| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
९. हेवत्थिकथावण्णना
9. Hevatthikathāvaṇṇanā
३०४. हेवत्थिकथायं ‘‘सब्बो धम्मो सकभावेन अत्थि परभावेन नत्थी’’ति पवत्तो परवादीवादो यथा विभज्ज पटिपुच्छा वा न ब्याकातब्बो, एवं एकंसतो न ब्याकातब्बो विसेसाभावतो, केवलं ठपनीयपक्खे तिट्ठतीति अधिप्पायेनाह ‘‘अवत्तब्बुत्तरेना’’ति। यथा हि सब्बे वादा सप्पटिवादावाति पटिञ्ञा भूतकथनत्ता अवत्तब्बुत्तरा उपेक्खितब्बा, एवमयम्पीति वेदितब्बं। तेनाह ‘‘उपेक्खितब्बेना’’ति। अथ वा अवत्तब्बं उत्तरं अवत्तब्बुत्तरं। यथा अनिच्चवादिनं पति अनिच्चो सद्दो पच्चयाधीनवुत्तितोति, उत्तरं न वत्तब्बं सिद्धसाधनभावतो, एवं इधापि दट्ठब्बं। सिद्धसाधनञ्हि दड्ढस्स डहनसदिसत्ता निरत्थकमेव सिया, अट्ठकथायं पन यस्मा परवादिना येन सभावेन यो धम्मो अत्थि, तेनेव सभावेन सो विना कालभेदादिपरामसनेन नत्थीति पतिट्ठापीयति, तस्मा ‘‘अयोनिसो पतिट्ठापितत्ता’’ति वुत्तं।
304. Hevatthikathāyaṃ ‘‘sabbo dhammo sakabhāvena atthi parabhāvena natthī’’ti pavatto paravādīvādo yathā vibhajja paṭipucchā vā na byākātabbo, evaṃ ekaṃsato na byākātabbo visesābhāvato, kevalaṃ ṭhapanīyapakkhe tiṭṭhatīti adhippāyenāha ‘‘avattabbuttarenā’’ti. Yathā hi sabbe vādā sappaṭivādāvāti paṭiññā bhūtakathanattā avattabbuttarā upekkhitabbā, evamayampīti veditabbaṃ. Tenāha ‘‘upekkhitabbenā’’ti. Atha vā avattabbaṃ uttaraṃ avattabbuttaraṃ. Yathā aniccavādinaṃ pati anicco saddo paccayādhīnavuttitoti, uttaraṃ na vattabbaṃ siddhasādhanabhāvato, evaṃ idhāpi daṭṭhabbaṃ. Siddhasādhanañhi daḍḍhassa ḍahanasadisattā niratthakameva siyā, aṭṭhakathāyaṃ pana yasmā paravādinā yena sabhāvena yo dhammo atthi, teneva sabhāvena so vinā kālabhedādiparāmasanena natthīti patiṭṭhāpīyati, tasmā ‘‘ayoniso patiṭṭhāpitattā’’ti vuttaṃ.
एत्थ च ‘‘हेवत्थि, हेवं नत्थी’’ति पटिजानन्तेन परवादिना यथा सपरभावेहि रूपादीनं अत्थिता पटिञ्ञाता, एवं कालदेसादिभेदेहिपि सा पटिञ्ञाता एव। तेनेवाह ‘‘अतीतं अनागतपच्चुप्पन्नवसेन, अनागतपच्चुप्पन्नानि वा अतीतादिवसेन नत्थी’’ति। एवं सति निगण्ठाचेलकवादो परिदीपितो सिया। ते हि ‘‘सिया अत्थि, सिया नत्थि, सिया अत्थि च नत्थि चा’’तिआदिना सब्बपदत्थेसु पत्तभागे पटिजानन्ति। तत्थ यदि वत्थुनो सभावेनेव, देसकालसन्तानवसेन वा नत्थिता अधिप्पेता, तं सिद्धसाधनं सकवादिनोपि इच्छितत्ता। यस्स हि धम्मस्स यो सभावो, न सो ततो अञ्ञथा उपलब्भति। यदि उपलब्भेय्य, अञ्ञो एव सो सिया। न चेत्थ सामञ्ञलक्खणं निदस्सेतब्बं सलक्खणस्स अधिप्पेतत्ता तस्स नत्थिभावस्स अभावतो। यथा च परभावेन नत्थिताय न विवादो, एवं देसकालन्तरेसुपि इत्तरकालत्ता सङ्खारानं। न हि सङ्खारा देसन्तरं, कालन्तरं वा सङ्कमन्ति खणिकभावतो। एतेनेव परियायन्तरेन नत्थितापि पटिक्खित्ता वेदितब्बा। यथा च अत्थिता, नत्थिता विना कालभेदेन एकस्मिं धम्मे पतिट्ठं न लभन्ति अञ्ञमञ्ञविरुद्धत्ता, एवं सब्बदापि निच्चत्ता।
Ettha ca ‘‘hevatthi, hevaṃ natthī’’ti paṭijānantena paravādinā yathā saparabhāvehi rūpādīnaṃ atthitā paṭiññātā, evaṃ kāladesādibhedehipi sā paṭiññātā eva. Tenevāha ‘‘atītaṃ anāgatapaccuppannavasena, anāgatapaccuppannāni vā atītādivasena natthī’’ti. Evaṃ sati nigaṇṭhācelakavādo paridīpito siyā. Te hi ‘‘siyā atthi, siyā natthi, siyā atthi ca natthi cā’’tiādinā sabbapadatthesu pattabhāge paṭijānanti. Tattha yadi vatthuno sabhāveneva, desakālasantānavasena vā natthitā adhippetā, taṃ siddhasādhanaṃ sakavādinopi icchitattā. Yassa hi dhammassa yo sabhāvo, na so tato aññathā upalabbhati. Yadi upalabbheyya, añño eva so siyā. Na cettha sāmaññalakkhaṇaṃ nidassetabbaṃ salakkhaṇassa adhippetattā tassa natthibhāvassa abhāvato. Yathā ca parabhāvena natthitāya na vivādo, evaṃ desakālantaresupi ittarakālattā saṅkhārānaṃ. Na hi saṅkhārā desantaraṃ, kālantaraṃ vā saṅkamanti khaṇikabhāvato. Eteneva pariyāyantarena natthitāpi paṭikkhittā veditabbā. Yathā ca atthitā, natthitā vinā kālabhedena ekasmiṃ dhamme patiṭṭhaṃ na labhanti aññamaññaviruddhattā, evaṃ sabbadāpi niccattā.
यं पन ते वदन्ति ‘‘यथा सुवण्णं कटकादिरूपेन ठितं रुचकादिभावं आपज्जतीति निच्चानिच्चं। तञ्हि सुवण्णभावाविजहनतो निच्चं कटकादिभावहानितो अनिच्चं, एवं सब्बधम्मा’’ति। ते इदं वत्तब्बा ‘‘किं कटकभावो कटकस्स, उदाहु सुवण्णस्सा’’ति। यदि कटकस्स, सुवण्णनिरपेक्खो सिया तदञ्ञभावो विय। अथ सुवण्णस्स, निच्चकालं तत्थ उपलब्भेय्य सुवण्णभावो विय। न च सक्का उभिन्नं एकभावोति वत्तुं कटकविनासेपि सुवण्णाविनासतो। अथ मतं, सुवण्णकटकादीनं परियायीपरियायभावतो नायं दोसोति। यथा हि कटकपरियायनिरोधेन रुचकपरियायुप्पादेपि परियायी तथेव तिट्ठति, एवं मनुस्सपरियायनिरोधे देवपरियायुप्पादेपि परियायी जीवद्रब्यं तिट्ठतीति निच्चानिच्चं, तथा सब्बद्रब्यानीति। तयिदं अम्बं पुट्ठस्स लबुजब्याकरणं। यं स्वेव निच्चो अनिच्चोति वा वदन्तो अञ्ञत्थ निच्चतं अञ्ञत्थ अनिच्चतं पटिजानाति, अथ परियायपरियायीनं अनञ्ञता इच्छिता, एवं सति परियायोपि निच्चो सिया परियायिनो अनञ्ञत्ता परियायसरूपं विय, परियायी वा अनिच्चो परियायतो अनञ्ञत्ता परियायसरूपं वियाति। अथ नेसं अञ्ञा अनञ्ञता, एवञ्च सति वुत्तदोसद्वयानतिवत्ति। अपिच कोयं परियायो नाम, यदि सण्ठानं, सुवण्णो ताव होतु, कथं जीवद्रब्ये अरूपिभावतो। यदि तस्सपि सण्ठानवन्तं इच्छितं, तथा सतिस्स एकस्मिम्पि सत्तसन्ताने बहुता आपज्जति सरूपता च सण्ठानवन्तेसुपि पीळकादीसु तथादस्सनतो। अथ पवत्तिविसेसो, एवम्पि बहुता खणिकता च आपज्जति, तस्मा परियायसरूपमेव ताव पतिट्ठपेतब्बं।
Yaṃ pana te vadanti ‘‘yathā suvaṇṇaṃ kaṭakādirūpena ṭhitaṃ rucakādibhāvaṃ āpajjatīti niccāniccaṃ. Tañhi suvaṇṇabhāvāvijahanato niccaṃ kaṭakādibhāvahānito aniccaṃ, evaṃ sabbadhammā’’ti. Te idaṃ vattabbā ‘‘kiṃ kaṭakabhāvo kaṭakassa, udāhu suvaṇṇassā’’ti. Yadi kaṭakassa, suvaṇṇanirapekkho siyā tadaññabhāvo viya. Atha suvaṇṇassa, niccakālaṃ tattha upalabbheyya suvaṇṇabhāvo viya. Na ca sakkā ubhinnaṃ ekabhāvoti vattuṃ kaṭakavināsepi suvaṇṇāvināsato. Atha mataṃ, suvaṇṇakaṭakādīnaṃ pariyāyīpariyāyabhāvato nāyaṃ dosoti. Yathā hi kaṭakapariyāyanirodhena rucakapariyāyuppādepi pariyāyī tatheva tiṭṭhati, evaṃ manussapariyāyanirodhe devapariyāyuppādepi pariyāyī jīvadrabyaṃ tiṭṭhatīti niccāniccaṃ, tathā sabbadrabyānīti. Tayidaṃ ambaṃ puṭṭhassa labujabyākaraṇaṃ. Yaṃ sveva nicco aniccoti vā vadanto aññattha niccataṃ aññattha aniccataṃ paṭijānāti, atha pariyāyapariyāyīnaṃ anaññatā icchitā, evaṃ sati pariyāyopi nicco siyā pariyāyino anaññattā pariyāyasarūpaṃ viya, pariyāyī vā anicco pariyāyato anaññattā pariyāyasarūpaṃ viyāti. Atha nesaṃ aññā anaññatā, evañca sati vuttadosadvayānativatti. Apica koyaṃ pariyāyo nāma, yadi saṇṭhānaṃ, suvaṇṇo tāva hotu, kathaṃ jīvadrabye arūpibhāvato. Yadi tassapi saṇṭhānavantaṃ icchitaṃ, tathā satissa ekasmimpi sattasantāne bahutā āpajjati sarūpatā ca saṇṭhānavantesupi pīḷakādīsu tathādassanato. Atha pavattiviseso, evampi bahutā khaṇikatā ca āpajjati, tasmā pariyāyasarūpameva tāva patiṭṭhapetabbaṃ.
यं पन वुत्तं ‘‘सुवण्णं कटकादिरूपेन ठित’’न्ति, तत्थ सम्पत्तियोगतो विञ्ञायमानेसु विसिट्ठेसु रूपगन्धरसफोट्ठब्बेसु किं एकं, उदाहु तेसं समुदायो, तब्बिनिमुत्तं वा धम्मन्तरं सुवण्णन्ति? तत्थ न ताव रूपादीसु एकेकं सुवण्णं तेन सुवण्णकिच्चासिद्धितो, नापि तब्बिनिमुत्तं धम्मन्तरं तादिसस्स अभावतो। अथ समुदायो, तं पन पञ्ञत्तिमत्तन्ति न तस्स निच्चता, नापि अनिच्चता सम्भवति। यथा च सुवण्णस्स, एवं कटकस्सपि पञ्ञत्तिमत्तत्ताति। तयिदं निदस्सनं परवादिनो जीवद्रब्यस्सपि पञ्ञत्तिमत्तं तस्सेव साधेतीति कुतो तस्स निच्चानिच्चताति अलमतिप्पपञ्चेन।
Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘suvaṇṇaṃ kaṭakādirūpena ṭhita’’nti, tattha sampattiyogato viññāyamānesu visiṭṭhesu rūpagandharasaphoṭṭhabbesu kiṃ ekaṃ, udāhu tesaṃ samudāyo, tabbinimuttaṃ vā dhammantaraṃ suvaṇṇanti? Tattha na tāva rūpādīsu ekekaṃ suvaṇṇaṃ tena suvaṇṇakiccāsiddhito, nāpi tabbinimuttaṃ dhammantaraṃ tādisassa abhāvato. Atha samudāyo, taṃ pana paññattimattanti na tassa niccatā, nāpi aniccatā sambhavati. Yathā ca suvaṇṇassa, evaṃ kaṭakassapi paññattimattattāti. Tayidaṃ nidassanaṃ paravādino jīvadrabyassapi paññattimattaṃ tasseva sādhetīti kuto tassa niccāniccatāti alamatippapañcena.
हेवत्थिकथावण्णना निट्ठिता।
Hevatthikathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
महावग्गवण्णना निट्ठिता।
Mahāvaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / कथावत्थुपाळि • Kathāvatthupāḷi / ९. हेवत्थिकथा • 9. Hevatthikathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / ९. हेवत्थिकथावण्णना • 9. Hevatthikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ९. हेवत्थिकथावण्णना • 9. Hevatthikathāvaṇṇanā
