Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පඤ්චපකරණ-අනුටීකා • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
පච්චයනිද්දෙසො
Paccayaniddeso
1. හෙතුපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා
1. Hetupaccayaniddesavaṇṇanā
1. හෙතුපච්චයෙන පච්චයභාවො හෙතුපච්චයොති උද්දිට්ඨො, න හෙතුපච්චයධම්මොති අත්ථො. සොති හෙතුභාවෙන පච්චයො. එත්ථ ච පඨමවිකප්පෙ යො හෙතුපච්චයෙන පච්චයභාවො වුත්තො, යො ච දුතියවිකප්පෙ හෙතුභාවෙන පච්චයො වුත්තො, සො යස්මා අත්ථතො යථාවුත්තස්ස පච්චයධම්මස්ස යථාවුත්තානං පච්චයුප්පන්නානං හෙතුපච්චයභාවොයෙව, තස්මා වුත්තං ‘‘උභයථාපි හෙතුභාවෙන උපකාරකතා හෙතුපච්චයොති උද්දිට්ඨොති දස්සිතං හොතී’’ති. යථා චෙත්ථ, එවං ‘‘ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයභාවො, ආරම්මණභාවෙන වා පච්චයො ආරම්මණපච්චයො’’තිආදිනා ආරම්මණපච්චයාදීසු අත්ථො නෙතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘එස නයො සෙසපච්චයෙසුපී’’ති ආහ. ධම්මසභාවො එව, න ධම්මතො අඤ්ඤා ධම්මසත්ති නාම අත්ථීති. උපකාරකං ධම්මන්ති පච්චයධම්මං ආහ. උපකාරකතන්ති පච්චයතං.
1. Hetupaccayena paccayabhāvo hetupaccayoti uddiṭṭho, na hetupaccayadhammoti attho. Soti hetubhāvena paccayo. Ettha ca paṭhamavikappe yo hetupaccayena paccayabhāvo vutto, yo ca dutiyavikappe hetubhāvena paccayo vutto, so yasmā atthato yathāvuttassa paccayadhammassa yathāvuttānaṃ paccayuppannānaṃ hetupaccayabhāvoyeva, tasmā vuttaṃ ‘‘ubhayathāpi hetubhāvena upakārakatā hetupaccayoti uddiṭṭhoti dassitaṃ hotī’’ti. Yathā cettha, evaṃ ‘‘ārammaṇapaccayena paccayabhāvo, ārammaṇabhāvena vā paccayo ārammaṇapaccayo’’tiādinā ārammaṇapaccayādīsu attho netabboti dassento ‘‘esa nayo sesapaccayesupī’’ti āha. Dhammasabhāvo eva, na dhammato aññā dhammasatti nāma atthīti. Upakārakaṃ dhammanti paccayadhammaṃ āha. Upakārakatanti paccayataṃ.
පච්චත්තනිද්දිට්ඨොති පච්චත්තවසෙන නිද්දිට්ඨො, පඨමාය විභත්තියා නිද්දිට්ඨොති අත්ථො. තෙනාති පච්චයධම්මනිද්දෙසභූතෙන පච්චත්තනිද්දිට්ඨෙන පඨමෙන හෙතුසද්දෙන. එතස්සාති හෙතුසද්දාභිධෙය්යමත්ථමාහ. සො හි ඡබ්බිධො නවවිධො ද්වාදසවිධොති අනෙකභෙදෙන භින්නොපි හෙතුභාවසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං කත්වා එකවචනෙන වුත්තො. දුතියො හෙතුසද්දොති ආනෙත්වා යොජනා. හෙතුනා සම්පයුත්තානන්ති අධිකතත්තා වුත්තං ‘‘හෙතු සම්පයුත්තානං පච්චයො හොන්තො හෙතුනා සම්පයුත්තානමෙව පච්චයො හොති, න විප්පයුත්තාන’’න්ති එවං පදමෙතං. න හි සබ්බෙන සබ්බං හෙතුවිප්පයුත්තධම්මානං හෙතුපච්චයො න හොතීති. සම්පයුත්තසද්දස්ස සම්බන්ධීසද්දත්තා ‘‘සම්පයුත්තසද්දස්ස සාපෙක්ඛත්තා’’ති වුත්තං. සම්පයුත්තොති හි වුත්තෙ කෙන සම්පයුත්තොති එකන්තතො සම්බන්ධිඅන්තරං අපෙක්ඛිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤස්ස…පෙ.… විඤ්ඤායතී’’ති. නායං එකන්තොති ය්වායං ‘‘දුතියෙ හෙතුසද්දෙ අවිජ්ජමානෙ’’තිආදිනා වුත්තො අත්ථො, අයමෙකන්තො න හොති, අඤ්ඤාපෙක්ඛොපි සද්දො අඤ්ඤස්ස විසෙසනං හොතීති ඉදං න සබ්බත්ථෙව සම්භවතීති අත්ථො. ‘‘පච්චත්තනිද්දිට්ඨො’’ති ඉමිනා පඨමස්ස හෙතුසද්දස්ස සම්පයුත්තසද්දානපෙක්ඛතං ආහ. තෙන වුත්තං ‘‘හෙහුපච්චයෙන පච්චයොති එත්ථෙව බ්යාවටො’’ති. අවිසිට්ඨාති න විසෙසිතා. එවන්ති යථා හෙතුසද්දෙන අඤ්ඤත්ථ බ්යාවටෙන සම්පයුත්තා න විසෙසියන්ති කිච්චන්තරපසුතත්තා, එවං සම්පයුත්තසද්දෙන හෙතුසද්දවිසෙසනරහිතෙන තදත්ථමත්තබ්යාවටත්තා අවිසෙසතො සම්පයුත්තානං ගහණං සියා. තෙන වුත්තං ‘‘සම්පයුත්තසද්දෙනා’’තිආදි. ආහාරින්ද්රියාසම්පයුත්තස්ස අභාවතොති ආහාරෙහි ඉන්ද්රියෙහි ච නසම්පයුත්තස්ස ධම්මස්ස අභාවතො. න හි ඵස්සචෙතනාවිඤ්ඤාණවෙදනාජීවිතවිරහිතො චිත්තුප්පාදො අත්ථි. තෙනාහ ‘‘වජ්ජෙතබ්බා…පෙ.… තං න කත’’න්ති. වජ්ජෙතබ්බං හෙතුවිප්පයුත්තං.
Paccattaniddiṭṭhoti paccattavasena niddiṭṭho, paṭhamāya vibhattiyā niddiṭṭhoti attho. Tenāti paccayadhammaniddesabhūtena paccattaniddiṭṭhena paṭhamena hetusaddena. Etassāti hetusaddābhidheyyamatthamāha. So hi chabbidho navavidho dvādasavidhoti anekabhedena bhinnopi hetubhāvasāmaññena ekajjhaṃ katvā ekavacanena vutto. Dutiyo hetusaddoti ānetvā yojanā. Hetunā sampayuttānanti adhikatattā vuttaṃ ‘‘hetu sampayuttānaṃ paccayo honto hetunā sampayuttānameva paccayo hoti, na vippayuttāna’’nti evaṃ padametaṃ. Na hi sabbena sabbaṃ hetuvippayuttadhammānaṃ hetupaccayo na hotīti. Sampayuttasaddassa sambandhīsaddattā ‘‘sampayuttasaddassa sāpekkhattā’’ti vuttaṃ. Sampayuttoti hi vutte kena sampayuttoti ekantato sambandhiantaraṃ apekkhitabbaṃ. Tenāha ‘‘aññassa…pe… viññāyatī’’ti. Nāyaṃ ekantoti yvāyaṃ ‘‘dutiye hetusadde avijjamāne’’tiādinā vutto attho, ayamekanto na hoti, aññāpekkhopi saddo aññassa visesanaṃ hotīti idaṃ na sabbattheva sambhavatīti attho. ‘‘Paccattaniddiṭṭho’’ti iminā paṭhamassa hetusaddassa sampayuttasaddānapekkhataṃ āha. Tena vuttaṃ ‘‘hehupaccayena paccayoti ettheva byāvaṭo’’ti. Avisiṭṭhāti na visesitā. Evanti yathā hetusaddena aññattha byāvaṭena sampayuttā na visesiyanti kiccantarapasutattā, evaṃ sampayuttasaddena hetusaddavisesanarahitena tadatthamattabyāvaṭattā avisesato sampayuttānaṃ gahaṇaṃ siyā. Tena vuttaṃ ‘‘sampayuttasaddenā’’tiādi. Āhārindriyāsampayuttassa abhāvatoti āhārehi indriyehi ca nasampayuttassa dhammassa abhāvato. Na hi phassacetanāviññāṇavedanājīvitavirahito cittuppādo atthi. Tenāha ‘‘vajjetabbā…pe… taṃ na kata’’nti. Vajjetabbaṃ hetuvippayuttaṃ.
එවම්පීති දුතියෙන හෙතුසද්දෙන ගය්හමානෙපි නාපජ්ජති. යදිපි හෙතවො බහවො, සාමඤ්ඤනිද්දෙසො චායං, තථාපි සාමඤ්ඤජොතනාය විසෙසනිද්දිට්ඨත්තාති අධිප්පායො. තෙන වුත්තං ‘‘පච්චත්ත…පෙ.… වුත්තත්තා’’ති. විනාපි දුතියෙන හෙතුසද්දෙන හෙතුසම්පයුත්තභාවෙ සිද්ධෙපීති ඉමිනා යං වුත්තං ‘‘නායමෙකන්තො’’ති, තමෙව උල්ලිඞ්ගෙති. න පන හෙතූනන්ති ඉදං හෙතුස්ස පච්චයභාවෙන ගහිතත්තා පච්චයුප්පන්නභාවෙන ගහණං න යුජ්ජෙය්යාති ආසඞ්කමානං සන්ධාය වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘එවම්පි ගහණං සියා’’ති. සොති දුතියො හෙතුසද්දො. අපරෙ පන ‘‘හෙතුසම්පයුත්තකාන’’න්ති එත්ථ හෙතූනඤ්ච සම්පයුත්තකානඤ්චාති සමාසං විකප්පෙන්ති. පතිට්ඨාමත්තාදිභාවෙන නිරපෙක්ඛාති හෙතුඣානමග්ගධම්මා පතිට්ඨානඋපනිජ්ඣානනිය්යානමත්තෙන අඤ්ඤධම්මනිරපෙක්ඛා හෙතුඣානමග්ගපච්චයකිච්චං කරොන්ති. සාපෙක්ඛා එවාති අඤ්ඤසාපෙක්ඛා එව. ආහරිතබ්බඉසිතබ්බා ආහාරින්ද්රියපච්චයෙහි උපකත්තබ්බධම්මා. තස්මාති යස්මා යෙහි සාපෙක්ඛා, තෙ අත්තනො පච්චයුප්පන්නධම්මෙ පච්චයභාවෙනෙව පරිච්ඡින්දිත්වා තිට්ඨන්ති, තස්මා. තෙනාහ ‘‘තෙ විනාපි…පෙ.… න කත’’න්ති. පරිච්ඡින්දන්ති විසෙසෙන්ති. තන්ති දුතියං ආහාරින්ද්රියග්ගහණං. තත්ථාති ආහාරින්ද්රියපච්චයනිද්දෙසෙ. න කෙවලඤ්ච තත්ථෙව, ඉධ ච හෙතුපච්චයනිද්දෙසෙ දුතියෙන හෙතුග්ගහණෙන පච්චයුප්පන්නානං පුන විසෙසනකිච්චං නත්ථි, කස්මා? පච්චයභූතෙනෙව හෙතුනා සම්පයුත්තානං අඤ්ඤෙසඤ්ච හෙතූනං අවිච්ඡින්නත්තා.
Evampīti dutiyena hetusaddena gayhamānepi nāpajjati. Yadipi hetavo bahavo, sāmaññaniddeso cāyaṃ, tathāpi sāmaññajotanāya visesaniddiṭṭhattāti adhippāyo. Tena vuttaṃ ‘‘paccatta…pe… vuttattā’’ti. Vināpi dutiyena hetusaddena hetusampayuttabhāve siddhepīti iminā yaṃ vuttaṃ ‘‘nāyamekanto’’ti, tameva ulliṅgeti. Na pana hetūnanti idaṃ hetussa paccayabhāvena gahitattā paccayuppannabhāvena gahaṇaṃ na yujjeyyāti āsaṅkamānaṃ sandhāya vuttaṃ. Tenevāha ‘‘evampi gahaṇaṃ siyā’’ti. Soti dutiyo hetusaddo. Apare pana ‘‘hetusampayuttakāna’’nti ettha hetūnañca sampayuttakānañcāti samāsaṃ vikappenti. Patiṭṭhāmattādibhāvena nirapekkhāti hetujhānamaggadhammā patiṭṭhānaupanijjhānaniyyānamattena aññadhammanirapekkhā hetujhānamaggapaccayakiccaṃ karonti. Sāpekkhā evāti aññasāpekkhā eva. Āharitabbaisitabbā āhārindriyapaccayehi upakattabbadhammā. Tasmāti yasmā yehi sāpekkhā, te attano paccayuppannadhamme paccayabhāveneva paricchinditvā tiṭṭhanti, tasmā. Tenāha ‘‘te vināpi…pe… na kata’’nti. Paricchindanti visesenti. Tanti dutiyaṃ āhārindriyaggahaṇaṃ. Tatthāti āhārindriyapaccayaniddese. Na kevalañca tattheva, idha ca hetupaccayaniddese dutiyena hetuggahaṇena paccayuppannānaṃ puna visesanakiccaṃ natthi, kasmā? Paccayabhūteneva hetunā sampayuttānaṃ aññesañca hetūnaṃ avicchinnattā.
පුරිමවචනාපෙක්ඛො වුත්තස්සෙව නිද්දෙසොති තං-සද්දස්ස පටිනිද්දෙසභාවමාහ. පාකටීභූතෙ එව අත්ථෙ පවත්තති, පාකටීභාවො ච අඤ්ඤානපෙක්ඛෙන සද්දෙන පකාසිතත්තා වෙදිතබ්බො. අනපෙක්ඛනීයො අත්ථන්තරබ්යාවටත්තා. අඤ්ඤොති හෙතුසද්දතො අඤ්ඤො. නිද්දිසිතබ්බපකාසකො වුත්තො නත්ථි, යො තං-සද්දෙන පටිනිද්දෙසං ලභෙය්ය.
Purimavacanāpekkho vuttasseva niddesoti taṃ-saddassa paṭiniddesabhāvamāha. Pākaṭībhūte eva atthe pavattati, pākaṭībhāvo ca aññānapekkhena saddena pakāsitattā veditabbo. Anapekkhanīyo atthantarabyāvaṭattā. Aññoti hetusaddato añño. Niddisitabbapakāsako vutto natthi, yo taṃ-saddena paṭiniddesaṃ labheyya.
යදි එවං ‘‘තංසමුට්ඨානාන’’න්ති එත්ථ කථන්ති ආහ ‘‘හෙතුසම්පයුත්තකානන්ති ඉමිනා පනා’’තිආදි. තත්ථ පන-සද්දො සතිපි හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං නිද්දෙසභාවෙ හෙතුසම්පයුත්තකසද්දෙ ලබ්භමානානං නිද්දිසිතබ්බානං පාකටීකරණසඞ්ඛාතං හෙතුසද්දතො විසෙසං ජොතෙති. ‘‘හෙතුසම්පයුත්තකාන’’න්ති ඉමස්ස සමාසපදස්ස උත්තරපදත්ථප්පධානත්තමාහ ‘‘පච්චයුප්පන්නවචනෙනා’’ති. තෙන ච යථාධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස එකදෙසොව වුච්චති ධම්මානං විසෙසනභාවතොති ආහ ‘‘අසමත්තෙනා’’ති. විසෙසනං නාම විසෙසිතබ්බාපෙක්ඛන්ති ආහ ‘‘පච්චයුප්පන්නවචනන්තරාපෙක්ඛෙනා’’ති. වුත්තතාය විනා පටිනිද්දෙසතා නත්ථීති ‘‘පුබ්බෙ වුත්තෙනා’’ති වුත්තං.
Yadi evaṃ ‘‘taṃsamuṭṭhānāna’’nti ettha kathanti āha ‘‘hetusampayuttakānanti iminā panā’’tiādi. Tattha pana-saddo satipi hetū hetusampayuttakānaṃ niddesabhāve hetusampayuttakasadde labbhamānānaṃ niddisitabbānaṃ pākaṭīkaraṇasaṅkhātaṃ hetusaddato visesaṃ joteti. ‘‘Hetusampayuttakāna’’nti imassa samāsapadassa uttarapadatthappadhānattamāha ‘‘paccayuppannavacanenā’’ti. Tena ca yathādhippetassa atthassa ekadesova vuccati dhammānaṃ visesanabhāvatoti āha ‘‘asamattenā’’ti. Visesanaṃ nāma visesitabbāpekkhanti āha ‘‘paccayuppannavacanantarāpekkhenā’’ti. Vuttatāya vinā paṭiniddesatā natthīti ‘‘pubbe vuttenā’’ti vuttaṃ.
තං-සද්දෙන නිද්දිසිතබ්බන්ති ‘‘තංසමුට්ඨානාන’’න්ති එත්ථ තං-සද්දෙන නිද්දිසිතබ්බං හෙතුසම්පයුත්තකසද්දෙ පාකටීභූතං කිං පනාති පුච්ඡති. තෙ හෙතූ චෙව…පෙ.… හෙතුසම්පයුත්තකා ච තං-සද්දෙන නිද්දිසිතබ්බා හෙතුසම්පයුත්තකසද්දෙ පාකටීභූතාති සම්බන්ධො. අඤ්ඤථාති ‘‘යෙහි හෙතූහී’’තිආදිනා වුත්තප්පකාරතො අඤ්ඤථා අඤ්ඤෙන පකාරෙන. තං අඤ්ඤං පකාරං දස්සෙන්තො ‘‘තෙ හෙතූ…පෙ.… සම්බන්ධෙ සතී’’ති ආහ. ඉධාති අනන්තරං වුත්තසම්බන්ධනං භුම්මනිද්දෙසෙන පරාමසති. තෙනෙවාති පඨමෙනෙව හෙතුසද්දෙන. තං-සද්දෙන නිද්දිසිතබ්බාති ‘‘තංසමුට්ඨානාන’’න්ති එත්ථ තං-සද්දෙන නිද්දිසිතබ්බා යථා පාකටා, එවං පුබ්බෙ ‘‘තංසම්පයුත්තකාන’’න්ති වුත්තචොදනායම්පි එවමෙව තෙනෙව තං-සද්දෙන නිද්දිසිතබ්බා පාකටා භවිතුං අරහන්ති. තථා ච සති නිද්දිසිතබ්බස්ස…පෙ.… න යුජ්ජෙය්ය. දුවිධම්පි වා හෙතුග්ගහණං අපනෙත්වාති ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකාන’’න්ති එත්ථ කතං ද්විප්පකාරහෙතුග්ගහණං අවිචාරෙත්වා ‘‘තංසම්පයුත්තකානන්ති අවත්වා’’තිආදිනා තං-සද්දවචනීයතං චොදෙති, ‘‘නිද්දිසිතබ්බස්ස අපාකටත්තා’’තිආදිනා පරිහරති ච. හෙතූ හි පච්චයාති ඉදං අයං හෙතුපච්චයකථාති කත්වා වුත්තං.
Taṃ-saddenaniddisitabbanti ‘‘taṃsamuṭṭhānāna’’nti ettha taṃ-saddena niddisitabbaṃ hetusampayuttakasadde pākaṭībhūtaṃ kiṃ panāti pucchati. Te hetū ceva…pe… hetusampayuttakā ca taṃ-saddena niddisitabbā hetusampayuttakasadde pākaṭībhūtāti sambandho. Aññathāti ‘‘yehi hetūhī’’tiādinā vuttappakārato aññathā aññena pakārena. Taṃ aññaṃ pakāraṃ dassento ‘‘te hetū…pe… sambandhe satī’’ti āha. Idhāti anantaraṃ vuttasambandhanaṃ bhummaniddesena parāmasati. Tenevāti paṭhameneva hetusaddena. Taṃ-saddena niddisitabbāti ‘‘taṃsamuṭṭhānāna’’nti ettha taṃ-saddena niddisitabbā yathā pākaṭā, evaṃ pubbe ‘‘taṃsampayuttakāna’’nti vuttacodanāyampi evameva teneva taṃ-saddena niddisitabbā pākaṭā bhavituṃ arahanti. Tathā ca sati niddisitabbassa…pe… na yujjeyya. Duvidhampi vā hetuggahaṇaṃ apanetvāti ‘‘hetū hetusampayuttakāna’’nti ettha kataṃ dvippakārahetuggahaṇaṃ avicāretvā ‘‘taṃsampayuttakānanti avatvā’’tiādinā taṃ-saddavacanīyataṃ codeti, ‘‘niddisitabbassa apākaṭattā’’tiādinā pariharati ca. Hetū hi paccayāti idaṃ ayaṃ hetupaccayakathāti katvā vuttaṃ.
තං න වුත්තන්ති චිත්තසමුට්ඨානවචනං න වුත්තං. තස්සාති සහජාතපච්චයස්ස. කටත්තාරූපස්ස පච්චයභාවො න වුත්තො භවෙය්ය, වුත්තොව සො ‘‘විපාකාබ්යාකතො එකො ඛන්ධො තිණ්ණන්නං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං සහජාතපච්චයෙන පච්චයො, තයො ඛන්ධා එකස්ස ඛන්ධස්ස කටත්තා ච රූපාන’’න්තිආදිනා, තස්මා චිත්තචෙතසිකානං කටත්තාරූපපච්චයභාවො න සක්කා නිවාරෙතුං. තත්ථාති සහජාතපච්චයනිද්දෙසෙ. තත්ථ හි ‘‘චිත්තචෙතසිකා ධම්මා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං සහජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති චිත්තසමුට්ඨානරූපානි එව නිද්දිට්ඨානි. ඉධාපීති ඉමස්මිං හෙතුපච්චයනිද්දෙසෙපි. එවං භවිතබ්බන්ති ‘‘චිත්තසමුට්ඨානාන’’න්ති නිද්දෙසෙන භවිතබ්බං. යදි එවං කස්මා තථා න වුත්තන්ති ආහ ‘‘චිත්තසමුට්ඨානානන්ති පනා’’තිආදි. විසෙසිතං හොති සබ්බචිත්තචෙතසිකාසමුට්ඨානභාවෙන. වචනෙනාති යථාදස්සිතෙන සහජාතපච්චයනිද්දෙසවචනෙන. චිත්තචෙතසිකානං පච්චයභාවො එව හි තත්ථ පච්චයනිද්දෙසෙ වුත්තො, න චිත්තචෙතසිකානං සමුට්ඨානභාවොති අධිප්පායො.
Taṃ na vuttanti cittasamuṭṭhānavacanaṃ na vuttaṃ. Tassāti sahajātapaccayassa. Kaṭattārūpassa paccayabhāvo na vutto bhaveyya, vuttova so ‘‘vipākābyākato eko khandho tiṇṇannaṃ khandhānaṃ kaṭattā ca rūpānaṃ sahajātapaccayena paccayo, tayo khandhā ekassa khandhassa kaṭattā ca rūpāna’’ntiādinā, tasmā cittacetasikānaṃ kaṭattārūpapaccayabhāvo na sakkā nivāretuṃ. Tatthāti sahajātapaccayaniddese. Tattha hi ‘‘cittacetasikā dhammā cittasamuṭṭhānānaṃ rūpānaṃ sahajātapaccayena paccayo’’ti cittasamuṭṭhānarūpāni eva niddiṭṭhāni. Idhāpīti imasmiṃ hetupaccayaniddesepi. Evaṃ bhavitabbanti ‘‘cittasamuṭṭhānāna’’nti niddesena bhavitabbaṃ. Yadi evaṃ kasmā tathā na vuttanti āha ‘‘cittasamuṭṭhānānanti panā’’tiādi. Visesitaṃ hoti sabbacittacetasikāsamuṭṭhānabhāvena. Vacanenāti yathādassitena sahajātapaccayaniddesavacanena. Cittacetasikānaṃ paccayabhāvo eva hi tattha paccayaniddese vutto, na cittacetasikānaṃ samuṭṭhānabhāvoti adhippāyo.
හෙතුආදිපටිබද්ධතඤ්ච දස්සෙති යදග්ගෙන තානි චිත්තපටිබද්ධවුත්තීනි, තදග්ගෙන තංසම්පයුත්තධම්මපටිබද්ධවුත්තීනිපි හොන්තීති. ආරම්මණමෙතං හොතීති යදෙතං කුසලාකුසලචෙතනාවසෙන මනොද්වාරෙ චෙතනං සෙසද්වාරෙසු කායවචීපයොගවසෙන සඞ්කප්පනං, යඤ්ච කාමරාගාදීනං සන්තානෙ අනුසයනං, එතං ආරම්මණං එසො පච්චයො කම්මවිඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා පතිට්ඨානාය. පතිට්ඨිතෙති කම්මං ජවාපෙත්වා පටිසන්ධිආකඩ්ඪනසමත්ථතාපතිට්ඨාපත්තෙ කම්මවිඤ්ඤාණෙ විරුළ්හෙති තතො එව කම්මවිඤ්ඤාණතො පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණබීජෙ විරුළ්හෙ විරුහන්තෙති අත්ථො. අථ වා පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස හොතීති කිලෙසාභිසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතෙ කම්මවිඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා පවත්තියා ආරම්මණෙ පච්චයෙ පටිසිද්ධෙ ආයතිපටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස පතිට්ඨා හොති, තස්මිං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙ පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තිවසෙන පතිට්ඨිතෙ පතිට්ඨහන්තෙ විරුළ්හෙ බීජභාවෙන විරුහන්තෙ නාමරූපස්ස අවක්කන්ති හොතීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘පටිසන්ධිනාමරූපස්ස විඤ්ඤාණපච්චයතා වුත්තා’’ති.
Hetuādipaṭibaddhatañca dasseti yadaggena tāni cittapaṭibaddhavuttīni, tadaggena taṃsampayuttadhammapaṭibaddhavuttīnipi hontīti. Ārammaṇametaṃ hotīti yadetaṃ kusalākusalacetanāvasena manodvāre cetanaṃ sesadvāresu kāyavacīpayogavasena saṅkappanaṃ, yañca kāmarāgādīnaṃ santāne anusayanaṃ, etaṃ ārammaṇaṃ eso paccayo kammaviññāṇassa ṭhitiyā patiṭṭhānāya. Patiṭṭhiteti kammaṃ javāpetvā paṭisandhiākaḍḍhanasamatthatāpatiṭṭhāpatte kammaviññāṇe viruḷheti tato eva kammaviññāṇato paṭisandhiviññāṇabīje viruḷhe viruhanteti attho. Atha vā patiṭṭhā viññāṇassa hotīti kilesābhisaṅkhārasaṅkhāte kammaviññāṇassa ṭhitiyā pavattiyā ārammaṇe paccaye paṭisiddhe āyatipaṭisandhiviññāṇassa patiṭṭhā hoti, tasmiṃ paṭisandhiviññāṇe punabbhavābhinibbattivasena patiṭṭhite patiṭṭhahante viruḷhe bījabhāvena viruhante nāmarūpassa avakkanti hotīti evamettha attho veditabbo. Tenāha ‘‘paṭisandhināmarūpassa viññāṇapaccayatā vuttā’’ti.
පුරිමතරසිද්ධායාති ඛෙත්තභාවනිබ්බත්තියා පුරෙතරමෙව සිද්ධාය පථවියා. අත්තලාභොයෙව චෙත්ථ පතිට්ඨානං, න පටිලද්ධත්තභාවානං අවට්ඨානන්ති දස්සෙන්තො ‘‘පතිට්ඨානං කම්මස්ස කටත්තා උප්පත්තීති වුත්තං හොතී’’ති ආහ.
Purimatarasiddhāyāti khettabhāvanibbattiyā puretarameva siddhāya pathaviyā. Attalābhoyeva cettha patiṭṭhānaṃ, na paṭiladdhattabhāvānaṃ avaṭṭhānanti dassento ‘‘patiṭṭhānaṃ kammassa kaṭattā uppattīti vuttaṃ hotī’’ti āha.
සෙසරූපානන්ති පටිසන්ධික්ඛණෙ පථවීධාතුආදීනං සෙසරූපානං, පවත්තෙ පන තිසන්තතිරූපානම්පි. සහභවනමත්තං වා දස්සෙති. සහභාවෙනපි හි අත්ථි කාචි විසෙසමත්තා. කත්ථචි කත්ථචීති පකතිකාලභවවිසෙසාදිකෙ. තතියපකතියඤ්හි පඨමකප්පිකකාලෙ ච භාවකලාපො නත්ථි, රූපභවෙ කායකලාපොපි. ආදි-සද්දෙන තත්ථෙව ඝානජිව්හාකලාපා, කාමභවෙ ච අන්ධාදීනං චක්ඛාදිකලාපා සඞ්ගය්හන්ති. කත්ථචි අභාවාභාවතොති නාමරූපොකාසෙ කත්ථචිපි අභාවාභාවතො.
Sesarūpānanti paṭisandhikkhaṇe pathavīdhātuādīnaṃ sesarūpānaṃ, pavatte pana tisantatirūpānampi. Sahabhavanamattaṃ vā dasseti. Sahabhāvenapi hi atthi kāci visesamattā. Katthaci katthacīti pakatikālabhavavisesādike. Tatiyapakatiyañhi paṭhamakappikakāle ca bhāvakalāpo natthi, rūpabhave kāyakalāpopi. Ādi-saddena tattheva ghānajivhākalāpā, kāmabhave ca andhādīnaṃ cakkhādikalāpā saṅgayhanti. Katthaci abhāvābhāvatoti nāmarūpokāse katthacipi abhāvābhāvato.
තෙසන්ති පවත්තියං කටත්තාරූපාදීනං. න හි හෙතු පවත්තියං කටත්තාරූපස්ස පච්චයො හොති, උතුආහාරජානං පන සම්භවොයෙව නත්ථි. තෙන වුත්තං ‘‘පච්චයභාවප්පසඞ්ගොයෙව නත්ථී’’ති. න පන ලබ්භති පච්චයපච්චනීයෙ තාදිසස්ස වාරස්ස අනුද්ධටත්තා. ඉදන්ති ‘‘පවත්තියං කටත්තාරූපාදීනං පච්චයභාවපටිබාහනතො’’ති ඉදං ‘‘හෙතූ සහජාතාන’’න්ති අදෙසනාය පරිහාරවචනං, ඊදිසී පන චොදනා අනොකාසා එවාති දස්සෙතුං ‘‘භගවා පනා’’තිආදි වුත්තං. යො හි ධම්මො යථා භගවතා දෙසිතො, සො තථෙව ගහෙතබ්බොති.
Tesanti pavattiyaṃ kaṭattārūpādīnaṃ. Na hi hetu pavattiyaṃ kaṭattārūpassa paccayo hoti, utuāhārajānaṃ pana sambhavoyeva natthi. Tena vuttaṃ ‘‘paccayabhāvappasaṅgoyeva natthī’’ti. Na pana labbhati paccayapaccanīye tādisassa vārassa anuddhaṭattā. Idanti ‘‘pavattiyaṃ kaṭattārūpādīnaṃ paccayabhāvapaṭibāhanato’’ti idaṃ ‘‘hetū sahajātāna’’nti adesanāya parihāravacanaṃ, īdisī pana codanā anokāsā evāti dassetuṃ ‘‘bhagavā panā’’tiādi vuttaṃ. Yo hi dhammo yathā bhagavatā desito, so tatheva gahetabboti.
හෙතුපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Hetupaccayaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්මපිටක • Abhidhammapiṭaka / පට්ඨානපාළි • Paṭṭhānapāḷi / (2) පච්චයනිද්දෙසො • (2) Paccayaniddeso
ටීකා • Tīkā / අභිධම්මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / පඤ්චපකරණ-මූලටීකා • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / 1. හෙතුපච්චයනිද්දෙසවණ්ණනා • 1. Hetupaccayaniddesavaṇṇanā