| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
१०. इन्द्रियभावनासुत्तवण्णना
10. Indriyabhāvanāsuttavaṇṇanā
४५३. एवं मे सुतन्ति इन्द्रियभावनासुत्तं। तत्थ गजङ्गलायन्ति एवंनामके निगमे। सुवेळुवनेति सुवेळु नाम एका रुक्खजाति, तेहि सञ्छन्नो महावनसण्डो, तत्थ विहरति। चक्खुना रूपं न पस्सति, सोतेन सद्दं न सुणातीति चक्खुना रूपं न पस्सितब्बं, सोतेन सद्दो न सोतब्बोति एवं देसेतीति अधिप्पायेन वदति।
453.Evaṃme sutanti indriyabhāvanāsuttaṃ. Tattha gajaṅgalāyanti evaṃnāmake nigame. Suveḷuvaneti suveḷu nāma ekā rukkhajāti, tehi sañchanno mahāvanasaṇḍo, tattha viharati. Cakkhunā rūpaṃ na passati, sotena saddaṃ na suṇātīti cakkhunā rūpaṃ na passitabbaṃ, sotena saddo na sotabboti evaṃ desetīti adhippāyena vadati.
अञ्ञथा अरियस्स विनयेति इमिना भगवा अत्तनो सासने असदिसाय इन्द्रियभावनाय कथनत्थं आलयं अकासि। अथायस्मा आनन्दो – ‘‘सत्था आलयं दस्सेति, हन्दाहं इमिस्सं परिसति भिक्खुसङ्घस्स इन्द्रियभावनाकथं कारेमी’’ति सत्थारं याचन्तो एतस्स भगवातिआदिमाह। अथस्स भगवा इन्द्रियभावनं कथेन्तो तेन हानन्दातिआदिमाह।
Aññathā ariyassa vinayeti iminā bhagavā attano sāsane asadisāya indriyabhāvanāya kathanatthaṃ ālayaṃ akāsi. Athāyasmā ānando – ‘‘satthā ālayaṃ dasseti, handāhaṃ imissaṃ parisati bhikkhusaṅghassa indriyabhāvanākathaṃ kāremī’’ti satthāraṃ yācanto etassabhagavātiādimāha. Athassa bhagavā indriyabhāvanaṃ kathento tena hānandātiādimāha.
४५४. तथ यदिदं उपेक्खाति या एसा विपस्सनुपेक्खा नाम, एसा सन्ता एसा पणीता, अतप्पिकाति अत्थो। इति अयं भिक्खु चक्खुद्वारे रूपारम्मणम्पि इट्ठे आरम्मणे मनापं, अनिट्ठे अमनापं, मज्झत्ते मनापामनापञ्च चित्तं, तस्स रज्जितुं वा दुस्सितुं वा मुय्हितुं वा अदत्वाव परिग्गहेत्वा विपस्सनं मज्झत्ते ठपेति। चक्खुमाति सम्पन्नचक्खुविसुद्धनेत्तो। चक्खाबाधिकस्स हि उद्धं उम्मीलननिम्मीलनं न होति, तस्मा सो न गहितो।
454. Tatha yadidaṃ upekkhāti yā esā vipassanupekkhā nāma, esā santā esā paṇītā, atappikāti attho. Iti ayaṃ bhikkhu cakkhudvāre rūpārammaṇampi iṭṭhe ārammaṇe manāpaṃ, aniṭṭhe amanāpaṃ, majjhatte manāpāmanāpañca cittaṃ, tassa rajjituṃ vā dussituṃ vā muyhituṃ vā adatvāva pariggahetvā vipassanaṃ majjhatte ṭhapeti. Cakkhumāti sampannacakkhuvisuddhanetto. Cakkhābādhikassa hi uddhaṃ ummīlananimmīlanaṃ na hoti, tasmā so na gahito.
४५६. ईसकंपोणेति रथीसा विय उट्ठहित्वा ठिते।
456.Īsakaṃpoṇeti rathīsā viya uṭṭhahitvā ṭhite.
४६१. पटिकूले अप्पटिकूलसञ्ञीतिआदीसु पटिकूले मेत्ताफरणेन वा धातुसो उपसंहारेन वा अप्पटिकूलसञ्ञी विहरति। अप्पटिकूले असुभफरणेन वा अनिच्चतो उपसंहारेन वा पटिकूलसञ्ञी विहरति। सेसपदेसुपि एसेव नयो। तदुभयं अभिनिवज्जेत्वाति मज्झत्तो हुत्वा विहरितुकामो किं करोतीति? इट्ठानिट्ठेसु आपाथगतेसु नेव सोमनस्सिको न दोमनस्सिको होति। वुत्तञ्हेतं –
461.Paṭikūle appaṭikūlasaññītiādīsu paṭikūle mettāpharaṇena vā dhātuso upasaṃhārena vā appaṭikūlasaññī viharati. Appaṭikūle asubhapharaṇena vā aniccato upasaṃhārena vā paṭikūlasaññī viharati. Sesapadesupi eseva nayo. Tadubhayaṃ abhinivajjetvāti majjhatto hutvā viharitukāmo kiṃ karotīti? Iṭṭhāniṭṭhesu āpāthagatesu neva somanassiko na domanassiko hoti. Vuttañhetaṃ –
‘‘कथं पटिकूले अप्पटिकूलसञ्ञी विहरति? अनिट्ठस्मिं वत्थुस्मिं मेत्ताय वा फरति, धातुतो वा उपसंहरति, एवं पटिकूले अप्पटिकूलसञ्ञी विहरति। कथं अप्पटिकूले पटिकूलसञ्ञी विहरति? इट्ठस्मिं वत्थुस्मिं असुभाय वा फरति, अनिच्चतो वा उपसंहरति, एवं अप्पटिकूले पटिकूलसञ्ञी विहरति। कथं पटिकूले च अप्पटिकूले च अप्पटिकूलसञ्ञी विहरति? अनिट्ठस्मिञ्च इट्ठस्मिञ्च वत्थुस्मिं मेत्ताय वा फरति, धातुतो वा उपसंहरति। एवं पटिकूले च अप्पटिकूले च अप्पटिकूलसञ्ञी विहरति। कथं अप्पटिकूले च पटिकूले च पटिकूलसञ्ञी विहरति? इट्ठस्मिञ्च अनिट्ठस्मिञ्च वत्थुस्मिं असुभाय वा फरति, अनिच्चतो वा उपसंहरति, एवं अप्पटिकूले च पटिकूले च पटिकूलसञ्ञी विहरति । कथं पटिकूले च अप्पटिकूले च तदुभयं अभिनिवज्जेत्वा उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो? इध भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा नेव सुमनो होति न दुम्मनो, उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो…पे॰… मनसा धम्मं विञ्ञाय नेव सुमनो होति न दुम्मनो, उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो। एवं पटिकूले च अप्पटिकूले च तदुभयं अभिनिवज्जेत्वा उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो’’ति।
‘‘Kathaṃ paṭikūle appaṭikūlasaññī viharati? Aniṭṭhasmiṃ vatthusmiṃ mettāya vā pharati, dhātuto vā upasaṃharati, evaṃ paṭikūle appaṭikūlasaññī viharati. Kathaṃ appaṭikūle paṭikūlasaññī viharati? Iṭṭhasmiṃ vatthusmiṃ asubhāya vā pharati, aniccato vā upasaṃharati, evaṃ appaṭikūle paṭikūlasaññī viharati. Kathaṃ paṭikūle ca appaṭikūle ca appaṭikūlasaññī viharati? Aniṭṭhasmiñca iṭṭhasmiñca vatthusmiṃ mettāya vā pharati, dhātuto vā upasaṃharati. Evaṃ paṭikūle ca appaṭikūle ca appaṭikūlasaññī viharati. Kathaṃ appaṭikūle ca paṭikūle ca paṭikūlasaññī viharati? Iṭṭhasmiñca aniṭṭhasmiñca vatthusmiṃ asubhāya vā pharati, aniccato vā upasaṃharati, evaṃ appaṭikūle ca paṭikūle ca paṭikūlasaññī viharati . Kathaṃ paṭikūle ca appaṭikūle ca tadubhayaṃ abhinivajjetvā upekkhako viharati sato sampajāno? Idha bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā neva sumano hoti na dummano, upekkhako viharati sato sampajāno…pe… manasā dhammaṃ viññāya neva sumano hoti na dummano, upekkhako viharati sato sampajāno. Evaṃ paṭikūle ca appaṭikūle ca tadubhayaṃ abhinivajjetvā upekkhako viharati sato sampajāno’’ti.
इमेसु च तीसु नयेसु पठमनये मनापं अमनापं मनापामनापन्ति संकिलेसं वट्टति, निक्किलेसं वट्टति। दुतियनये संकिलेसं, ततियनये संकिलेसनिक्किलेसं वट्टति। पुन वुत्तं – ‘‘पठमं संकिलेसं वट्टति, दुतियं संकिलेसम्पि निक्किलेसम्पि, ततियं निक्किलेसमेव वट्टती’’ति। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
Imesu ca tīsu nayesu paṭhamanaye manāpaṃ amanāpaṃ manāpāmanāpanti saṃkilesaṃ vaṭṭati, nikkilesaṃ vaṭṭati. Dutiyanaye saṃkilesaṃ, tatiyanaye saṃkilesanikkilesaṃ vaṭṭati. Puna vuttaṃ – ‘‘paṭhamaṃ saṃkilesaṃ vaṭṭati, dutiyaṃ saṃkilesampi nikkilesampi, tatiyaṃ nikkilesameva vaṭṭatī’’ti. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
इन्द्रियभावनासुत्तवण्णना निट्ठिता।
Indriyabhāvanāsuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
पञ्चमवग्गवण्णना निट्ठिता।
Pañcamavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
उपरिपण्णासट्ठकथा निट्ठिता।
Uparipaṇṇāsaṭṭhakathā niṭṭhitā.
यो चायं ‘‘सब्बधम्ममूलपरियायं वो, भिक्खवे, देसिस्सामी’’ति आरद्धत्ता आदिकल्याणो, मज्झे ‘‘सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथा उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्ल’’न्ति वचनतो मज्झेकल्याणो, सन्निट्ठाने ‘‘अरियो भावितिन्द्रियो’’ति वचनतो परियोसानकल्याणोति तिविधकल्याणो मज्झिमनिकायो ‘‘महाविपस्सना नामाय’’न्ति वुत्तो, सो वण्णनावसेन समत्तो होति।
Yo cāyaṃ ‘‘sabbadhammamūlapariyāyaṃ vo, bhikkhave, desissāmī’’ti āraddhattā ādikalyāṇo, majjhe ‘‘suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ gāthā udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhutadhammaṃ vedalla’’nti vacanato majjhekalyāṇo, sanniṭṭhāne ‘‘ariyo bhāvitindriyo’’ti vacanato pariyosānakalyāṇoti tividhakalyāṇo majjhimanikāyo ‘‘mahāvipassanā nāmāya’’nti vutto, so vaṇṇanāvasena samatto hoti.
निगमनकथा
Nigamanakathā
एत्तावता च –
Ettāvatā ca –
आयाचितो सुमतिना थेरेन भदन्तबुद्धमित्तेन,
Āyācito sumatinā therena bhadantabuddhamittena,
पुब्बे मयूरदूतपट्टनम्हि सद्धिं निवसन्तेन॥
Pubbe mayūradūtapaṭṭanamhi saddhiṃ nivasantena.
परवादविधंसनस्स मज्झिमनिकायसेट्ठस्स,
Paravādavidhaṃsanassa majjhimanikāyaseṭṭhassa,
यमहं पपञ्चसूदनिमट्ठकथं कातुमारभिं॥
Yamahaṃ papañcasūdanimaṭṭhakathaṃ kātumārabhiṃ.
सा हि महाअट्ठकथाय सारमादाय निट्ठिता एसा,
Sā hi mahāaṭṭhakathāya sāramādāya niṭṭhitā esā,
सत्तुत्तरसतमत्ताय पाळिया भाणवारेहि॥
Sattuttarasatamattāya pāḷiyā bhāṇavārehi.
एकूनसट्ठिमत्तो विसुद्धिमग्गोपि भाणवारेहि,
Ekūnasaṭṭhimatto visuddhimaggopi bhāṇavārehi,
अत्थप्पकासनत्थाय आगमानं कतो यस्मा॥
Atthappakāsanatthāya āgamānaṃ kato yasmā.
तस्मा तेन सहा’यं गाथागणनानयेन अट्ठकथा,
Tasmā tena sahā’yaṃ gāthāgaṇanānayena aṭṭhakathā,
समधिकछसट्ठिसतमिति विञ्ञेय्या भाणवारानं॥
Samadhikachasaṭṭhisatamiti viññeyyā bhāṇavārānaṃ.
समधिकछसट्ठिसतपमाणमिति भाणवारतो एसा,
Samadhikachasaṭṭhisatapamāṇamiti bhāṇavārato esā,
समयं पकासयन्ती महाविहाराधिवासीनं॥
Samayaṃ pakāsayantī mahāvihārādhivāsīnaṃ.
मूलट्ठकथासारं आदाय मया इमं करोन्तेन,
Mūlaṭṭhakathāsāraṃ ādāya mayā imaṃ karontena,
यं पञ्ञमुपचितं तेन होतु लोको सदा सुखितोति॥
Yaṃ paññamupacitaṃ tena hotu loko sadā sukhitoti.
परमविसुद्धसद्धाबुद्धिवीरियप्पटिमण्डितेन सीलाचारज्जवमद्दवादिगुणसमुदयसमुदितेन सकसमयसमयन्तरगहनज्झोगाहनसमत्थेन पञ्ञावेय्यत्तियसमन्नागतेन तिपिटकपरियत्तिप्पभेदे साट्ठकथे सत्थु सासने अप्पटिहतञाणप्पभावेन महावेय्याकरणेन करणसम्पत्तिजनितसुखविनिग्गतमधुरोदारवचनलावण्णयुत्तेन युत्तमुत्तवादिना वादीवरेन महाकविना पभिन्नपटिसम्भिदापरिवारे छळभिञ्ञादिप्पभेदगुणप्पटिमण्डिते उत्तरिमनुस्सधम्मे सुप्पतिट्ठितबुद्धीनं थेरवंसप्पदीपानं थेरानं महाविहारवासीनं वंसालङ्कारभूतेन विपुलविसुद्धबुद्धिना बुद्धघोसोति गरूहि गहितनामधेय्येन थेरेन कता अयं पपञ्चसूदनी नाम मज्झिमनिकायट्ठकथा –
Paramavisuddhasaddhābuddhivīriyappaṭimaṇḍitena sīlācārajjavamaddavādiguṇasamudayasamuditena sakasamayasamayantaragahanajjhogāhanasamatthena paññāveyyattiyasamannāgatena tipiṭakapariyattippabhede sāṭṭhakathe satthu sāsane appaṭihatañāṇappabhāvena mahāveyyākaraṇena karaṇasampattijanitasukhaviniggatamadhurodāravacanalāvaṇṇayuttena yuttamuttavādinā vādīvarena mahākavinā pabhinnapaṭisambhidāparivāre chaḷabhiññādippabhedaguṇappaṭimaṇḍite uttarimanussadhamme suppatiṭṭhitabuddhīnaṃ theravaṃsappadīpānaṃ therānaṃ mahāvihāravāsīnaṃ vaṃsālaṅkārabhūtena vipulavisuddhabuddhinā buddhaghosoti garūhi gahitanāmadheyyena therena katā ayaṃ papañcasūdanī nāma majjhimanikāyaṭṭhakathā –
ताव तिट्ठतु लोकस्मिं, लोकनित्थरणेसिनं।
Tāva tiṭṭhatu lokasmiṃ, lokanittharaṇesinaṃ;
दस्सेन्ती कुलपुत्तानं, नयं दिट्ठिविसुद्धिया॥
Dassentī kulaputtānaṃ, nayaṃ diṭṭhivisuddhiyā.
बुद्धोति नामम्पि, सुद्धचित्तस्स तादिनो।
Buddhoti nāmampi, suddhacittassa tādino;
लोकम्हि लोकजेट्ठस्स, पवत्तति महेसिनोति॥
Lokamhi lokajeṭṭhassa, pavattati mahesinoti.
पपञ्चसूदनी नाम
Papañcasūdanī nāma
मज्झिमनिकायट्ठकथा सब्बाकारेन निट्ठिता।
Majjhimanikāyaṭṭhakathā sabbākārena niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / १०. इन्द्रियभावनासुत्तं • 10. Indriyabhāvanāsuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / १०. इन्द्रियभावनासुत्तवण्णना • 10. Indriyabhāvanāsuttavaṇṇanā
