūpānaṃ hetupaccayena paccayo’’ti evaṃ veditabbo . Iminā upāyena sabbapaccayesu bhājetabbassa padassa vissajjanena saddhiṃ sambandho veditabbo.
ඉදානි හෙතූ හෙතුසම්‌පයුත්‌තකානන්‌ති එත්‌ථ ‘‘හෙතුසම්‌පයුත්‌තකාන’’න්‌ති අවත්‌වා ‘‘හෙතූ හෙතුසම්‌පයුත්‌තකාන’’න්‌ති කස්‌මා වුත්‌තන්‌ති? පච්‌චයස්‌ස චෙව පච්‌චයුප්‌පන්‌නානඤ්‌ච වවත්‌ථාපනතො. හෙතුසම්‌පයුත්‌තකානන්‌ති හි වුත්‌තෙ හෙතුනා සම්‌පයුත්‌තකානං හෙතුපච්‌චයෙන පච්‌චයොති අත්‌ථො භවෙය්‍ය. එවං සන්‌තෙ අසුකො නාම ධම්‌මො හෙතුපච්‌චයෙන පච්‌චයොති පච්‌චයවවත්‌ථානං න පඤ්‌ඤායෙය්‍ය. අථාපි හෙතුනා සම්‌පයුත්‌තකානං හෙතුසම්‌පයුත්‌තකානන්‌ති අත්‌ථං අග්‌ගහෙත්‌වාව යෙසං කෙසඤ්‌චි සම්‌පයුත්‌තකානං හෙතූ හෙතුපච්‌චයෙන පච්‌චයොති අත්‌ථො භවෙය්‍ය, එවං සන්‌තෙ හෙතුනා විප්‌පයුත්‌තා චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදයොපි සම්‌පයුත්‌තකායෙව, හෙතුනා සම්‌පයුත්‌තා කුසලාදයොපි. තත්‌ථ අයං හෙතු අසුකස්‌ස නාම සම්‌පයුත්‌තකධම්‌මස්‌ස පච්‌චයොති පච්‌චයුප්‌පන්‌නවවත්‌ථානං න පඤ්‌ඤායෙය්‍ය. තස්‌මා පච්‌චයඤ්‌චෙව පච්‌චයුප්‌පන්‌නඤ්‌ච වවත්‌ථාපෙන්‌තො ‘‘හෙතූ හෙතුසම්‌පයුත්‌තකාන’’න්‌ති ආහ. තස්‌සත්‌ථො – හෙතුසම්‌පයුත්‌තකානං කුසලාදිධම්‌මානං යො හෙතු සම්‌පයුත්‌තකො, සො හෙතුපච්‌චයෙන පච්‌චයොති. තත්‍රාපි ‘‘පච්‌චයො’’ති අවත්‌වා ‘‘හෙතුපච්‌චයෙනා’’ති වචනං හෙතුනො අඤ්‌ඤථා පච්‌චයභාවපටිසෙධනත්‌ථං. අයඤ්‌හි හෙතු හෙතුපච්‌චයෙනාපි පච්‌චයො හොති, සහජාතාදිපච්‌චයෙනාපි. තත්‍රාස්‌ස ය්‌වායං සහජාතාදිපච්‌චයවසෙන අඤ්‌ඤථාපි පච්‌චයභාවො, තස්‌ස පටිසෙධනත්‌ථං හෙතුපච්‌චයෙනාති වුත්‌තං. එවං සන්‌තෙපි ‘‘තංසම්‌පයුත්‌තකාන’’න්‌ති අවත්‌වා කස්‌මා ‘‘හෙතුසම්‌පයුත්‌තකාන’’න්‌ති වුත්‌තන්‌ති? නිද්‌දිසිතබ්‌බස්‌ස අපාකටත්‌තා. තංසම්‌පයුත්‌තකානන්‌ති හි වුත්‌තෙ යෙන තෙ තංසම්‌පයුත්‌තකා නාම හොන්‌ති , අයං නාම සොති නිද්‌දිසිතබ්‌බො අපාකටො. තස්‌ස අපාකටත්‌තා යෙන සම්‌පයුත්‌තා තෙ තංසම්‌පයුත්‌තකාති වුච්‌චන්‌ති, තං සරූපතොව දස්‌සෙතුං ‘‘හෙතුසම්‌පයුත්‌තකාන’’න්‌ති වුත්‌තං.
Idāni hetū hetusampayuttakānanti ettha ‘‘hetusampayuttakāna’’nti avatvā ‘‘hetū hetusampayuttakāna’’nti kasmā vuttanti? Paccayassa ceva paccayuppannānañca vavatthāpanato. Hetusampayuttakānanti hi vutte hetunā sampayuttakānaṃ hetupaccayena paccayoti attho bhaveyya. Evaṃ sante asuko nāma dhammo hetupaccayena paccayoti paccayavavatthānaṃ na paññāyeyya. Athāpi hetunā sampayuttakānaṃ hetusampayuttakānanti atthaṃ aggahetvāva yesaṃ kesañci sampayuttakānaṃ hetū hetupaccayena paccayoti attho bhaveyya, evaṃ sante hetunā vippayuttā cakkhuviññāṇādayopi sampayuttakāyeva, hetunā sampayuttā kusalādayopi. Tattha ayaṃ hetu asukassa nāma sampayuttakadhammassa paccayoti paccayuppannavavatthānaṃ na paññāyeyya. Tasmā paccayañceva paccayuppannañca vavatthāpento ‘‘hetū hetusampayuttakāna’’nti āha. Tassattho – hetusampayuttakānaṃ kusalādidhammānaṃ yo hetu sampayuttako, so hetupaccayena paccayoti. Tatrāpi ‘‘paccayo’’ti avatvā ‘‘hetupaccayenā’’ti vacanaṃ hetuno aññathā paccayabhāvapaṭisedhanatthaṃ. Ayañhi hetu hetupaccayenāpi paccayo hoti, sahajātādipaccayenāpi. Tatrāssa yvāyaṃ sahajātādipaccayavasena aññathāpi paccayabhāvo, tassa paṭisedhanatthaṃ hetupaccayenāti vuttaṃ. Evaṃ santepi ‘‘taṃsampayuttakāna’’nti avatvā kasmā ‘‘hetusampayuttakāna’’nti vuttanti? Niddisitabbassa apākaṭattā. Taṃsampayuttakānanti hi vutte yena te taṃsampayuttakā nāma honti , ayaṃ nāma soti niddisitabbo apākaṭo. Tassa apākaṭattā yena sampayuttā te taṃsampayuttakāti vuccanti, taṃ sarūpatova dassetuṃ ‘‘hetusampayuttakāna’’nti vuttaṃ.
තංසමුට්‌ඨානානන්‌ති එත්‌ථ පන නිද්‌දිසිතබ්‌බස්‌ස පාකටත්‌තා තං-ගහණං කතං. අයඤ්‌හෙත්‌ථ අත්‌ථො – තෙ හෙතූ චෙව හෙතුසම්‌පයුත්‌තකා ච ධම්‌මා සමුට්‌ඨානං එතෙසන්‌ති තංසමුට්‌ඨානානි. තෙසං තංසමුට්‌ඨානානං, හෙතුතො චෙව හෙතුසම්‌පයුත්‌තධම්‌මෙහි ච නිබ්‌බත්‌තානන්‌ති අත්‌ථො. ඉමිනා චිත්‌තසමුට්‌ඨානරූපං ගණ්‌හාති . කිං පන තං චිත්‌තතො අඤ්‌ඤෙනපි සමුට්‌ඨාතීති? ආම, සමුට්‌ඨාති. සබ්‌බෙපි හි චිත්‌තචෙතසිකා එකතො හුත්‌වා රූපං සමුට්‌ඨාපෙන්‌ති. ලොකියධම්‌මදෙසනායං පන චිත්‌තස්‌ස අධිකභාවතො තථාවිධං රූපං චිත්‌තසමුට්‌ඨානන්‌ති වුච්‌චති. තෙනෙවාහ චිත්‌තචෙතසිකා ධම්‌මා චිත්‌තසමුට්‌ඨානානං රූපානං සහජාතපච්‌චයෙන පච්‌චයොති.
Taṃsamuṭṭhānānanti ettha pana niddisitabbassa pākaṭattā taṃ-gahaṇaṃ kataṃ. Ayañhettha attho – te hetū ceva hetusampayuttakā ca dhammā samuṭṭhānaṃ etesanti taṃsamuṭṭhānāni. Tesaṃ taṃsamuṭṭhānānaṃ, hetuto ceva hetusampayuttadhammehi ca nibbattānanti attho. Iminā cittasamuṭṭhānarūpaṃ gaṇhāti . Kiṃ pana taṃ cittato aññenapi samuṭṭhātīti? Āma, samuṭṭhāti. Sabbepi hi cittacetasikā ekato hutvā rūpaṃ samuṭṭhāpenti. Lokiyadhammadesanāyaṃ pana cittassa adhikabhāvato tathāvidhaṃ rūpaṃ cittasamuṭṭhānanti vuccati. Tenevāha cittacetasikā dhammā cittasamuṭṭhānānaṃ rūpānaṃ sahajātapaccayena paccayoti.
යදි එවං ඉධාපි ‘‘තංසමුට්‌ඨානාන’’න්‌ති අවත්‌වා චිත්‌තසමුට්‌ඨානානන්‌ති කස්‌මා න වුත්‌තන්‌ති? අචිත්‌තසමුට්‌ඨානානම්‌පි සඞ්‌ගණ්‌හනතො. පඤ්‌හාවාරස්‌මිඤ්‌හි ‘‘පටිසන්‌ධික්‌ඛණෙ විපාකාබ්‍යාකතා හෙතූ සම්‌පයුත්‌තකානං ඛන්‌ධානං කටත්‌තා ච රූපානං හෙතුපච්‌චයෙන පච්‌චයොති ආගතං’’. තස්‌ස සඞ්‌ගණ්‌හනත්‌ථං ඉධ චිත්‌තසමුට්‌ඨානානන්‌ති අවත්‌වා තංසමුට්‌ඨානානන්‌ති වුත්‌තං. තස්‌සත්‌ථො – චිත්‌තජරූපං අජනයමානාපි තෙ හෙතූ හෙතුසම්‌පයුත්‌තකා ධම්‌මා සහජාතාදිපච්‌චයවසෙන සමුට්‌ඨානං එතෙසන්‌ති තංසමුට්‌ඨානානි. තෙසං තංසමුට්‌ඨානානං පවත්‌තෙ චිත්‌තජානං පටිසන්‌ධියඤ්‌ච කටත්‌තාරූපානම්‌පි හෙතූ හෙතුපච්‌චයෙන පච්‌චයොති. ඉමිනා උපායෙන අඤ්‌ඤෙසුපි තංසමුට්‌ඨානානන්‌ති ආගතට්‌ඨානෙසු අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො.
Yadi evaṃ idhāpi ‘‘taṃsamuṭṭhānāna’’nti avatvā cittasamuṭṭhānānanti kasmā na vuttanti? Acittasamuṭṭhānānampi saṅgaṇhanato. Pañhāvārasmiñhi ‘‘paṭisandhikkhaṇe vipākābyākatā hetū sampayuttakānaṃ khandhānaṃ kaṭattā ca rūpānaṃ hetupaccayena paccayoti āgataṃ’’. Tassa saṅgaṇhanatthaṃ idha cittasamuṭṭhānānanti avatvā taṃsamuṭṭhānānanti vuttaṃ. Tassattho – cittajarūpaṃ ajanayamānāpi te hetū hetusampayuttakā dhammā sahajātādipaccayavasena samuṭṭhānaṃ etesanti taṃsamuṭṭhānāni. Tesaṃ taṃsamuṭṭhānānaṃ pavatte cittajānaṃ paṭisandhiyañca kaṭattārūpānampi hetū hetupaccayena paccayoti. Iminā upāyena aññesupi taṃsamuṭṭhānānanti āgataṭṭhānesu attho veditabbo.
කස්‌මා පනායං හෙතු පටිසන්‌ධියමෙව කටත්‌තාරූපානං හෙතුපච්‌චයො හොති, න පවත්‌තෙති? පටිසන්‌ධියං කම්‌මජරූපානං චිත්‌තපටිබද්‌ධවුත්‌තිතාය. පටිසන්‌ධියඤ්‌හි කම්‌මජරූපානං චිත්‌තපටිබද්‌ධා පවත්‌ති, චිත්‌තවසෙන උප්‌පජ්‌ජන්‌ති චෙව තිට්‌ඨන්‌ති ච. තස්‌මිඤ්‌හි ඛණෙ චිත්‌තං චිත්‌තජරූපං ජනෙතුං න සක්‌කොති, තානිපි විනා චිත්‌තෙන උප්‌පජ්‌ජිතුං වා ඨාතුං වා න සක්‌කොන්‌ති. තෙනෙවාහ – ‘‘විඤ්‌ඤාණපච්‌චයා නාමරූපං, තස්‌මිං පතිට්‌ඨිතෙ විඤ්‌ඤාණෙ නාමරූපස්‌ස අවක්‌කන්‌ති හොතී’’ති (සං. නි. 2.39). පවත්‌තියං පන තෙසං චිත්‌තෙ විජ්‌ජමානෙපි කම්‌මපටිබද්‌ධාව පවත්‌ති, න චිත්‌තපටිබද්‌ධා. අවිජ්‌ජමානෙ චාපි චිත්‌තෙ නිරොධසමාපන්‌නානං උප්‌පජ්‌ජන්‌තියෙව.
Kasmā panāyaṃ hetu paṭisandhiyameva kaṭattārūpānaṃ hetupaccayo hoti, na pavatteti? Paṭisandhiyaṃ kammajarūpānaṃ cittapaṭibaddhavuttitāya. Paṭisandhiyañhi kammajarūpānaṃ cittapaṭibaddhā pavatti, cittavasena uppajjanti ceva tiṭṭhanti ca. Tasmiñhi khaṇe cittaṃ cittajarūpaṃ janetuṃ na sakkoti, tānipi vinā cittena uppajjituṃ vā ṭhātuṃ vā na sakkonti. Tenevāha – ‘‘viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ, tasmiṃ patiṭṭhite viññāṇe nāmarūpassa avakkanti hotī’’ti (saṃ. ni. 2.39). Pavattiyaṃ pana tesaṃ citte vijjamānepi kammapaṭibaddhāva pavatti, na cittapaṭibaddhā. Avijjamāne cāpi citte nirodhasamāpannānaṃ uppajjantiyeva.
කස්‌මා පන පටිසන්‌ධික්‌ඛණෙ චිත්‌තං චිත්‌තජරූපං ජනෙතුං න සක්‌කොතීති? කම්‌මවෙගක්‌ඛිත්‌තතාය චෙව අප්‌පතිට්‌ඨිතවත්‌ථුතාය ච දුබ්‌බලත්‌තා. තඤ්‌හි තදා කම්‌මවෙගක්‌ඛිත්‌තං අපුරෙජාතවත්‌ථුකත්‌තා ච අප්‌පතිට්‌ඨිතවත්‌ථුකන්‌ති දුබ්‌බලං හොති. තස්‌මා පපාතෙ පතිතමත්‌තො පුරිසො කිඤ්‌චි සිප්‌පං කාතුං විය රූපං ජනෙතුං න සක්‌කොති; කම්‌මජරූපමෙව පනස්‌ස චිත්‌තසමුට්‌ඨානරූපට්‌ඨානෙ තිට්‌ඨති. තඤ්‌ච කම්‌මජරූපස්‌සෙව බීජට්‌ඨානෙ තිට්‌ඨති. කම්‌මං පනස්‌ස ඛෙත්‌තසදිසං, කිලෙසා ආපසදිසා. තස්‌මා සන්‌තෙපි ඛෙත්‌තෙ ආපෙ ච පඨමුප්‌පත්‌තියං බීජානුභාවෙන රුක්‌ඛුප්‌පත්‌ති විය පටිසන්‌ධික්‌ඛණෙ චිත්‌තානුභාවෙන රූපකායස්‌ස උප්‌පත්‌ති. බීජෙ පන විගතෙපි පථවීආපානුභාවෙන රුක්‌ඛස්‌ස උපරූපරි පවත්‌ති විය; විනා චිත්‌තෙන කම්‌මතොව කටත්‌තාරූපානං පවත්‌ති හොතීති වෙදිතබ්‌බා. වුත්‌තම්‌පි චෙතං – ‘‘කම්‌මං ඛෙත්‌තං විඤ්‌ඤාණං බීජං තණ්‌හා ස්‌නෙහො’’ති (අ. නි. 3.77).
Kasmā pana paṭisandhikkhaṇe cittaṃ cittajarūpaṃ janetuṃ na sakkotīti? Kammavegakkhittatāya ceva appatiṭṭhitavatthutāya ca dubbalattā. Tañhi tadā kammavegakkhittaṃ apurejātavatthukattā ca appatiṭṭhitavatthukanti dubbalaṃ hoti. Tasmā papāte patitamatto puriso kiñci sippaṃ kātuṃ viya rūpaṃ janetuṃ na sakkoti; kammajarūpameva panassa cittasamuṭṭhānarūpaṭṭhāne tiṭṭhati. Tañca kammajarūpasseva bījaṭṭhāne tiṭṭhati. Kammaṃ panassa khettasadisaṃ, kilesā āpasadisā. Tasmā santepi khette āpe ca paṭhamuppattiyaṃ bījānubhāvena rukkhuppatti viya paṭisandhikkhaṇe cittānubhāvena rūpakāyassa uppatti. Bīje pana vigatepi pathavīāpānubhāvena rukkhassa uparūpari pavatti viya; vinā cittena kammatova kaṭattārūpānaṃ pavatti hotīti veditabbā. Vuttampi cetaṃ – ‘‘kammaṃ khettaṃ viññāṇaṃ bījaṃ taṇhā sneho’’ti (a. ni. 3.77).
අයඤ්‌ච පනත්‌ථො ඔකාසවසෙනෙව ගහෙතබ්‌බො. තයො හි ඔකාසා – නාමොකාසො, රූපොකාසො, නාමරූපොකාසොති. තත්‌ථ අරූපභවො නාමොකාසො නාම. තත්‍ර හි හදයවත්‌ථුමත්‌තම්‌පි රූපපච්‌චයං විනා අරූපධම්‌මාව උප්‌පජ්‌ජන්‌ති. අසඤ්‌ඤභවො රූපොකාසො නාම. තත්‍ර හි පටිසන්‌ධිචිත්‌තමත්‌තම්‌පි අරූපපච්‌චයං විනා රූපධම්‌මාව උප්‌පජ්‌ජන්‌ති. පඤ්‌චවොකාරභවො නාමරූපොකාසො නාම. තත්‍ර හි වත්‌ථුරූපමත්‌තම්‌පි විනා පටිසන්‌ධියං අරූපධම්‌මා, පටිසන්‌ධිචිත්‌තඤ්‌ච විනා කම්‌මජාපි රූපධම්‌මා නුප්‌පජ්‌ජන්‌ති. යුගනද්‌ධාව රූපාරූපානං උප්‌පත්‌ති. යථා හි සස්‌සාමිකෙ සරාජකෙ ගෙහෙ සද්‌වාරපාලකෙ රාජාණත්‌තිං විනා පඨමප්‌පවෙසො නාම නත්‌ථි, අපරභාගෙ පන විනාපි ආණත්‌තිං පුරිමාණත්‌තිආනුභාවෙනෙව හොති, එවමෙව පඤ්‌චවොකාරෙ පටිසන්‌ධිවිඤ්‌ඤාණරාජස්‌ස සහජාතාදිපච්‌චයතං විනා රූපස්‌ස පටිසන්‌ධිවසෙන පඨමුප්‌පත්‌ති නාම නත්‌ථි. අපරභාගෙ පන විනාපි පටිසන්‌ධිවිඤ්‌ඤාණස්‌ස සහජාතාදිපච්‌චයානුභාවං පුරිමානුභාවවසෙන ලද්‌ධප්‌පවෙසස්‌ස කම්‌මතො පවත්‌ති හොති. අසඤ්‌ඤභවො පන යස්‌මා අරූපොකාසො න හොති, තස්‌මා තත්‌ථ විනාව අරූපපච්‌චයා අසඤ්‌ඤොකාසත්‌තා රූපං පවත්‌තති, අස්‌සාමිකෙ සුඤ්‌ඤගෙහෙ අත්‌තනො ගෙහෙ ච පුරිසස්‌ස පවෙසො විය. අරූපභවොපි යස්‌මා රූපොකාසො න හොති, තස්‌මා තත්‌ථ විනාව රූපපච්‌චයා අඤ්‌ඤොකාසත්‌තා අරූපධම්‌මා පවත්‌තන්‌ති. පඤ්‌චවොකාරභවො පන රූපාරූපොකාසොති නත්‌ථෙත්‌ථ අරූපපච්‌චයං විනා පටිසන්‌ධික්‌ඛණෙ රූපානං උප්‌පත්‌තීති. ඉති අයං හෙතු පටිසන්‌ධියමෙව කටත්‌තාරූපානං පච්‌චයො හොති, න පවත්‌තෙති.
Ayañca panattho okāsavaseneva gahetabbo. Tayo hi okāsā – nāmokāso, rūpokāso, nāmarūpokāsoti. Tattha arūpabhavo nāmokāso nāma. Tatra hi hadayavatthumattampi rūpapaccayaṃ vinā arūpadhammāva uppajjanti. Asaññabhavo rūpokāso nāma. Tatra hi paṭisandhicittamattampi arūpapaccayaṃ vinā rūpadhammāva uppajjanti. Pañcavokārabhavo nāmarūpokāso nāma. Tatra hi vatthurūpamattampi vinā paṭisandhiyaṃ arūpadhammā, paṭisandhicittañca vinā kammajāpi rūpadhammā nuppajjanti. Yuganaddhāva rūpārūpānaṃ uppatti. Yathā hi sassāmike sarājake gehe sadvārapālake rājāṇattiṃ vinā paṭhamappaveso nāma natthi, aparabhāge pana vināpi āṇattiṃ purimāṇattiānubhāveneva hoti, evameva pañcavokāre paṭisandhiviññāṇarājassa sahajātādipaccayataṃ vinā rūpassa paṭisandhivasena paṭhamuppatti nāma natthi. Aparabhāge pana vināpi paṭisandhiviññāṇassa sahajātādipaccayānubhāvaṃ purimānubhāvavasena laddhappavesassa kammato pavatti hoti. Asaññabhavo pana yasmā arūpokāso na hoti, tasmā tattha vināva arūpapaccayā asaññokāsattā rūpaṃ pavattati, assāmike suññagehe attano gehe ca purisassa paveso viya. Arūpabhavopi yasmā rūpokāso na hoti, tasmā tattha vināva rūpapaccayā aññokāsattā arūpadhammā pavattanti. Pañcavokārabhavo pana rūpārūpokāsoti natthettha arūpapaccayaṃ vinā paṭisandhikkhaṇe rūpānaṃ uppattīti. Iti ayaṃ hetu paṭisandhiyameva kaṭattārūpānaṃ paccayo hoti, na pavatteti.
නනු ‘‘හෙතූ සහජාතානං හෙතුපච්‌චයෙන පච්‌චයොති වුත්‌තෙ සබ්‌බොපි අයමත්‌ථො ගහිතො හොති, අථ කස්‌මා ‘‘හෙතුසම්‌පයුත්‌තකානං ධම්‌මානං තංසමුට්‌ඨානානඤ්‌ච රූපාන’’න්‌ති ඉදං ගහිතන්‌ති? පවත්‌තියං කටත්‌තාරූපාදීනං පච්‌චයභාවපටිබාහනතො. එවඤ්‌හි සති යානි පවත්‌තියං හෙතුනා සහ එකක්‌ඛණෙ කටත්‌තාරූපානි චෙව උතුආහාරසමුට්‌ඨානානි ච ජායන්‌ති, තෙසම්‌පි හෙතූ හෙතුපච්‌චයොති ආපජ්‌ජෙය්‍ය, න ච සො තෙසං පච්‌චයො. තස්‌මා තෙසං පච්‌චයභාවස්‌ස පටිබාහනත්‌ථමෙතං ගහිතන්‌ති වෙදිතබ්‌බං.
Nanu ‘‘hetū sahajātānaṃ hetupaccayena paccayoti vutte sabbopi ayamattho gahito hoti, atha kasmā ‘‘hetusampayuttakānaṃ dhammānaṃ taṃsamuṭṭhānānañca rūpāna’’nti idaṃ gahitanti? Pavattiyaṃ kaṭattārūpādīnaṃ paccayabhāvapaṭibāhanato. Evañhi sati yāni pavattiyaṃ hetunā saha ekakkhaṇe kaṭattārūpāni ceva utuāhārasamuṭṭhānāni ca jāyanti, tesampi hetū hetupaccayoti āpajjeyya, na ca so tesaṃ paccayo. Tasmā tesaṃ paccayabhāvassa paṭibāhanatthametaṃ gahitanti veditabbaṃ.
ඉදානි ‘‘නානප්‌පකාරභෙදතො පච්‌චයුප්‌පන්‌නතො’’ති ඉමෙසං පදානං වසෙනෙත්‌ථ විඤ්‌ඤාතබ්‌බො විනිච්‌ඡයො. තෙසු නානප්‌පකාරභෙදතොති අයඤ්‌හි හෙතු නාම ජාතිතො කුසලාකුසලවිපාකකිරියභෙදතො චතුබ්‌බිධො. තත්‌ථ කුසලහෙතු භූමන්‌තරතො කාමාවචරාදිභෙදෙන චතුබ්‌බිධො, අකුසලහෙතු කාමාවචරොව විපාකහෙතු කාමාවචරාදිභෙදෙන චතුබ්‌බිධො, කිරියහෙතු කාමාවචරො රූපාවචරො අරූපාවචරොති තිවිධො. තත්‌ථ කාමාවචරකුසලහෙතු නාමතො අලොභාදිවසෙන තිවිධො. රූපාවචරාදිකුසලහෙතූසුපි එසෙව නයො. අකුසලහෙතු ලොභාදිවසෙන තිවිධො. විපාකකිරියහෙතූ පන අලොභාදිවසෙන තයො තයො හොන්‌ති. තංතංචිත්‌තසම්‌පයොගවසෙන පන තෙසං තෙසං හෙතූනං නානප්‌පකාරභෙදොයෙවාති එවං තාවෙත්‌ථ නානප්‌පකාරභෙදතො විඤ්‌ඤාතබ්‌බො විනිච්‌ඡයො.
Idāni ‘‘nānappakārabhedato paccayuppannato’’ti imesaṃ padānaṃ vasenettha viññātabbo vinicchayo. Tesu nānappakārabhedatoti ayañhi hetu nāma jātito kusalākusalavipākakiriyabhedato catubbidho. Tattha kusalahetu bhūmantarato kāmāvacarādibhedena catubbidho, akusalahetu kāmāvacarova vipākahetu kāmāvacarādibhedena catubbidho, kiriyahetu kāmāvacaro rūpāvacaro arūpāvacaroti tividho. Tattha kāmāvacarakusalahetu nāmato alobhādivasena tividho. Rūpāvacarādikusalahetūsupi eseva nayo. Akusalahetu lobhādivasena tividho. Vipākakiriyahetū pana alobhādivasena tayo tayo honti. Taṃtaṃcittasampayogavasena pana tesaṃ tesaṃ hetūnaṃ nānappakārabhedoyevāti evaṃ tāvettha nānappakārabhedato viññātabbo vinicchayo.
පච්‌චයුප්‌පන්‌නතොති ඉමිනා පච්‌චයෙන ඉමෙ ධම්‌මා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති, ඉමෙසං නාම ධම්‌මානං අයං පච්‌චයොති එවම්‌පි විඤ්‌ඤාතබ්‌බො විනිච්‌ඡයොති අත්‌ථො. තත්‌ථ ඉමස්‌මිං තාව හෙතුපච්‌චයෙ කාමාවචරකුසලහෙතු කාමභවරූපභවෙසු අත්‌තනා සම්‌පයුත්‌තධම්‌මානඤ්‌චෙව චිත්‌තසමුට්‌ඨානරූපානඤ්‌ච හෙතුපච්‌චයො හොති, අරූපභවෙ සම්‌පයුත්‌තධම්‌මානංයෙව. රූපාවචරකුසලහෙතු කාමභවරූපභවෙසුයෙව සම්‌පයුත්‌තධම්‌මානඤ්‌චෙව චිත්‌තසමුට්‌ඨානරූපානඤ්‌ච හෙතුපච්‌චයො. අරූපාවචරකුසලහෙතු කාමාවචරකුසලහෙතුසදිසොව. තථා අපරියාපන්‌නකුසලහෙතු, තථා අකුසලහෙතු. කාමාවචරවිපාකහෙතු පන කාමභවස්‌මිංයෙව අත්‌තනා සම්‌පයුත්‌තධම්‌මානං, පටිසන්‌ධියං කටත්‌තාරූපානං, පවත්‌තෙ චිත්‌තසමුට්‌ඨානරූපානඤ්‌ච හෙතුපච්‌චයො. රූපාවචරවිපාකහෙතු රූපභවෙ වුත්‌තප්‌පකාරානඤ්‌ඤෙව හෙතුපච්‌චයො. අරූපාවචරවිපාකහෙතු අරූපභවෙ සම්‌පයුත්‌තකානඤ්‌ඤෙව හෙතුපච්‌චයො. අපරියාපන්‌නවිපාකහෙතු කාමභවරූපභවෙසු සම්‌පයුත්‌තකානඤ්‌චෙව චිත්‌තසමුට්‌ඨානරූපානඤ්‌ච අරූපභවෙ අරූපධම්‌මානඤ්‌ඤෙව හෙතුපච්‌චයො. කිරියහෙතූසු පන තෙභූමකෙසුපි කුසලහෙතුසදිසොව පච්‌චයොති. එවමෙත්‌ථ පච්‌චයුප්‌පන්‌නතොපි විඤ්‌ඤාතබ්‌බො විනිච්‌ඡයොති.
Paccayuppannatoti iminā paccayena ime dhammā uppajjanti, imesaṃ nāma dhammānaṃ ayaṃ paccayoti evampi viññātabbo vinicchayoti attho. Tattha imasmiṃ tāva hetupaccaye kāmāvacarakusalahetu kāmabhavarūpabhavesu attanā sampayuttadhammānañceva cittasamuṭṭhānarūpānañca hetupaccayo hoti, arūpabhave sampayuttadhammānaṃyeva. Rūpāvacarakusalahetu kāmabhavarūpabhavesuyeva sampayuttadhammānañceva cittasamuṭṭhānarūpānañca hetupaccayo. Arūpāvacarakusalahetu kāmāvacarakusalahetusadisova. Tathā apariyāpannakusalahetu, tathā akusalahetu. Kāmāvacaravipākahetu pana kāmabhavasmiṃyeva attanā sampayuttadhammānaṃ, paṭisandhiyaṃ kaṭattārūpānaṃ, pavatte cittasamuṭṭhānarūpānañca hetupaccayo. Rūpāvacaravipākahetu rūpabhave vuttappakārānaññeva hetupaccayo. Arūpāvacaravipākahetu arūpabhave sampayuttakānaññeva hetupaccayo. Apariyāpannavipākahetu kāmabhavarūpabhavesu sampayuttakānañceva cittasamuṭṭhānarūpānañca arūpabhave arūpadhammānaññeva hetupaccayo. Kiriyahetūsu pana tebhūmakesupi kusalahetusadisova paccayoti. Evamettha paccayuppannatopi viññātabbo vinicchayoti.
හෙතුපච්‌චයනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා.
Hetupaccayaniddesavaṇṇanā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්‌මපිටක • Abhidhammapiṭaka / පට්‌ඨානපාළි • Paṭṭhānapāḷi / (2) පච්‌චයනිද්‌දෙසො • (2) Paccayaniddeso
