| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
७. महावग्गो
7. Mahāvaggo
१-२. हिरिओत्तप्पसुत्तादिवण्णना
1-2. Hiriottappasuttādivaṇṇanā
६५-६६. सत्तमस्स पठमं उत्तानमेव। दुतिये तयो संवट्टाति आपोसंवट्टो, तेजोसंवट्टो, वायोसंवट्टोति तयो संवट्टा। तिस्सो संवट्टसीमाति आभस्सरा, सुभकिण्हा, वेहप्फलाति तिस्सो संवट्टसीमा। यदा हि कप्पो तेजेन संवट्टति विनस्सति, तदा आभस्सरतो हेट्ठा अग्गिना डय्हति। यदा आपेन संवट्टति, तदा सुभकिण्हतो हेट्ठा उदकेन विलीयति। यदा वायुना संवट्टति, तदा वेहप्फलतो हेट्ठा वायुना विद्धंसति। वित्थारतो पन सदापि एकं बुद्धक्खेत्तं विनस्सति। बुद्धक्खेत्तं नाम तिविधं होति जातिक्खेत्तं आणाक्खेत्तं विसयक्खेत्तन्ति। तत्थ जातिक्खेत्तं नाम दससहस्सचक्कवाळपरियन्तं होति, यं तथागतस्स पटिसन्धिगहणादीसु कम्पति। आणाक्खेत्तं कोटिसहस्सचक्कवाळपरियन्तं, यत्थ रतनसुत्तं (खु॰ पा॰ ६.१ आदयो; सु॰ नि॰ २२४ आदयो) खन्धपरित्तं (अ॰ नि॰ ४.६७; चूळव॰ २५१) धजग्गपरित्तं (सं॰ नि॰ १.२४९)। आटानाटियपरित्तं (दी॰ नि॰ ३.२७५ आदयो), मोरपरित्तन्ति (जा॰ १.२.१७-१८) इमेसं परित्तानं आनुभावो वत्तति। विसयक्खेत्तं अनन्तमपरिमाणं, यं ‘‘यावता वा पन आकङ्खेय्या’’ति वुत्तं। एवमेतेसु तीसु बुद्धक्खेत्तेसु एकं आणाक्खेत्तं विनस्सति। तस्मिं पन विनस्सन्ते जातिक्खेत्तं विनट्ठमेव होति। विनस्सन्तञ्च एकतोव विनस्सति, सण्ठहन्तम्पि एकतोव सण्ठहति।
65-66. Sattamassa paṭhamaṃ uttānameva. Dutiye tayo saṃvaṭṭāti āposaṃvaṭṭo, tejosaṃvaṭṭo, vāyosaṃvaṭṭoti tayo saṃvaṭṭā. Tisso saṃvaṭṭasīmāti ābhassarā, subhakiṇhā, vehapphalāti tisso saṃvaṭṭasīmā. Yadā hi kappo tejena saṃvaṭṭati vinassati, tadā ābhassarato heṭṭhā agginā ḍayhati. Yadā āpena saṃvaṭṭati, tadā subhakiṇhato heṭṭhā udakena vilīyati. Yadā vāyunā saṃvaṭṭati, tadā vehapphalato heṭṭhā vāyunā viddhaṃsati. Vitthārato pana sadāpi ekaṃ buddhakkhettaṃ vinassati. Buddhakkhettaṃ nāma tividhaṃ hoti jātikkhettaṃ āṇākkhettaṃ visayakkhettanti. Tattha jātikkhettaṃ nāma dasasahassacakkavāḷapariyantaṃ hoti, yaṃ tathāgatassa paṭisandhigahaṇādīsu kampati. Āṇākkhettaṃ koṭisahassacakkavāḷapariyantaṃ, yattha ratanasuttaṃ (khu. pā. 6.1 ādayo; su. ni. 224 ādayo) khandhaparittaṃ (a. ni. 4.67; cūḷava. 251) dhajaggaparittaṃ (saṃ. ni. 1.249). Āṭānāṭiyaparittaṃ (dī. ni. 3.275 ādayo), moraparittanti (jā. 1.2.17-18) imesaṃ parittānaṃ ānubhāvo vattati. Visayakkhettaṃ anantamaparimāṇaṃ, yaṃ ‘‘yāvatā vā pana ākaṅkheyyā’’ti vuttaṃ. Evametesu tīsu buddhakkhettesu ekaṃ āṇākkhettaṃ vinassati. Tasmiṃ pana vinassante jātikkhettaṃ vinaṭṭhameva hoti. Vinassantañca ekatova vinassati, saṇṭhahantampi ekatova saṇṭhahati.
तीणि संवट्टमूलानीति रागदोसमोहसङ्खातानि तीणि संवट्टकारणानि। रागादीसु हि अकुसलमूलेसु उस्सन्नेसु लोको विनस्सति। तथा हि रागे उस्सन्नतरे अग्गिना विनस्सति, दोसे उस्सन्नतरे उदकेन, मोहे उस्सन्नतरे वातेन। केचि पन ‘‘दोसे उस्सन्नतरे अग्गिना, रागे उदकेना’’ति वदन्ति।
Tīṇi saṃvaṭṭamūlānīti rāgadosamohasaṅkhātāni tīṇi saṃvaṭṭakāraṇāni. Rāgādīsu hi akusalamūlesu ussannesu loko vinassati. Tathā hi rāge ussannatare agginā vinassati, dose ussannatare udakena, mohe ussannatare vātena. Keci pana ‘‘dose ussannatare agginā, rāge udakenā’’ti vadanti.
तीणि कोलाहलानीति कप्पकोलाहलं, बुद्धकोलाहलं, चक्कवत्तिकोलाहलन्ति तीणि कोलाहलानि। तत्थ ‘‘वस्ससतसहस्समत्थके कप्पुट्ठानं नाम भविस्सती’’तिआदिना देवताहि उग्घोसितसद्दो कप्पकोलाहलं नाम होति। ‘‘इतो वस्ससतसहस्समत्थके लोको विनस्सिस्सति, मेत्तं, मारिसा, भावेथ करुणं मुदितं उपेक्ख’’न्ति मनुस्सपथे देवता घोसन्तियो चरन्ति। ‘‘वस्ससहस्समत्थके बुद्धो उप्पज्जिस्सती’’ति बुद्धकोलाहलं नाम होति। ‘‘इतो वस्ससहस्समत्थके बुद्धो उप्पज्जित्वा धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो सङ्घरतनेन परिवारितो धम्मं देसेन्तो विचरिस्सती’’ति देवता उग्घोसन्ति। ‘‘वस्ससतमत्थके पन चक्कवत्ती उप्पज्जिस्सती’’ति चक्कवत्तिकोलाहलं नाम होति। ‘‘इतो वस्ससतमत्थके सत्तरतनसम्पन्नो चातुद्दीपिस्सरो सहस्सपरिवारो वेहासङ्गमो चक्कवत्ती राजा उप्पज्जिस्सती’’ति देवता उग्घोसन्ति।
Tīṇi kolāhalānīti kappakolāhalaṃ, buddhakolāhalaṃ, cakkavattikolāhalanti tīṇi kolāhalāni. Tattha ‘‘vassasatasahassamatthake kappuṭṭhānaṃ nāma bhavissatī’’tiādinā devatāhi ugghositasaddo kappakolāhalaṃ nāma hoti. ‘‘Ito vassasatasahassamatthake loko vinassissati, mettaṃ, mārisā, bhāvetha karuṇaṃ muditaṃ upekkha’’nti manussapathe devatā ghosantiyo caranti. ‘‘Vassasahassamatthake buddho uppajjissatī’’ti buddhakolāhalaṃ nāma hoti. ‘‘Ito vassasahassamatthake buddho uppajjitvā dhammānudhammappaṭipanno saṅgharatanena parivārito dhammaṃ desento vicarissatī’’ti devatā ugghosanti. ‘‘Vassasatamatthake pana cakkavattī uppajjissatī’’ti cakkavattikolāhalaṃ nāma hoti. ‘‘Ito vassasatamatthake sattaratanasampanno cātuddīpissaro sahassaparivāro vehāsaṅgamo cakkavattī rājā uppajjissatī’’ti devatā ugghosanti.
अचिरट्ठेन न धुवाति उदकबुब्बुळादयो विय न चिरट्ठायिताय धुवभावरहिता। अस्सासरहिताति सुपिनके पीतपानीयं विय अनुलित्तचन्दनं विय च अस्सासविरहिता।
Aciraṭṭhena na dhuvāti udakabubbuḷādayo viya na ciraṭṭhāyitāya dhuvabhāvarahitā. Assāsarahitāti supinake pītapānīyaṃ viya anulittacandanaṃ viya ca assāsavirahitā.
उपकप्पनमेघोति कप्पविनासकमेघं सन्धाय वदति। यस्मिञ्हि समये कप्पो अग्गिना नस्सति, आदितोव कप्पविनासकमहामेघो उट्ठहित्वा कोटिसतसहस्सचक्कवाळे एकमहावस्सं वस्सति। मनुस्सा तुट्ठहट्ठा सब्बबीजानि नीहरित्वा वपन्ति। सस्सेसु पन गोखायितकमत्तेसु जातेसु गद्रभरवं रवन्तो एकबिन्दुम्पि न वस्सति, तदा पच्छिन्नं पच्छिन्नमेव वस्सं होति। तेनाह ‘‘तदा निक्खन्तबीजं..पे॰… एकबिन्दुम्पि देवो न वस्सती’’ति। ‘‘वस्ससतसहस्स अच्चयेन कप्पवुट्ठानं भविस्सती’’तिआदिना देवताहि वुत्तवचनं सुत्वा येभुय्येन मनुस्सा च भुम्मदेवता च संवेगजाता अञ्ञमञ्ञं मुदुचित्ता हुत्वा मेत्तादीनि पुञ्ञानी कत्वा देवलोके निब्बत्तन्ति, अवीचितो पट्ठाय तुच्छो होतीति।
Upakappanameghoti kappavināsakameghaṃ sandhāya vadati. Yasmiñhi samaye kappo agginā nassati, āditova kappavināsakamahāmegho uṭṭhahitvā koṭisatasahassacakkavāḷe ekamahāvassaṃ vassati. Manussā tuṭṭhahaṭṭhā sabbabījāni nīharitvā vapanti. Sassesu pana gokhāyitakamattesu jātesu gadrabharavaṃ ravanto ekabindumpi na vassati, tadā pacchinnaṃ pacchinnameva vassaṃ hoti. Tenāha ‘‘tadā nikkhantabījaṃ..pe… ekabindumpi devo na vassatī’’ti. ‘‘Vassasatasahassa accayena kappavuṭṭhānaṃ bhavissatī’’tiādinā devatāhi vuttavacanaṃ sutvā yebhuyyena manussā ca bhummadevatā ca saṃvegajātā aññamaññaṃ muducittā hutvā mettādīni puññānī katvā devaloke nibbattanti, avīcito paṭṭhāya tuccho hotīti.
पञ्च बीजजातानीति मूलबीजं खन्धबीजं फळुबीजं अग्गबीजं बीजबीजन्ति पञ्च बीजानि जातानि। तत्थ मूलबीजन्ति वचा, वचत्तं, हलिद्दं, सिङ्गिवेरन्ति एवमादि। खन्धबीजन्ति अस्सत्थो, निग्रोधोति एवमादि। फळुबीजन्ति उच्छु, वेळु, नळोति एवमादि। अग्गबीजन्ति अज्जुकं, फणिज्जकन्ति एवमादि। बीजबीजन्ति वीहिआदि पुब्बण्णञ्चेव मुग्गमासादिअपरण्णञ्च। पच्चयन्तरसमवाये विसदिसुप्पत्तिया विसेसकारणभावतो रुहनसमत्थे सारफले निरुळ्हो बीज-सद्दो तदत्थसिद्धिया मूलादीसुपि केसुचि पवत्ततीति मूलादितो निवत्तनत्थं एकेन बीज-सद्देन विसेसेत्वा वुत्तं ‘‘बीजबीज’’न्ति ‘‘रूपरूपं (विसुद्धि॰ २.४४९) दुक्खदुक्ख’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.३२७) यथा। यथा फलपाकपरियन्ता ओसधिरुक्खा वेळुकदलिआदयो।
Pañca bījajātānīti mūlabījaṃ khandhabījaṃ phaḷubījaṃ aggabījaṃ bījabījanti pañca bījāni jātāni. Tattha mūlabījanti vacā, vacattaṃ, haliddaṃ, siṅgiveranti evamādi. Khandhabījanti assattho, nigrodhoti evamādi. Phaḷubījanti ucchu, veḷu, naḷoti evamādi. Aggabījanti ajjukaṃ, phaṇijjakanti evamādi. Bījabījanti vīhiādi pubbaṇṇañceva muggamāsādiaparaṇṇañca. Paccayantarasamavāye visadisuppattiyā visesakāraṇabhāvato ruhanasamatthe sāraphale niruḷho bīja-saddo tadatthasiddhiyā mūlādīsupi kesuci pavattatīti mūlādito nivattanatthaṃ ekena bīja-saddena visesetvā vuttaṃ ‘‘bījabīja’’nti ‘‘rūparūpaṃ (visuddhi. 2.449) dukkhadukkha’’nti (saṃ. ni. 4.327) yathā. Yathā phalapākapariyantā osadhirukkhā veḷukadaliādayo.
यं कदाचीतिआदीसु यन्ति निपातमत्तं। कदाचीति किस्मिञ्चि काले। करहचीति तस्सेव वेवचनं। दीघस्स अद्धुनोति दीघस्स कालस्स। अच्चयेनाति अतिक्कमेन। सेसमेत्थ उत्तानमेव।
Yaṃ kadācītiādīsu yanti nipātamattaṃ. Kadācīti kismiñci kāle. Karahacīti tasseva vevacanaṃ. Dīghassa addhunoti dīghassa kālassa. Accayenāti atikkamena. Sesamettha uttānameva.
हिरिओत्तप्पसुत्तादिवण्णना निट्ठिता।
Hiriottappasuttādivaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya
१. हिरीओत्तप्पसुत्तं • 1. Hirīottappasuttaṃ
२. सत्तसूरियसुत्तं • 2. Sattasūriyasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā)
१. हिरिओत्तप्पसुत्तवण्णना • 1. Hiriottappasuttavaṇṇanā
२. सत्तसूरियसुत्तवण्णना • 2. Sattasūriyasuttavaṇṇanā
