Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਪਞ੍ਚਪਕਰਣ-ਮੂਲਟੀਕਾ • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
ਪਚ੍ਚਯਨਿਦ੍ਦੇਸੋ
Paccayaniddeso
੧. ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯਨਿਦ੍ਦੇਸવਣ੍ਣਨਾ
1. Hetupaccayaniddesavaṇṇanā
੧. ਯੋ ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯੋਤਿ ਉਦ੍ਦਿਟ੍ਠੋ, ਸੋ ਏવਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋਤਿ ਏਤੇਨ ਹੇਤੁਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚਯਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਤਂਸਮੁਟ੍ਠਾਨਰੂਪਸਙ੍ਖਾਤਾਨਂ ਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਂ ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯੇਨ ਪਚ੍ਚਯਭਾવੋ ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯੋਤਿ ਉਦ੍ਦਿਟ੍ਠੋਤਿ। ਯੋ ਪਨ ਹੇਤੁਭਾવੇਨ ਯਥਾવੁਤ੍ਤੋ ਪਚ੍ਚਯਧਮ੍ਮੋ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਾਨਂ ਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਂ ਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤਿ, ਸੋ ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯੋਤਿ ਉਦ੍ਦਿਟ੍ਠੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਉਭਯਥਾਪਿ ਹੇਤੁਭਾવੇਨ ਉਪਕਾਰਕਤਾ ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯੋਤਿ ਉਦ੍ਦਿਟ੍ਠੋਤਿ ਦਸ੍ਸਿਤਂ ਹੋਤਿ। ਏਸ ਨਯੋ ਸੇਸਪਚ੍ਚਯੇਸੁਪਿ। ਉਪਕਾਰਕਤਾ ਪਨ ਧਮ੍ਮਸਭਾવੋ ਏવ, ਨ ਧਮ੍ਮਤੋ ਅਞ੍ਞਾ ਅਤ੍ਥੀਤਿ। ਤਥਾ ਤਥਾ ਉਪਕਾਰਕਂ ਤਂ ਤਂ ਧਮ੍ਮਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਹਿ ਭਗવਾ ਤਂ ਤਂ ਉਪਕਾਰਕਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤੀਤਿ।
1. Yo hetupaccayoti uddiṭṭho, so evaṃ veditabboti etena hetusaṅkhātassa paccayadhammassa hetusampayuttakataṃsamuṭṭhānarūpasaṅkhātānaṃ paccayuppannānaṃ hetupaccayena paccayabhāvo hetupaccayoti uddiṭṭhoti. Yo pana hetubhāvena yathāvutto paccayadhammo yathāvuttānaṃ paccayuppannānaṃ paccayo hoti, so hetupaccayoti uddiṭṭhoti veditabboti dasseti. Ubhayathāpi hetubhāvena upakārakatā hetupaccayoti uddiṭṭhoti dassitaṃ hoti. Esa nayo sesapaccayesupi. Upakārakatā pana dhammasabhāvo eva, na dhammato aññā atthīti. Tathā tathā upakārakaṃ taṃ taṃ dhammaṃ dassento hi bhagavā taṃ taṃ upakārakataṃ dassetīti.
ਹੇਤੂ ਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾਨਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪਠਮੋ ਹੇਤੁ-ਸਦ੍ਦੋ ਪਚ੍ਚਤ੍ਤਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠੋ ਪਚ੍ਚਯਨਿਦ੍ਦੇਸੋ। ਤੇਨ ਏਤਸ੍ਸ ਹੇਤੁਭਾવੇਨ ਉਪਕਾਰਕਤਾ ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯਤਾਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਦੁਤਿਯੋ ਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨવਿਸੇਸਨਂ। ਤੇਨ ਨ ਯੇਸਂ ਕੇਸਞ੍ਚਿ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾਨਂ ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯਭਾવੇਨ ਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤਿ, ਅਥ ਖੋ ਹੇਤੁਨਾ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਨਮੇવਾਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਨਨੁ ਚ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਸਾਪੇਕ੍ਖਤ੍ਤਾ ਦੁਤਿਯੇ ਹੇਤੁਸਦ੍ਦੇ ਅવਿਜ੍ਜਮਾਨੇਪਿ ਅਞ੍ਞਸ੍ਸ ਅਪੇਕ੍ਖਿਤਬ੍ਬਸ੍ਸ ਅਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠਤ੍ਤਾ ਅਤ੍ਤਨਾવ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾਨਂ ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯੇਨ ਪਚ੍ਚਯੋਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ વਿਞ੍ਞਾਯਤੀਤਿ? ਨਾਯਂ ਏਕਨ੍ਤੋ। ਹੇਤੁਸਦ੍ਦੋ ਹਿ ਪਚ੍ਚਤ੍ਤਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠੋ ‘‘ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯੇਨ ਪਚ੍ਚਯੋ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥੇવ ਬ੍ਯਾવਟੋ ਯਦਾ ਗਯ੍ਹਤਿ , ਤਦਾ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤવਿਸੇਸਨਂ ਨ ਹੋਤੀਤਿ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਅવਿਸਿਟ੍ਠਾ ਯੇ ਕੇਚਿ ਗਹਿਤਾ ਭવੇਯ੍ਯੁਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਸਦ੍ਦੇਨ ਅਤ੍ਤਨਿ ਏવ ਬ੍ਯਾવਟੇਨ ਹੇਤੁਸਦ੍ਦੇਨ વਿਸੇਸਨੇਨ વਿਨਾ ਯੇਸਂ ਕੇਸਞ੍ਚਿ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਨਂ ਗਹਣਂ ਹੋਤੀਤਿ ਤਂ ਸਨ੍ਧਾਯ ‘‘ਅਥਾਪਿ…ਪੇ॰… ਅਤ੍ਥੋ ਭવੇਯ੍ਯਾ’’ਤਿ ਆਹ। ਨਨੁ ਯਥਾ ‘‘ਅਰੂਪਿਨੋ ਆਹਾਰਾ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨ’’ਨ੍ਤਿ (ਪਟ੍ਠਾ॰ ੧.੧.੧੫), ‘‘ਅਰੂਪਿਨੋ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾਨ’’ਨ੍ਤਿ (ਪਟ੍ਠਾ॰ ੧.੧.੧੬) ਚ વੁਤ੍ਤੇ ਦੁਤਿਯੇਨ ਆਹਾਰਗ੍ਗਹਣੇਨ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਗ੍ਗਹਣੇਨ ਚ વਿਨਾਪਿ ਆਹਾਰਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾવ ਗਯ੍ਹਨ੍ਤਿ, ਏવਮਿਧਾਪਿ ਸਿਯਾਤਿ? ਨ, ਆਹਾਰਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਅਭਾવਤੋ। વਜ੍ਜੇਤਬ੍ਬਾਭਾવਤੋ ਹਿ ਤਤ੍ਥ ਦੁਤਿਯਆਹਾਰਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਗ੍ਗਹਣੇ ਅਸਤਿਪਿ ਤਂਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾવ ਗਯ੍ਹਨ੍ਤੀਤਿ ਤਂ ਨ ਕਤਂ, ਇਧ ਪਨ વਜ੍ਜੇਤਬ੍ਬਂ ਅਤ੍ਥੀਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਦੁਤਿਯਂ ਹੇਤੁਗ੍ਗਹਣਨ੍ਤਿ।
Hetū hetusampayuttakānanti ettha paṭhamo hetu-saddo paccattaniddiṭṭho paccayaniddeso. Tena etassa hetubhāvena upakārakatā hetupaccayatāti dasseti. Dutiyo paccayuppannavisesanaṃ. Tena na yesaṃ kesañci sampayuttakānaṃ hetupaccayabhāvena paccayo hoti, atha kho hetunā sampayuttānamevāti dasseti. Nanu ca sampayuttasaddassa sāpekkhattā dutiye hetusadde avijjamānepi aññassa apekkhitabbassa aniddiṭṭhattā attanāva sampayuttakānaṃ hetupaccayena paccayoti ayamattho viññāyatīti? Nāyaṃ ekanto. Hetusaddo hi paccattaniddiṭṭho ‘‘hetupaccayena paccayo’’ti ettheva byāvaṭo yadā gayhati , tadā sampayuttavisesanaṃ na hotīti sampayuttā avisiṭṭhā ye keci gahitā bhaveyyunti evaṃ sampayuttasaddena attani eva byāvaṭena hetusaddena visesanena vinā yesaṃ kesañci sampayuttānaṃ gahaṇaṃ hotīti taṃ sandhāya ‘‘athāpi…pe… attho bhaveyyā’’ti āha. Nanu yathā ‘‘arūpino āhārā sampayuttakānaṃ dhammāna’’nti (paṭṭhā. 1.1.15), ‘‘arūpino indriyā sampayuttakāna’’nti (paṭṭhā. 1.1.16) ca vutte dutiyena āhāraggahaṇena indriyaggahaṇena ca vināpi āhārindriyasampayuttakāva gayhanti, evamidhāpi siyāti? Na, āhārindriyāsampayuttassa abhāvato. Vajjetabbābhāvato hi tattha dutiyaāhārindriyaggahaṇe asatipi taṃsampayuttakāva gayhantīti taṃ na kataṃ, idha pana vajjetabbaṃ atthīti vattabbaṃ dutiyaṃ hetuggahaṇanti.
ਏવਮ੍ਪਿ ਹੇਤੂ ਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾਨਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾਨਂ ਸੋ ਏવ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਹੇਤੂਤਿ વਿਸੇਸਨਸ੍ਸ ਅਕਤਤ੍ਤਾ ਯੋ ਕੋਚਿ ਹੇਤੁ ਯਸ੍ਸ ਕਸ੍ਸਚਿ ਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਸ੍ਸ ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯੇਨ ਪਚ੍ਚਯੋਤਿ ਆਪਜ੍ਜਤੀਤਿ? ਨਾਪਜ੍ਜਤਿ, ਪਚ੍ਚਤ੍ਤਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠਸ੍ਸੇવ ਹੇਤੁਸ੍ਸ ਪੁਨ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤવਿਸੇਸਨਭਾવੇਨ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ, ਏਤਦਤ੍ਥਮੇવ ਚ વਿਨਾਪਿ ਦੁਤਿਯੇਨ ਹੇਤੁਸਦ੍ਦੇਨ ਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਭਾવੇ ਸਿਦ੍ਧੇਪਿ ਤਸ੍ਸ ਗਹਣਂ ਕਤਂ। ਅਥ વਾ ਅਸਤਿ ਦੁਤਿਯੇ ਹੇਤੁਸਦ੍ਦੇ ਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾਨਂ ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯੇਨ ਪਚ੍ਚਯੋ, ਨ ਪਨ ਹੇਤੂਨਨ੍ਤਿ ਏવਮ੍ਪਿ ਗਹਣਂ ਸਿਯਾਤਿ ਤਨ੍ਨਿવਾਰਣਤ੍ਥਂ ਸੋ વੁਤ੍ਤੋ, ਤੇਨ ਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਭਾવਂ ਯੇ ਲਭਨ੍ਤਿ, ਤੇਸਂ ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਹੇਤੂਨਂ ਅਞ੍ਞੇਸਮ੍ਪਿ ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯੇਨ ਪਚ੍ਚਯੋਤਿ ਦਸ੍ਸਿਤਂ ਹੋਤਿ। ਯਸ੍ਮਾ ਪਨ ਹੇਤੁਝਾਨਮਗ੍ਗਾ ਪਤਿਟ੍ਠਾਮਤ੍ਤਾਦਿਭਾવੇਨ ਨਿਰਪੇਕ੍ਖਾ, ਨ ਆਹਾਰਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾ વਿਯ ਸਾਪੇਕ੍ਖਾ ਏવ, ਤਸ੍ਮਾ ਏਤੇਸ੍વੇવ ਦੁਤਿਯਂ ਹੇਤਾਦਿਗ੍ਗਹਣਂ ਕਤਂ। ਆਹਾਰਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾ ਪਨ ਆਹਰਿਤਬ੍ਬਇਸਿਤਬ੍ਬਾਪੇਕ੍ਖਾ ਏવ, ਤਸ੍ਮਾ ਤੇ વਿਨਾਪਿ ਦੁਤਿਯੇਨ ਆਹਾਰਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਗ੍ਗਹਣੇਨ ਅਤ੍ਤਨਾ ਏવ ਆਹਰਿਤਬ੍ਬੇ ਚ ਇਸਿਤਬ੍ਬੇ ਚ ਆਹਾਰਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਭੂਤੇ ਅਞ੍ਞੇ ਚ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕੇ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਦਨ੍ਤੀਤਿ ਤਂ ਤਤ੍ਥ ਨ ਕਤਂ, ਇਧ ਚ ਦੁਤਿਯੇਨ ਹੇਤੁਗ੍ਗਹਣੇਨ ਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਂ ਹੇਤੁਨਾ ਪਚ੍ਚਯਭੂਤੇਨੇવ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਨਂ ਹੇਤੂਨਂ ਅਞ੍ਞੇਸਞ੍ਚ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਪੁਨ વਿਸੇਸਨਕਿਚ੍ਚਂ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ਪਞ੍ਹਾવਾਰੇ ‘‘ਕੁਸਲਾ ਹੇਤੂ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾਨਂ ਖਨ੍ਧਾਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ (ਪਟ੍ਠਾ॰ ੧.੧.੪੦੧) ਦੁਤਿਯਂ ਹੇਤੁਗ੍ਗਹਣਂ ਨ ਕਤਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ।
Evampi hetū hetusampayuttakānanti ettha hetusampayuttakānaṃ so eva sampayuttakahetūti visesanassa akatattā yo koci hetu yassa kassaci hetusampayuttakassa hetupaccayena paccayoti āpajjatīti? Nāpajjati, paccattaniddiṭṭhasseva hetussa puna sampayuttavisesanabhāvena vuttattā, etadatthameva ca vināpi dutiyena hetusaddena hetusampayuttabhāve siddhepi tassa gahaṇaṃ kataṃ. Atha vā asati dutiye hetusadde hetusampayuttakānaṃ hetupaccayena paccayo, na pana hetūnanti evampi gahaṇaṃ siyāti tannivāraṇatthaṃ so vutto, tena hetusampayuttabhāvaṃ ye labhanti, tesaṃ sabbesaṃ hetūnaṃ aññesampi hetupaccayena paccayoti dassitaṃ hoti. Yasmā pana hetujhānamaggā patiṭṭhāmattādibhāvena nirapekkhā, na āhārindriyā viya sāpekkhā eva, tasmā etesveva dutiyaṃ hetādiggahaṇaṃ kataṃ. Āhārindriyā pana āharitabbaisitabbāpekkhā eva, tasmā te vināpi dutiyena āhārindriyaggahaṇena attanā eva āharitabbe ca isitabbe ca āhārindriyabhūte aññe ca sampayuttake paricchindantīti taṃ tattha na kataṃ, idha ca dutiyena hetuggahaṇena paccayuppannānaṃ hetunā paccayabhūteneva sampayuttānaṃ hetūnaṃ aññesañca paricchinnattā puna visesanakiccaṃ natthīti pañhāvāre ‘‘kusalā hetū sampayuttakānaṃ khandhāna’’ntiādīsu (paṭṭhā. 1.1.401) dutiyaṃ hetuggahaṇaṃ na katanti daṭṭhabbaṃ.
ਨਿਦ੍ਦਿਸਿਤਬ੍ਬਸ੍ਸ ਅਪਾਕਟਤ੍ਤਾਤਿ ਤਂ-ਸਦ੍ਦੋ ਪੁਰਿਮવਚਨਾਪੇਕ੍ਖੋ વੁਤ੍ਤਸ੍ਸੇવ ਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ‘‘ਰੂਪਾਯਤਨਂ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਯਾ ਤਂਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ (ਪਟ੍ਠਾ॰ ੧.੧.੨) ਪੁਰਿਮવਚਨੇਨ ਨਿਦ੍ਦਿਸਿਤਬ੍ਬੇ ਪਾਕਟੀਭੂਤੇ ਏવ ਪવਤ੍ਤਤਿ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਪਚ੍ਚਤ੍ਤਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠੋ ਹੇਤੁਸਦ੍ਦੋ ‘‘ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯੇਨ ਪਚ੍ਚਯੋ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਬ੍ਯਾવਟੋ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਸਦ੍ਦੇਨ વਿਯ ਤਂ-ਸਦ੍ਦੇਨਪਿ ਅਨਪੇਕ੍ਖਨੀਯੋ ਅਞ੍ਞੋ ਚ ਕੋਚਿ ਨਿਦ੍ਦਿਸਿਤਬ੍ਬਪ੍ਪਕਾਸਕੋ વੁਤ੍ਤੋ ਨਤ੍ਥਿ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਤਂਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾਨ’’ਨ੍ਤਿ ਚ ਨ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ।
Niddisitabbassaapākaṭattāti taṃ-saddo purimavacanāpekkho vuttasseva niddeso ‘‘rūpāyatanaṃ cakkhuviññāṇadhātuyā taṃsampayuttakāna’’ntiādīsu (paṭṭhā. 1.1.2) purimavacanena niddisitabbe pākaṭībhūte eva pavattati. Ettha ca paccattaniddiṭṭho hetusaddo ‘‘hetupaccayena paccayo’’ti ettha byāvaṭo sampayuttasaddena viya taṃ-saddenapi anapekkhanīyo añño ca koci niddisitabbappakāsako vutto natthi, tasmā ‘‘taṃsampayuttakāna’’nti ca na vuttanti adhippāyo.
‘‘ਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾਨ’’ਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਪਨ ਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨવਚਨੇਨ ਅਸਮਤ੍ਤੇਨ ਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨવਚਨਨ੍ਤਰਾਪੇਕ੍ਖੇਨ ਪੁਬ੍ਬੇ વੁਤ੍ਤੇਨ ਤਂ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਨਿਦ੍ਦਿਸਿਤਬ੍ਬਂ ਪਾਕਟੀਕਤਂ, ਤੇਨ ‘‘ਤਂਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨ’’ਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਤਂਗਹਣਂ ਕਤਨ੍ਤਿ। ਕਿਂ ਪਨ ਤਸ੍ਮਿਂ ਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਸਦ੍ਦੇ ਤਂ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਨਿਦ੍ਦਿਸਿਤਬ੍ਬਂ ਪਾਕਟੀਭੂਤਨ੍ਤਿ? ਯੇਹਿ ਹੇਤੂਹਿ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ‘‘ਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ, ਤੇ ਹੇਤੂ ਚੇવ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕવਿਸੇਸਨਭੂਤਾ ਤਬ੍ਬਿਸੇਸਿਤਾ ਚ ਹੇਤੁਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਤੇ ਹੇਤੂ ਚੇવਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਅਞ੍ਞਥਾ ‘‘ਤੇ ਹੇਤੂ ਚੇવਾ’’ਤਿ ਏਤਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚਤ੍ਤਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠੇਨ ਹੇਤੁਸਦ੍ਦੇਨ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੇ ਸਤਿ ਯਥਾ ਇਧ ਤੇਨੇવ ਤਂ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਨਿਦ੍ਦਿਸਿਤਬ੍ਬਾ ਪਾਕਟਾ, ਏવਂ ਪੁਬ੍ਬੇਪਿ ਭવਿਤੁਂ ਅਰਹਨ੍ਤੀਤਿ ‘‘ਨਿਦ੍ਦਿਸਿਤਬ੍ਬਸ੍ਸ ਅਪਾਕਟਤ੍ਤਾ ‘ਤਂਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਕਾਨ’ਨ੍ਤਿ ਨ વੁਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ ਇਦਂ ਨ ਯੁਜ੍ਜੇਯ੍ਯਾਤਿ। ਦੁવਿਧਮ੍ਪਿ વਾ ਹੇਤੁਗ੍ਗਹਣਂ ਅਪਨੇਤ੍વਾ ਤਂਸਦ੍ਦવਚਨੀਯਤਂ ਚੋਦੇਤਿ ਪਰਿਹਰਤਿ ਚ। ਤਂਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨਨ੍ਤਿ ਚ ਹੇਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨਨ੍ਤਿ ਯੁਤ੍ਤਂ। ਹੇਤੂ ਹਿ ਪਚ੍ਚਯਾਤਿ।
‘‘Hetusampayuttakāna’’nti iminā pana paccayuppannavacanena asamattena paccayuppannavacanantarāpekkhena pubbe vuttena taṃ-saddena niddisitabbaṃ pākaṭīkataṃ, tena ‘‘taṃsamuṭṭhānāna’’nti ettha taṃgahaṇaṃ katanti. Kiṃ pana tasmiṃ hetusampayuttakasadde taṃ-saddena niddisitabbaṃ pākaṭībhūtanti? Yehi hetūhi sampayuttā ‘‘hetusampayuttakā’’ti vuttā, te hetū ceva sampayuttakavisesanabhūtā tabbisesitā ca hetusampayuttakā. Tenāha ‘‘te hetū cevā’’tiādi. Aññathā ‘‘te hetū cevā’’ti etassa paccattaniddiṭṭhena hetusaddena sambandhe sati yathā idha teneva taṃ-saddena niddisitabbā pākaṭā, evaṃ pubbepi bhavituṃ arahantīti ‘‘niddisitabbassa apākaṭattā ‘taṃsampayuttakāna’nti na vutta’’nti idaṃ na yujjeyyāti. Duvidhampi vā hetuggahaṇaṃ apanetvā taṃsaddavacanīyataṃ codeti pariharati ca. Taṃsamuṭṭhānānanti ca hetusamuṭṭhānānanti yuttaṃ. Hetū hi paccayāti.
ਚਿਤ੍ਤਜਰੂਪਂ ਅਜਨਯਮਾਨਾਪੀਤਿ ਪਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਜਨਯਮਾਨਾਪਿ। ਯਦਿ ‘‘ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨ’’ਨ੍ਤਿ વਚਨੇਨ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਕ੍ਖਣੇ ਕਟਤ੍ਤਾਰੂਪਸ੍ਸ ਅਗ੍ਗਹਣਤੋ ਤਂ ਨ વੁਤ੍ਤਂ, ਸਹਜਾਤਪਚ੍ਚਯવਿਭਙ੍ਗੇ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਾਨਂ ਤਸ੍ਸ ਕਟਤ੍ਤਾਰੂਪਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚਯਭਾવੋ ਨ વੁਤ੍ਤੋ ਭવੇਯ੍ਯ। ਯਦਿ ਚ ਤਤ੍ਥ ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨਂ ਪਚ੍ਚਯਭਾવੇਨ ਤਂਸਮਾਨਲਕ੍ਖਣਾਨਂ ਕਟਤ੍ਤਾਰੂਪਾਨਮ੍ਪਿ ਪਚ੍ਚਯਭਾવੋ ਨਿਦਸ੍ਸਿਤੋ, ਏવਮਿਧਾਪਿ ਭવਿਤਬ੍ਬਂ। ‘‘ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨ’’ਨ੍ਤਿ ਪਨ ਅવਤ੍વਾ ‘‘ਤਂਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨ’’ਨ੍ਤਿ વਚਨਂ ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨਂ ਸਬ੍ਬਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਸਮੁਟ੍ਠਾਨਤਾਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ। ਏવਂਪਕਾਰੇਨ ਹਿ ਤਂਸਮੁਟ੍ਠਾਨવਚਨੇਨ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ વੁਤ੍ਤਂ ਸਮੁਟ੍ਠਾਨવਚਨਂ વਿਸੇਸਿਤਂ ਹੋਤਿ। ਨਨੁ ‘‘ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਾ ਧਮ੍ਮਾ ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨ’’ਨ੍ਤਿ વਚਨੇਨ ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨਂ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਸਮੁਟ੍ਠਾਨਤਾ વੁਤ੍ਤਾਤਿ? ਨ વੁਤ੍ਤਾ। ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਾਨਂ ਪਚ੍ਚਯਭਾવੋ ਏવ ਹਿ ਤਤ੍ਥ વੁਤ੍ਤੋਤਿ।
Cittajarūpaṃ ajanayamānāpīti pi-saddena janayamānāpi. Yadi ‘‘cittasamuṭṭhānāna’’nti vacanena paṭisandhikkhaṇe kaṭattārūpassa aggahaṇato taṃ na vuttaṃ, sahajātapaccayavibhaṅge cittacetasikānaṃ tassa kaṭattārūpassa paccayabhāvo na vutto bhaveyya. Yadi ca tattha cittasamuṭṭhānānaṃ paccayabhāvena taṃsamānalakkhaṇānaṃ kaṭattārūpānampi paccayabhāvo nidassito, evamidhāpi bhavitabbaṃ. ‘‘Cittasamuṭṭhānāna’’nti pana avatvā ‘‘taṃsamuṭṭhānāna’’nti vacanaṃ cittasamuṭṭhānānaṃ sabbacittacetasikasamuṭṭhānatādassanatthaṃ. Evaṃpakārena hi taṃsamuṭṭhānavacanena tattha tattha vuttaṃ samuṭṭhānavacanaṃ visesitaṃ hoti. Nanu ‘‘cittacetasikā dhammā cittasamuṭṭhānāna’’nti vacanena cittasamuṭṭhānānaṃ cittacetasikasamuṭṭhānatā vuttāti? Na vuttā. Cittacetasikānaṃ paccayabhāvo eva hi tattha vuttoti.
ਚਿਤ੍ਤਪਟਿਬਦ੍ਧવੁਤ੍ਤਿਤਾਯਾਤਿ ਏਤੇਨੇવ ਹੇਤੁਆਦਿਪਟਿਬਦ੍ਧਤਞ੍ਚ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ‘‘ਯਞ੍ਚ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਚੇਤੇਤਿ, ਯਞ੍ਚ ਪਕਪ੍ਪੇਤਿ, ਯਞ੍ਚ ਅਨੁਸੇਤਿ, ਆਰਮ੍ਮਣਮੇਤਂ ਹੋਤਿ, વਿਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸ ਠਿਤਿਯਾ ਆਰਮ੍ਮਣੇ ਸਤਿ ਪਤਿਟ੍ਠਾ વਿਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਪਤਿਟ੍ਠਿਤੇ વਿਞ੍ਞਾਣੇ વਿਰੁਲ਼੍ਹੇ ਨਾਮਰੂਪਸ੍ਸ ਅવਕ੍ਕਨ੍ਤਿ ਹੋਤਿ, ਨਾਮਰੂਪਪਚ੍ਚਯਾ ਸਲ਼ਾਯਤਨ’’ਨ੍ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੯) ਇਮਸ੍ਮਿਮ੍ਪਿ ਸੁਤ੍ਤੇ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਨਾਮਰੂਪਸ੍ਸ વਿਞ੍ਞਾਣਪਚ੍ਚਯਤਾ વੁਤ੍ਤਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਤਸ੍ਮਿਂ ਪਤਿਟ੍ਠਿਤੇ’’ਤਿਆਦਿ।
Cittapaṭibaddhavuttitāyāti eteneva hetuādipaṭibaddhatañca dasseti. ‘‘Yañca, bhikkhave, ceteti, yañca pakappeti, yañca anuseti, ārammaṇametaṃ hoti, viññāṇassa ṭhitiyā ārammaṇe sati patiṭṭhā viññāṇassa hoti, tasmiṃ patiṭṭhite viññāṇe viruḷhe nāmarūpassa avakkanti hoti, nāmarūpapaccayā saḷāyatana’’nti (saṃ. ni. 2.39) imasmimpi sutte paṭisandhināmarūpassa viññāṇapaccayatā vuttāti āha ‘‘tasmiṃ patiṭṭhite’’tiādi.
ਪੁਰਿਮਤਰਸਿਦ੍ਧਾਯ ਪਥવਿਯਾ ਬੀਜਪਤਿਟ੍ਠਾਨਂ વਿਯ ਪੁਰਿਮਤਰਸਿਦ੍ਧੇ ਕਮ੍ਮੇ ਤਨ੍ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਸ੍ਸੇવ વਿਞ੍ਞਾਣਬੀਜਸ੍ਸ ਪਤਿਟ੍ਠਾਨਂ ਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਕਟਤ੍ਤਾ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਤੇਨਾਹ – ‘‘ਕਮ੍ਮਂ ਖੇਤ੍ਤਂ, વਿਞ੍ਞਾਣਂ ਬੀਜ’’ਨ੍ਤਿ। ਕਸ੍ਸ ਪਨ ਤਂ ਖੇਤ੍ਤਂ ਬੀਜਞ੍ਚਾਤਿ? ਨਾਮਰੂਪਙ੍ਕੁਰਸ੍ਸ।
Purimatarasiddhāya pathaviyā bījapatiṭṭhānaṃ viya purimatarasiddhe kamme tannibbattasseva viññāṇabījassa patiṭṭhānaṃ kammassa kaṭattā uppattīti vuttaṃ hoti. Tenāha – ‘‘kammaṃ khettaṃ, viññāṇaṃ bīja’’nti. Kassa pana taṃ khettaṃ bījañcāti? Nāmarūpaṅkurassa.
ਅਯਞ੍ਚ ਪਨਤ੍ਥੋਤਿ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਯਂ ਕਮ੍ਮਜਰੂਪਾਨਂ ਚਿਤ੍ਤਪਟਿਬਦ੍ਧવੁਤ੍ਤਿਤਾ। ਓਕਾਸવਸੇਨੇવਾਤਿ ਨਾਮਰੂਪੋਕਾਸવਸੇਨੇવ। ਸੋ ਹਿ ਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਓਕਾਸੋਤਿ। વਤ੍ਥੁਰੂਪਮਤ੍ਤਮ੍ਪੀਤਿ વਦਨ੍ਤੋ વਤ੍ਥੁਰੂਪਸ੍ਸ ਉਪਤ੍ਥਮ੍ਭਕਾਨਂ ਸੇਸਰੂਪਾਨਮ੍ਪਿ ਤਦੁਪਤ੍ਥਮ੍ਭਕਭਾવੇਨੇવ ਅਰੂਪਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪਚ੍ਚਯਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਸਹਭવਨਮਤ੍ਤਂ વਾ। ਤਤ੍ਥ ਕਾਯਭਾવਾਦਿਕਲਾਪਾਨਂ ਕਤ੍ਥਚਿ ਅਭਾવਤੋ ਕਤ੍ਥਚਿ ਅਭਾવਾਭਾવਤੋ ‘‘વਤ੍ਥੁਰੂਪਮਤ੍ਤਮ੍ਪਿ વਿਨਾ’’ਤਿ ਆਹ। ਸਸ੍ਸਾਮਿਕੇਤਿ ਏਤਸ੍ਸੇવ વਿਸੇਸਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਸਰਾਜਕੇ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ।
Ayañca panatthoti paṭisandhiyaṃ kammajarūpānaṃ cittapaṭibaddhavuttitā. Okāsavasenevāti nāmarūpokāsavaseneva. So hi tassa atthassa okāsoti. Vatthurūpamattampīti vadanto vatthurūpassa upatthambhakānaṃ sesarūpānampi tadupatthambhakabhāveneva arūpadhammānaṃ paccayabhāvaṃ dasseti, sahabhavanamattaṃ vā. Tattha kāyabhāvādikalāpānaṃ katthaci abhāvato katthaci abhāvābhāvato ‘‘vatthurūpamattampi vinā’’ti āha. Sassāmiketi etasseva visesanatthaṃ ‘‘sarājake’’ti vuttaṃ.
ਪવਤ੍ਤਿਯਂ ਕਟਤ੍ਤਾਰੂਪਾਦੀਨਂ ਪਚ੍ਚਯਭਾવਪਟਿਬਾਹਨਤੋਤਿ ਇਦਂ ਕਸ੍ਮਾ વੁਤ੍ਤਂ, ਨਨੁ ਤੇਸਂ ਪਚ੍ਚਯਭਾવਪ੍ਪਸਙ੍ਗੋਯੇવ ਨਤ੍ਥਿ ‘‘ਹੇਤੂ ਸਹਜਾਤਾਨ’’ਨ੍ਤਿ (ਪਟ੍ਠਾ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧) વਚਨਤੋ। ਨ ਹਿ ਯੇਸਂ ਹੇਤੂ ਸਹਜਾਤਪਚ੍ਚਯੋ ਨ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤਾਨਿ ਹੇਤੁਸਹਜਾਤਾਨਿ ਨਾਮ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਯਦਿ ਸਿਯੁਂ, ‘‘ਕੁਸਲਂ ਧਮ੍ਮਂ ਸਹਜਾਤੋ ਅਬ੍ਯਾਕਤੋ ਧਮ੍ਮੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਨ ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯਾ’’ਤਿਆਦਿ ਚ ਲਬ੍ਭੇਯ੍ਯ, ਨ ਪਨ ਲਬ੍ਭਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਨ ਤਾਨਿ ਹੇਤੁਸਹਜਾਤਾਨੀਤਿ? ਸਚ੍ਚਮੇਤਂ, ਯੋ ਪਨ ਹੇਤੂਹਿ ਸਮਾਨਕਾਲੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਮਤ੍ਤਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ਹੇਤੁਸਹਜਾਤਭਾવਂ ਮਞ੍ਞੇਯ੍ਯ, ਤਸ੍ਸਾਯਂ ਪਸਙ੍ਗੋ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਭਗવਾ ਪਨ વਚਨਾਨਂ ਲਹੁਗਰੁਭਾવਂ ਨ ਗਣੇਤਿ, ਬੋਧਨੇਯ੍ਯਾਨਂ ਪਨ ਅਜ੍ਝਾਸਯਾਨੁਰੂਪਤੋ ਧਮ੍ਮਸਭਾવਂ ਅવਿਲੋਮੇਨ੍ਤੋ ਤਥਾ ਤਥਾ ਦੇਸਨਂ ਨਿਯਾਮੇਤੀਤਿ ਨ ਕਤ੍ਥਚਿ ਅਕ੍ਖਰਾਨਂ ਬਹੁਤਾ વਾ ਅਪ੍ਪਤਾ વਾ ਚੋਦੇਤਬ੍ਬਾਤਿ।
Pavattiyaṃ kaṭattārūpādīnaṃ paccayabhāvapaṭibāhanatoti idaṃ kasmā vuttaṃ, nanu tesaṃ paccayabhāvappasaṅgoyeva natthi ‘‘hetū sahajātāna’’nti (paṭṭhā. aṭṭha. 1.1) vacanato. Na hi yesaṃ hetū sahajātapaccayo na honti, tāni hetusahajātāni nāma honti. Yadi siyuṃ, ‘‘kusalaṃ dhammaṃ sahajāto abyākato dhammo uppajjati na hetupaccayā’’tiādi ca labbheyya, na pana labbhati, tasmā na tāni hetusahajātānīti? Saccametaṃ, yo pana hetūhi samānakāluppattimattaṃ gahetvā hetusahajātabhāvaṃ maññeyya, tassāyaṃ pasaṅgo atthīti idaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Bhagavā pana vacanānaṃ lahugarubhāvaṃ na gaṇeti, bodhaneyyānaṃ pana ajjhāsayānurūpato dhammasabhāvaṃ avilomento tathā tathā desanaṃ niyāmetīti na katthaci akkharānaṃ bahutā vā appatā vā codetabbāti.
ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯਨਿਦ੍ਦੇਸવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Hetupaccayaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ • Abhidhammapiṭaka / ਪਟ੍ਠਾਨਪਾਲ਼ਿ • Paṭṭhānapāḷi / (੨) ਪਚ੍ਚਯਨਿਦ੍ਦੇਸੋ • (2) Paccayaniddeso
ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ਪਞ੍ਚਪਕਰਣ-ਅਨੁਟੀਕਾ • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ੧. ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯਨਿਦ੍ਦੇਸવਣ੍ਣਨਾ • 1. Hetupaccayaniddesavaṇṇanā