| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४२३] ७. इन्द्रियजातकवण्णना
[423] 7. Indriyajātakavaṇṇanā
यो इन्द्रियानन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो पुराणदुतियिकापलोभनं आरब्भ कथेसि। सावत्थियं किरेको कुलपुत्तो सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा ‘‘न सक्का अगारमज्झे वसन्तेन एकन्तपरिपुण्णं एकन्तपरिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरितुं, निय्यानिकसासने पब्बजित्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सामी’’ति घरे विभवं पुत्तदारस्स निय्यादेत्वा निक्खमित्वा सत्थारं पब्बज्जं याचि। सत्थापिस्स पब्बज्जं दापेसि। तस्स आचरियुपज्झायेहि सद्धिं पिण्डाय चरतो नवकत्ता चेव भिक्खूनं बहुभावेन च कुलघरे वा आसनसालाय वा आसनं न पापुणाति, सङ्घनवकानं कोटियं पीठकं वा फलकं वा पापुणाति। आहारोपि उळुङ्कपिट्ठेन घट्टिता भिन्नसित्थकयागु वा पूतिसुक्खखज्जकं वा झामसुक्खकूरो वा पापुणाति, यापनपमाणं न होति। सो अत्तना लद्धं गहेत्वा पुराणदुतियिकाय सन्तिकं गच्छति। अथस्स सा पत्तं गहेत्वा वन्दित्वा पत्ततो भत्तं नीहरित्वा सुसम्पादितानि यागुभत्तसूपब्यञ्जनानि देति। महल्लको रसतण्हाय बज्झित्वा पुराणदुतियिकं जहितुं न सक्कोति। सा चिन्तेसि ‘‘बद्धो नु खो, नोति वीमंसिस्सामि न’’न्ति।
Yoindriyānanti idaṃ satthā jetavane viharanto purāṇadutiyikāpalobhanaṃ ārabbha kathesi. Sāvatthiyaṃ kireko kulaputto satthu dhammadesanaṃ sutvā ‘‘na sakkā agāramajjhe vasantena ekantaparipuṇṇaṃ ekantaparisuddhaṃ brahmacariyaṃ carituṃ, niyyānikasāsane pabbajitvā dukkhassantaṃ karissāmī’’ti ghare vibhavaṃ puttadārassa niyyādetvā nikkhamitvā satthāraṃ pabbajjaṃ yāci. Satthāpissa pabbajjaṃ dāpesi. Tassa ācariyupajjhāyehi saddhiṃ piṇḍāya carato navakattā ceva bhikkhūnaṃ bahubhāvena ca kulaghare vā āsanasālāya vā āsanaṃ na pāpuṇāti, saṅghanavakānaṃ koṭiyaṃ pīṭhakaṃ vā phalakaṃ vā pāpuṇāti. Āhāropi uḷuṅkapiṭṭhena ghaṭṭitā bhinnasitthakayāgu vā pūtisukkhakhajjakaṃ vā jhāmasukkhakūro vā pāpuṇāti, yāpanapamāṇaṃ na hoti. So attanā laddhaṃ gahetvā purāṇadutiyikāya santikaṃ gacchati. Athassa sā pattaṃ gahetvā vanditvā pattato bhattaṃ nīharitvā susampāditāni yāgubhattasūpabyañjanāni deti. Mahallako rasataṇhāya bajjhitvā purāṇadutiyikaṃ jahituṃ na sakkoti. Sā cintesi ‘‘baddho nu kho, noti vīmaṃsissāmi na’’nti.
अथेकदिवसं जनपदमनुस्सं सेतमत्तिकाय न्हापेत्वा गेहे निसीदापेत्वा अञ्ञेपिस्स कतिपये परिवारमनुस्से आणापेत्वा थोकथोकं पानभोजनं दापेसि। ते खादन्ता भुञ्जन्ता निसीदिंसु। गेहद्वारे च चक्केसु गोणे बन्धापेत्वा एकं सकटम्पि ठपापेसि, सयं पन पिट्ठिगब्भे निसीदित्वा पूवे पचि। महल्लको आगन्त्वा द्वारे अट्ठासि। तं दिस्वा एको महल्लकपुरिसो ‘‘अय्ये, एको थेरो द्वारे ठितो’’ति आह। ‘‘वन्दित्वा अतिच्छापेही’’ति। सो ‘‘अतिच्छथ, भन्ते’’ति पुनप्पुनं कथेत्वापि तं अगच्छन्तं दिस्वा ‘‘अय्ये, थेरो न गच्छती’’ति आह। सा आगन्त्वा साणिं उक्खिपित्वा ओलोकेत्वा ‘‘अम्भो अयं मम दारकपिता’’ति वत्वा निक्खमित्वा पत्तं गहेत्वा गेहं पवेसेत्वा परिविसित्वा भोजनपरियोसाने वन्दित्वा ‘‘भन्ते, तुम्हे इधेव परिनिब्बायथ, मयं एत्तकं कालं अञ्ञं कुलं न गण्हिम्ह, असामिके पन घरे घरावासो न सण्ठाति, मयं अञ्ञं कुलं गण्हाम, दूरं जनपदं गच्छिस्साम, तुम्हे अप्पमत्ता होथ, सचे मे दोसो अत्थि, खमथा’’ति आह। महल्लकस्स हदयफालनकालो विय अहोसि। अथ नं ‘‘अहं तं जहितुं न सक्कोमि, मा गच्छ, विब्भमिस्सामि, असुकट्ठाने मे साटकं पेसेहि, पत्तचीवरं पटिच्छापेत्वा आगच्छिस्सामी’’ति आह। सा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। महल्लको विहारं गन्त्वा आचरियुपज्झाये पत्तचीवरं पटिच्छापेन्तो ‘‘कस्मा, आवुसो, एवं करोसी’’ति वुत्तो ‘‘पुराणदुतियिकं जहितुं न सक्कोमि विब्भमिस्सामी’’ति आह। अथ नं ते अनिच्छन्तञ्ञेव सत्थु सन्तिकं नेत्वा ‘‘किं, भिक्खवे, इमं अनिच्छन्तञ्ञेव आनयित्था’’ति वुत्ते ‘‘भन्ते, अयं उक्कण्ठित्वा विब्भमितुकामो’’ति वदिंसु। अथ नं सत्था ‘‘सच्चं किर त्वं भिक्खु उक्कण्ठितोसी’’ति पुच्छि। ‘‘सच्चं, भन्ते’’ति। ‘‘को तं उक्कण्ठापेसी’’ति? ‘‘पुराणदुतियिका भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘भिक्खु न इदानेव सा इत्थी तुय्हं अनत्थकारिका, पुब्बेपि त्वं तं निस्साय चतूहि झानेहि परिहीनो महादुक्खं पत्वा मं निस्साय तम्हा दुक्खा मुच्चित्वा नट्ठज्झानं पटिलभी’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Athekadivasaṃ janapadamanussaṃ setamattikāya nhāpetvā gehe nisīdāpetvā aññepissa katipaye parivāramanusse āṇāpetvā thokathokaṃ pānabhojanaṃ dāpesi. Te khādantā bhuñjantā nisīdiṃsu. Gehadvāre ca cakkesu goṇe bandhāpetvā ekaṃ sakaṭampi ṭhapāpesi, sayaṃ pana piṭṭhigabbhe nisīditvā pūve paci. Mahallako āgantvā dvāre aṭṭhāsi. Taṃ disvā eko mahallakapuriso ‘‘ayye, eko thero dvāre ṭhito’’ti āha. ‘‘Vanditvā aticchāpehī’’ti. So ‘‘aticchatha, bhante’’ti punappunaṃ kathetvāpi taṃ agacchantaṃ disvā ‘‘ayye, thero na gacchatī’’ti āha. Sā āgantvā sāṇiṃ ukkhipitvā oloketvā ‘‘ambho ayaṃ mama dārakapitā’’ti vatvā nikkhamitvā pattaṃ gahetvā gehaṃ pavesetvā parivisitvā bhojanapariyosāne vanditvā ‘‘bhante, tumhe idheva parinibbāyatha, mayaṃ ettakaṃ kālaṃ aññaṃ kulaṃ na gaṇhimha, asāmike pana ghare gharāvāso na saṇṭhāti, mayaṃ aññaṃ kulaṃ gaṇhāma, dūraṃ janapadaṃ gacchissāma, tumhe appamattā hotha, sace me doso atthi, khamathā’’ti āha. Mahallakassa hadayaphālanakālo viya ahosi. Atha naṃ ‘‘ahaṃ taṃ jahituṃ na sakkomi, mā gaccha, vibbhamissāmi, asukaṭṭhāne me sāṭakaṃ pesehi, pattacīvaraṃ paṭicchāpetvā āgacchissāmī’’ti āha. Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Mahallako vihāraṃ gantvā ācariyupajjhāye pattacīvaraṃ paṭicchāpento ‘‘kasmā, āvuso, evaṃ karosī’’ti vutto ‘‘purāṇadutiyikaṃ jahituṃ na sakkomi vibbhamissāmī’’ti āha. Atha naṃ te anicchantaññeva satthu santikaṃ netvā ‘‘kiṃ, bhikkhave, imaṃ anicchantaññeva ānayitthā’’ti vutte ‘‘bhante, ayaṃ ukkaṇṭhitvā vibbhamitukāmo’’ti vadiṃsu. Atha naṃ satthā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu ukkaṇṭhitosī’’ti pucchi. ‘‘Saccaṃ, bhante’’ti. ‘‘Ko taṃ ukkaṇṭhāpesī’’ti? ‘‘Purāṇadutiyikā bhante’’ti vutte ‘‘bhikkhu na idāneva sā itthī tuyhaṃ anatthakārikā, pubbepi tvaṃ taṃ nissāya catūhi jhānehi parihīno mahādukkhaṃ patvā maṃ nissāya tamhā dukkhā muccitvā naṭṭhajjhānaṃ paṭilabhī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तस्स पुरोहितं पटिच्च तस्स ब्राह्मणिया कुच्छिम्हि निब्बत्ति। जातदिवसे चस्स सकलनगरे आवुधानि पज्जलिंसु, तेनस्स ‘‘जोतिपालकुमारो’’ति नामं करिंसु। सो वयप्पत्तो तक्कसिलायं सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा रञ्ञो सिप्पं दस्सेत्वा इस्सरियं पहाय कञ्चि अजानापेत्वा अग्गद्वारेन निक्खमित्वा अरञ्ञं पविसित्वा सक्कदत्तिये कविट्ठकअस्समे इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा झानाभिञ्ञायो निब्बत्तेसि। तं तत्थ वसन्तं अनेकानि इसिसतानि परिवारेसुं, महासमागमो अहोसि। सो सरभङ्गसत्था नाम अहोसि, तस्स सत्त अन्तेवासिकजेट्ठका अहेसुं। तेसु सालिस्सरो नाम इसि कविट्ठकअस्समा निक्खमित्वा सुरट्ठजनपदे पुरत्थिमजनपदे सातोदिकाय नाम नदिया तीरे अनेकसहस्सइसिपरिवारो वसि। मेण्डिस्सरो नाम इसि पज्जोतकपञ्चालरञ्ञो विजिते कलब्बचूळकं नाम निगमं निस्साय अनेकसहस्सइसिपरिवारो वसि। पब्बतो नाम इसि एकं अटविजनपदं निस्साय अनेकसहस्सइसिपरिवारो वसि। काळदेविलो नाम इसि अवन्तिदक्खिणापथे एकग्घनसेलं निस्साय अनेकसहस्सइसिपरिवारो वसि। किसवच्छो नाम इसि एककोव दण्डकिरञ्ञो कुम्भवतीनगरं निस्साय उय्याने वसि। अनुपियतापसो पन बोधिसत्तस्स उपट्ठाको तस्स सन्तिके वसि। नारदो नाम इसि काळदेविलस्स कनिट्ठो मज्झिमदेसे आरञ्जरगिरिम्हि पब्बतजालन्तरे एककोव एकस्मिं गुहालेणे वसि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tassa purohitaṃ paṭicca tassa brāhmaṇiyā kucchimhi nibbatti. Jātadivase cassa sakalanagare āvudhāni pajjaliṃsu, tenassa ‘‘jotipālakumāro’’ti nāmaṃ kariṃsu. So vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggaṇhitvā rañño sippaṃ dassetvā issariyaṃ pahāya kañci ajānāpetvā aggadvārena nikkhamitvā araññaṃ pavisitvā sakkadattiye kaviṭṭhakaassame isipabbajjaṃ pabbajitvā jhānābhiññāyo nibbattesi. Taṃ tattha vasantaṃ anekāni isisatāni parivāresuṃ, mahāsamāgamo ahosi. So sarabhaṅgasatthā nāma ahosi, tassa satta antevāsikajeṭṭhakā ahesuṃ. Tesu sālissaro nāma isi kaviṭṭhakaassamā nikkhamitvā suraṭṭhajanapade puratthimajanapade sātodikāya nāma nadiyā tīre anekasahassaisiparivāro vasi. Meṇḍissaro nāma isi pajjotakapañcālarañño vijite kalabbacūḷakaṃ nāma nigamaṃ nissāya anekasahassaisiparivāro vasi. Pabbato nāma isi ekaṃ aṭavijanapadaṃ nissāya anekasahassaisiparivāro vasi. Kāḷadevilo nāma isi avantidakkhiṇāpathe ekagghanaselaṃ nissāya anekasahassaisiparivāro vasi. Kisavaccho nāma isi ekakova daṇḍakirañño kumbhavatīnagaraṃ nissāya uyyāne vasi. Anupiyatāpaso pana bodhisattassa upaṭṭhāko tassa santike vasi. Nārado nāma isi kāḷadevilassa kaniṭṭho majjhimadese ārañjaragirimhi pabbatajālantare ekakova ekasmiṃ guhāleṇe vasi.
आरञ्जरगिरिनो नाम अविदूरे एको आकिण्णमनुस्सो निगमो अत्थि, तेसं अन्तरे महती नदी अत्थि, तं नदिं बहू मनुस्सा ओतरन्ति। उत्तमरूपधरा वण्णदासियोपि पुरिसे पलोभयमाना तस्सा नदिया तीरे निसीदन्ति। नारदतापसो तासु एकं दिस्वा पटिबद्धचित्तो हुत्वा झानं अन्तरधापेत्वा निराहारो परिसुस्सन्तो किलेसवसं गन्त्वा सत्ताहं वसित्वा निपज्जि। अथस्स भाता काळदेविलो आवज्जेन्तो तं कारणं ञत्वा आकासेनागन्त्वा लेणं पाविसि। नारदो तं दिस्वा ‘‘कस्मा भवं आगतोसी’’ति आह। ‘‘भवं ‘अकल्लको’ति भवन्तं पटिजग्गितुं आगतोम्ही’’ति। अथ नं सो ‘‘अभूतं कथं कथेसि, अलिकं तुच्छं कथेसी’’ति मुसावादेन निग्गण्हि। सो ‘‘नेतं पहातुं वट्टती’’ति सालिस्सरं आनेसि, मेण्डिस्सरं आनेसि, पब्बतम्पि आनेसि। इतरोपि ते तयो मुसावादेन निग्गण्हि। काळदेविलो ‘‘सरभङ्गसत्थारं आनेस्सामी’’ति आकासेनागन्त्वा तं आनेसि। सो आगन्त्वा तं दिस्वा ‘‘इन्द्रियवसं गतो’’ति ञत्वा ‘‘कच्चि नारद, इन्द्रियानं वसं गतो’’ति पुच्छि। इतरेन तं सुत्वाव उट्ठाय वन्दित्वा ‘‘आम, आचरिया’’ति वुत्ते ‘‘नारद, इन्द्रियवसं गता नाम इमस्मिं अत्तभावे सुस्सन्ता दुक्खं अनुभवित्वा दुतिये अत्तभावे निरये निब्बत्तन्ती’’ति वत्वा पठमं गाथमाह –
Ārañjaragirino nāma avidūre eko ākiṇṇamanusso nigamo atthi, tesaṃ antare mahatī nadī atthi, taṃ nadiṃ bahū manussā otaranti. Uttamarūpadharā vaṇṇadāsiyopi purise palobhayamānā tassā nadiyā tīre nisīdanti. Nāradatāpaso tāsu ekaṃ disvā paṭibaddhacitto hutvā jhānaṃ antaradhāpetvā nirāhāro parisussanto kilesavasaṃ gantvā sattāhaṃ vasitvā nipajji. Athassa bhātā kāḷadevilo āvajjento taṃ kāraṇaṃ ñatvā ākāsenāgantvā leṇaṃ pāvisi. Nārado taṃ disvā ‘‘kasmā bhavaṃ āgatosī’’ti āha. ‘‘Bhavaṃ ‘akallako’ti bhavantaṃ paṭijaggituṃ āgatomhī’’ti. Atha naṃ so ‘‘abhūtaṃ kathaṃ kathesi, alikaṃ tucchaṃ kathesī’’ti musāvādena niggaṇhi. So ‘‘netaṃ pahātuṃ vaṭṭatī’’ti sālissaraṃ ānesi, meṇḍissaraṃ ānesi, pabbatampi ānesi. Itaropi te tayo musāvādena niggaṇhi. Kāḷadevilo ‘‘sarabhaṅgasatthāraṃ ānessāmī’’ti ākāsenāgantvā taṃ ānesi. So āgantvā taṃ disvā ‘‘indriyavasaṃ gato’’ti ñatvā ‘‘kacci nārada, indriyānaṃ vasaṃ gato’’ti pucchi. Itarena taṃ sutvāva uṭṭhāya vanditvā ‘‘āma, ācariyā’’ti vutte ‘‘nārada, indriyavasaṃ gatā nāma imasmiṃ attabhāve sussantā dukkhaṃ anubhavitvā dutiye attabhāve niraye nibbattantī’’ti vatvā paṭhamaṃ gāthamāha –
६०.
60.
‘‘यो इन्द्रियानं कामेन, वसं नारद गच्छति।
‘‘Yo indriyānaṃ kāmena, vasaṃ nārada gacchati;
सो परिच्चज्जुभो लोके, जीवन्तोव विसुस्सती’’ति॥
So pariccajjubho loke, jīvantova visussatī’’ti.
तत्थ यो इन्द्रियानन्ति नारद, यो पुरिसो रूपादीसु सुभाकारं गहेत्वा किलेसकामवसेन छन्नं इन्द्रियानं वसं गच्छति। परिच्चज्जुभो लोकेति सो मनुस्सलोकञ्च देवलोकञ्चाति उभोलोके परिच्चजित्वा निरयादीसु निब्बत्तन्तीति अत्थो। जीवन्तोव विसुस्सतीति जीवन्तोयेव अत्तना इच्छितं किलेसवत्थुं अलभन्तो सोकेन विसुस्सति, महादुक्खं पापुणातीति।
Tattha yo indriyānanti nārada, yo puriso rūpādīsu subhākāraṃ gahetvā kilesakāmavasena channaṃ indriyānaṃ vasaṃ gacchati. Pariccajjubho loketi so manussalokañca devalokañcāti ubholoke pariccajitvā nirayādīsu nibbattantīti attho. Jīvantova visussatīti jīvantoyeva attanā icchitaṃ kilesavatthuṃ alabhanto sokena visussati, mahādukkhaṃ pāpuṇātīti.
तं सुत्वा नारदो ‘‘आचरिय, कामसेवनं नाम सुखं, एवरूपं सुखं किं सन्धाय दुक्खन्ति वदसी’’ति पुच्छि। अथस्स सरभङ्गो ‘‘तेन हि सुणाही’’ति दुतियं गाथमाह –
Taṃ sutvā nārado ‘‘ācariya, kāmasevanaṃ nāma sukhaṃ, evarūpaṃ sukhaṃ kiṃ sandhāya dukkhanti vadasī’’ti pucchi. Athassa sarabhaṅgo ‘‘tena hi suṇāhī’’ti dutiyaṃ gāthamāha –
६१.
61.
‘‘सुखस्सानन्तरं दुक्खं, दुक्खस्सानन्तरं सुखं।
‘‘Sukhassānantaraṃ dukkhaṃ, dukkhassānantaraṃ sukhaṃ;
सोसि पत्तो सुखा दुक्खं, पाटिकङ्ख वरं सुख’’न्ति॥
Sosi patto sukhā dukkhaṃ, pāṭikaṅkha varaṃ sukha’’nti.
तत्थ सुखस्सानन्तरन्ति कामसुखस्स अनन्तरं निरयदुक्खं। दुक्खस्साति सीलरक्खणदुक्खस्स अनन्तरं दिब्बमानुसकसुखञ्चेव निब्बानसुखञ्च। इदं वुत्तं होति – नारद, इमे हि सत्ता कामसेवनसमये कालं कत्वा एकन्तदुक्खे निरये निब्बत्तन्ति, सीलं रक्खन्ता विपस्सनाय कम्मं करोन्ता च पन किलमन्ति, ते दुक्खेन सीलं रक्खित्वा सीलबलेन वुत्तप्पकारं सुखं लभन्ति, इदं दुक्खं सन्धायाहं एवं वदामीति। सोसि पत्तोति सो त्वं नारद, इदानि झानसुखं नासेत्वा ततो सुखा महन्तं कामनिस्सितं चेतसिकदुक्खं पत्तो। पाटिकङ्खाति इदं किलेसदुक्खं छड्डेत्वा पुन तदेव वरं उत्तमं झानसुखं इच्छ पत्थेहीति।
Tattha sukhassānantaranti kāmasukhassa anantaraṃ nirayadukkhaṃ. Dukkhassāti sīlarakkhaṇadukkhassa anantaraṃ dibbamānusakasukhañceva nibbānasukhañca. Idaṃ vuttaṃ hoti – nārada, ime hi sattā kāmasevanasamaye kālaṃ katvā ekantadukkhe niraye nibbattanti, sīlaṃ rakkhantā vipassanāya kammaṃ karontā ca pana kilamanti, te dukkhena sīlaṃ rakkhitvā sīlabalena vuttappakāraṃ sukhaṃ labhanti, idaṃ dukkhaṃ sandhāyāhaṃ evaṃ vadāmīti. Sosi pattoti so tvaṃ nārada, idāni jhānasukhaṃ nāsetvā tato sukhā mahantaṃ kāmanissitaṃ cetasikadukkhaṃ patto. Pāṭikaṅkhāti idaṃ kilesadukkhaṃ chaḍḍetvā puna tadeva varaṃ uttamaṃ jhānasukhaṃ iccha patthehīti.
नारदो ‘‘इदं आचरिय, दुक्खं दुस्सहं, न तं अधिवासेतुं सक्कोमी’’ति आह। अथ नं महासत्तो ‘‘नारद, दुक्खं नाम उप्पन्नं अधिवासेतब्बमेवा’’ति वत्वा ततियं गाथमाह –
Nārado ‘‘idaṃ ācariya, dukkhaṃ dussahaṃ, na taṃ adhivāsetuṃ sakkomī’’ti āha. Atha naṃ mahāsatto ‘‘nārada, dukkhaṃ nāma uppannaṃ adhivāsetabbamevā’’ti vatvā tatiyaṃ gāthamāha –
६२.
62.
‘‘किच्छकाले किच्छसहो, यो किच्छं नातिवत्तति।
‘‘Kicchakāle kicchasaho, yo kicchaṃ nātivattati;
स किच्छन्तं सुखं धीरो, योगं समधिगच्छती’’ति॥
Sa kicchantaṃ sukhaṃ dhīro, yogaṃ samadhigacchatī’’ti.
तत्थ नातिवत्ततीति नानुवत्तति, अयमेव वा पाठो। इदं वुत्तं होति – नारद, यो कायिकचेतसिकदुक्खसङ्खातस्स किच्छस्स उप्पन्नकाले अप्पमत्तो तस्स किच्छस्स हरणूपायं करोन्तो किच्छसहो हुत्वा तं किच्छं नानुवत्तति, तस्स वसे अवत्तित्वा तेहि तेहि उपायेहि तं किच्छं अभिभवति विनासेति, सो धीरो किच्छस्स अन्तिमसङ्खातं निरामिससुखसङ्खातं झानसुखं अधिगच्छति, तं वा किच्छन्तं योगसुखं अधिगच्छति, अकिलमन्तोव पापुणातीति।
Tattha nātivattatīti nānuvattati, ayameva vā pāṭho. Idaṃ vuttaṃ hoti – nārada, yo kāyikacetasikadukkhasaṅkhātassa kicchassa uppannakāle appamatto tassa kicchassa haraṇūpāyaṃ karonto kicchasaho hutvā taṃ kicchaṃ nānuvattati, tassa vase avattitvā tehi tehi upāyehi taṃ kicchaṃ abhibhavati vināseti, so dhīro kicchassa antimasaṅkhātaṃ nirāmisasukhasaṅkhātaṃ jhānasukhaṃ adhigacchati, taṃ vā kicchantaṃ yogasukhaṃ adhigacchati, akilamantova pāpuṇātīti.
सो ‘‘आचरिय, कामसुखं नाम उत्तमसुखं, न तं जहितुं सक्कोमी’’ति आह। अथ नं महासत्तो ‘‘नारद, धम्मो नाम न केनचि कारणेन नासेतब्बो’’ति वत्वा चतुत्थं गाथमाह –
So ‘‘ācariya, kāmasukhaṃ nāma uttamasukhaṃ, na taṃ jahituṃ sakkomī’’ti āha. Atha naṃ mahāsatto ‘‘nārada, dhammo nāma na kenaci kāraṇena nāsetabbo’’ti vatvā catutthaṃ gāthamāha –
६३.
63.
‘‘न हेव कामान कामा, नानत्था नात्थकारणा।
‘‘Na heva kāmāna kāmā, nānatthā nātthakāraṇā;
न कतञ्च निरङ्कत्वा, धम्मा चवितुमरहसी’’ति॥
Na katañca niraṅkatvā, dhammā cavitumarahasī’’ti.
तत्थ कामान कामाति कामानं कामा, वत्थुकामानं पत्थनायाति अत्थो। नानत्था नात्थकारणाति न अनत्थतो न अत्थकारणा। न कतञ्च निरङ्कत्वाति कतञ्च निप्फादितं झानं निरंकत्वा। इदं वुत्तं होति – नारद, न हेव वत्थुकामपत्थनाय धम्मा चवितुमरहसि, एकस्मिं अनत्थे उप्पन्ने तं पटिहनितुकामो नानत्था न अत्थेनपि कारणभूतेन धम्मा चवितुमरहसि, ‘‘असुको नाम मे अत्थो उप्पज्जिस्सती’’ति एवम्पि अत्थकारणापि न धम्मा चवितुमरहसि, कतं पन निप्फादितं झानसुखं निरंकत्वा विनासेत्वा नेव धम्मा चवितुमरहसीसि।
Tattha kāmāna kāmāti kāmānaṃ kāmā, vatthukāmānaṃ patthanāyāti attho. Nānatthā nātthakāraṇāti na anatthato na atthakāraṇā. Na katañca niraṅkatvāti katañca nipphāditaṃ jhānaṃ niraṃkatvā. Idaṃ vuttaṃ hoti – nārada, na heva vatthukāmapatthanāya dhammā cavitumarahasi, ekasmiṃ anatthe uppanne taṃ paṭihanitukāmo nānatthā na atthenapi kāraṇabhūtena dhammā cavitumarahasi, ‘‘asuko nāma me attho uppajjissatī’’ti evampi atthakāraṇāpi na dhammā cavitumarahasi, kataṃ pana nipphāditaṃ jhānasukhaṃ niraṃkatvā vināsetvā neva dhammā cavitumarahasīsi.
एवं सरभङ्गेन चतूहि गाथाहि धम्मे देसिते काळदेविलो अत्तनो कनिट्ठं ओवदन्तो पञ्चमं गाथमाह –
Evaṃ sarabhaṅgena catūhi gāthāhi dhamme desite kāḷadevilo attano kaniṭṭhaṃ ovadanto pañcamaṃ gāthamāha –
६४.
64.
‘‘दक्खं गहपती साधु, संविभज्जञ्च भोजनं।
‘‘Dakkhaṃ gahapatī sādhu, saṃvibhajjañca bhojanaṃ;
अहासो अत्थलाभेसु, अत्थब्यापत्ति अब्यथो’’ति॥
Ahāso atthalābhesu, atthabyāpatti abyatho’’ti.
तत्थ दक्खं गहपतीति नारद घरावासं वसन्तानं गहपतीनं भोगुप्पादनत्थाय अनलस्यछेककुसलभावसङ्खातं दक्खं नाम साधु, दक्खभावो भद्दको। संविभज्जञ्च भोजनन्ति दुक्खेन उप्पादितभोगानं धम्मिकसमणब्राह्मणेहि सद्धिं संविभजित्वा परिभोगकरणं दुतियं साधु। अहासो अत्थलाभेसूति महन्ते इस्सरिये उप्पन्ने अप्पमादवसेन अहासो अनुप्पिलावितत्तं ततियं साधु। अत्थब्यापत्तीति यदा पन अत्तनो अत्थब्यापत्ति यसविनासो होति, तदा अब्यथो अकिलमनं चतुत्थं साधु, तस्मा त्वं, नारद, ‘‘झानं मे अन्तरहित’’न्ति मा सोचि, सचे इन्द्रियानं वसं न गमिस्ससि, नट्ठम्पि ते झानं पुन पाकतिकमेव भविस्सतीति।
Tattha dakkhaṃ gahapatīti nārada gharāvāsaṃ vasantānaṃ gahapatīnaṃ bhoguppādanatthāya analasyachekakusalabhāvasaṅkhātaṃ dakkhaṃ nāma sādhu, dakkhabhāvo bhaddako. Saṃvibhajjañca bhojananti dukkhena uppāditabhogānaṃ dhammikasamaṇabrāhmaṇehi saddhiṃ saṃvibhajitvā paribhogakaraṇaṃ dutiyaṃ sādhu. Ahāso atthalābhesūti mahante issariye uppanne appamādavasena ahāso anuppilāvitattaṃ tatiyaṃ sādhu. Atthabyāpattīti yadā pana attano atthabyāpatti yasavināso hoti, tadā abyatho akilamanaṃ catutthaṃ sādhu, tasmā tvaṃ, nārada, ‘‘jhānaṃ me antarahita’’nti mā soci, sace indriyānaṃ vasaṃ na gamissasi, naṭṭhampi te jhānaṃ puna pākatikameva bhavissatīti.
तं पुन काळदेविलेन नारदस्स ओवदितभावं ञत्वा सत्था अभिसम्बुद्धो हुत्वा छट्ठं गाथमाह –
Taṃ puna kāḷadevilena nāradassa ovaditabhāvaṃ ñatvā satthā abhisambuddho hutvā chaṭṭhaṃ gāthamāha –
६५.
65.
‘‘एत्तावतेतं पण्डिच्चं, अपि सो देविलो ब्रवि।
‘‘Ettāvatetaṃ paṇḍiccaṃ, api so devilo bravi;
न यितो किञ्चि पापियो, यो इन्द्रियानं वसं वजे’’ति॥
Na yito kiñci pāpiyo, yo indriyānaṃ vasaṃ vaje’’ti.
तस्सत्थो – भिक्खवे, एत्तकं एतं पण्डिच्चं सोयं देविलो अब्रवि। यो पन किलेसवसेन इन्द्रियानं वसं वजति, इतो अञ्ञो पापियो नत्थीति।
Tassattho – bhikkhave, ettakaṃ etaṃ paṇḍiccaṃ soyaṃ devilo abravi. Yo pana kilesavasena indriyānaṃ vasaṃ vajati, ito añño pāpiyo natthīti.
अथ नं सरभङ्गो आमन्तेत्वा ‘‘नारद, इदं ताव सुण, यो हि पठममेव कत्तब्बयुत्तकं न करोति, सो अरञ्ञं पविट्ठमाणवको विय सोचति परिदेवती’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Atha naṃ sarabhaṅgo āmantetvā ‘‘nārada, idaṃ tāva suṇa, yo hi paṭhamameva kattabbayuttakaṃ na karoti, so araññaṃ paviṭṭhamāṇavako viya socati paridevatī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते एकस्मिं कासिनिगमे एको ब्राह्मणमाणवो अभिरूपो अहोसि थामसम्पन्नो नागबलो। सो चिन्तेसि – ‘‘किं मे कसिकम्मादीनि कत्वा मातापितूहि पुट्ठेहि, किं पुत्तदारेन, किं दानादीहि पुञ्ञेहि कतेहि, कञ्चि अपोसेत्वा किञ्चि पुञ्ञं अकत्वा अरञ्ञं पविसित्वा मिगे मारेत्वा अत्तानंयेव पोसेस्सामी’’ति? सो पञ्चावुधसन्नद्धो हिमवन्तं गन्त्वा नानामिगे वधित्वा खादन्तो अन्तोहिमवन्ते विधवाय नाम नदिया तीरे गिरिपरिक्खित्तं महन्तं पब्बतजालं पत्वा तत्थ मिगे वधित्वा अङ्गारे पक्कमंसं खादन्तो वासं कप्पेसि। सो चिन्तेसि ‘‘अहं सब्बदा थामसम्पन्नो न भविस्सामि, दुब्बलकाले अरञ्ञे चरितुं न सक्खिस्सामि, इदानेव नानावण्णे मिगे पब्बतजालं पवेसेत्वा द्वारं योजेत्वा अरञ्ञं अनाहिण्डन्तोव यथारुचिया मिगे वधित्वा खादिस्सामी’’ति तथा अकासि। अथस्स काले अतिक्कन्ते तं कम्मं मत्थकप्पत्तं दिट्ठधम्मवेदनीयं जातं, अत्तनो हत्थपादेहि न लभि गन्तुं, अपरापरं परिवत्तेतुं नासक्खि, नेव किञ्चि खादनीयं भोजनीयं, न पानीयं पस्सि, सरीरं मिलायि, मनुस्सपेतो अहोसि, गिम्हकाले पथवी विय सरीरं भिज्जित्वा राजियो दस्सेसि, सो दुरूपो दुस्सण्ठितो महादुक्खं अनुभवि।
Atīte ekasmiṃ kāsinigame eko brāhmaṇamāṇavo abhirūpo ahosi thāmasampanno nāgabalo. So cintesi – ‘‘kiṃ me kasikammādīni katvā mātāpitūhi puṭṭhehi, kiṃ puttadārena, kiṃ dānādīhi puññehi katehi, kañci aposetvā kiñci puññaṃ akatvā araññaṃ pavisitvā mige māretvā attānaṃyeva posessāmī’’ti? So pañcāvudhasannaddho himavantaṃ gantvā nānāmige vadhitvā khādanto antohimavante vidhavāya nāma nadiyā tīre giriparikkhittaṃ mahantaṃ pabbatajālaṃ patvā tattha mige vadhitvā aṅgāre pakkamaṃsaṃ khādanto vāsaṃ kappesi. So cintesi ‘‘ahaṃ sabbadā thāmasampanno na bhavissāmi, dubbalakāle araññe carituṃ na sakkhissāmi, idāneva nānāvaṇṇe mige pabbatajālaṃ pavesetvā dvāraṃ yojetvā araññaṃ anāhiṇḍantova yathāruciyā mige vadhitvā khādissāmī’’ti tathā akāsi. Athassa kāle atikkante taṃ kammaṃ matthakappattaṃ diṭṭhadhammavedanīyaṃ jātaṃ, attano hatthapādehi na labhi gantuṃ, aparāparaṃ parivattetuṃ nāsakkhi, neva kiñci khādanīyaṃ bhojanīyaṃ, na pānīyaṃ passi, sarīraṃ milāyi, manussapeto ahosi, gimhakāle pathavī viya sarīraṃ bhijjitvā rājiyo dassesi, so durūpo dussaṇṭhito mahādukkhaṃ anubhavi.
एवं अद्धाने गते सिविरट्ठे सिविराजा नाम ‘‘अरञ्ञे अङ्गारपक्कमंसं खादिस्सामी’’ति अमच्चानं रज्जं निय्यादेत्वा पञ्चावुधसन्नद्धो अरञ्ञं पविसित्वा मिगे वधित्वा मंसं खादमानो अनुपुब्बेन तं पदेसं पत्वा तं पुरिसं दिस्वा भीतोपि सतिं उपट्ठपेत्वा ‘‘कोसि त्वं अम्भो पुरिसा’’ति पुच्छि। ‘‘सामि, मनुस्सपेतो अहं, अत्तनो कतकम्मस्स फलं अनुभोमि, त्वं पन कोसी’’ति? ‘‘सिविराजाहमस्मी’’ति। ‘‘अथ कस्मा इधागतोसी’’ति? ‘‘मिगमंसं खादनत्थाया’’ति। अथस्स सो ‘‘अहम्पि महाराज, इमिनाव कारणेन आगन्त्वा मनुस्सपेतो जातो’’ति सब्बं वित्थारेन कथेत्वा अत्तनो दुक्खितभावं रञ्ञो आचिक्खन्तो सेसगाथा आह –
Evaṃ addhāne gate siviraṭṭhe sivirājā nāma ‘‘araññe aṅgārapakkamaṃsaṃ khādissāmī’’ti amaccānaṃ rajjaṃ niyyādetvā pañcāvudhasannaddho araññaṃ pavisitvā mige vadhitvā maṃsaṃ khādamāno anupubbena taṃ padesaṃ patvā taṃ purisaṃ disvā bhītopi satiṃ upaṭṭhapetvā ‘‘kosi tvaṃ ambho purisā’’ti pucchi. ‘‘Sāmi, manussapeto ahaṃ, attano katakammassa phalaṃ anubhomi, tvaṃ pana kosī’’ti? ‘‘Sivirājāhamasmī’’ti. ‘‘Atha kasmā idhāgatosī’’ti? ‘‘Migamaṃsaṃ khādanatthāyā’’ti. Athassa so ‘‘ahampi mahārāja, imināva kāraṇena āgantvā manussapeto jāto’’ti sabbaṃ vitthārena kathetvā attano dukkhitabhāvaṃ rañño ācikkhanto sesagāthā āha –
६६.
66.
‘‘अमित्तानंव हत्थत्थं, सिवि पप्पोति मामिव।
‘‘Amittānaṃva hatthatthaṃ, sivi pappoti māmiva;
कम्मं विज्जञ्च दक्खेय्यं, विवाहं सीलमद्दवं।
Kammaṃ vijjañca dakkheyyaṃ, vivāhaṃ sīlamaddavaṃ;
एते च यसे हापेत्वा, निब्बत्तो सेहि कम्मेहि॥
Ete ca yase hāpetvā, nibbatto sehi kammehi.
६७.
67.
‘‘सोहं सहस्सजीनोव, अबन्धु अपरायणो।
‘‘Sohaṃ sahassajīnova, abandhu aparāyaṇo;
अरियधम्मा अपक्कन्तो, यथा पेतो तथेवहं॥
Ariyadhammā apakkanto, yathā peto tathevahaṃ.
६८.
68.
‘‘सुखकामे दुक्खापेत्वा, आपन्नोस्मि पदं इमं।
‘‘Sukhakāme dukkhāpetvā, āpannosmi padaṃ imaṃ;
सो सुखं नाधिगच्छामि, ठितो भाणुमतामिवा’’ति॥
So sukhaṃ nādhigacchāmi, ṭhito bhāṇumatāmivā’’ti.
तत्थ अमित्तानंव हत्थत्थन्ति अमित्तानं हत्थे अत्थं विनासं विय। सिवीति राजानं आलपति। पप्पोति मामिवाति मादिसो पापकम्मेन पापुणाति, अत्तनोव कम्मेन विनासं पापुणातीति वुत्तं होति। कम्मन्ति कसिकम्मादिभेदं आजीवसाधकं किच्चं। विज्जन्ति नानप्पकारकं हत्थिसिप्पादिकं सिप्पं। दक्खेय्यन्ति नानप्पकारेन भोगुप्पादनकोसल्लं। विवाहन्ति आवाहविवाहसम्बन्धं। सीलमद्दवन्ति पञ्चविधसीलञ्चेव मुदुवचनं हितकामं पापनिवारणं कल्याणमित्ततञ्च। सो हि इध मद्दवोति अधिप्पेतो। एते च यसे हापेत्वाति एते एत्तके यसदायके धम्मे हापेत्वा च। निब्बत्तो सेहि कम्मेहीति अत्तनो कम्मेहि निब्बत्तो। इदं वुत्तं होति – अहं, महाराज, इमस्मिं लोके इस्सरियदायकं कत्तब्बयुत्तकं कम्मं अकत्वा सिप्पं असिक्खित्वा उपायेन भोगे अनुप्पादेत्वा आवाहविवाहं अकत्वा सीलं अरक्खित्वा मं अकिच्चं करोन्तं पापनिवारणसमत्थे कल्याणमित्ते अभजित्वा इमे एत्तके यसदायकत्ता ‘‘यसे’’ति सङ्ख्यं गते लोकप्पवत्तिधम्मे हापेत्वा छड्डेत्वा इमं अरञ्ञं पविसित्वा सयं कतेहि पापकम्मेहि इदानि मनुस्सपेतो हुत्वा निब्बत्तोस्मीति।
Tattha amittānaṃva hatthatthanti amittānaṃ hatthe atthaṃ vināsaṃ viya. Sivīti rājānaṃ ālapati. Pappoti māmivāti mādiso pāpakammena pāpuṇāti, attanova kammena vināsaṃ pāpuṇātīti vuttaṃ hoti. Kammanti kasikammādibhedaṃ ājīvasādhakaṃ kiccaṃ. Vijjanti nānappakārakaṃ hatthisippādikaṃ sippaṃ. Dakkheyyanti nānappakārena bhoguppādanakosallaṃ. Vivāhanti āvāhavivāhasambandhaṃ. Sīlamaddavanti pañcavidhasīlañceva muduvacanaṃ hitakāmaṃ pāpanivāraṇaṃ kalyāṇamittatañca. So hi idha maddavoti adhippeto. Ete ca yase hāpetvāti ete ettake yasadāyake dhamme hāpetvā ca. Nibbatto sehi kammehīti attano kammehi nibbatto. Idaṃ vuttaṃ hoti – ahaṃ, mahārāja, imasmiṃ loke issariyadāyakaṃ kattabbayuttakaṃ kammaṃ akatvā sippaṃ asikkhitvā upāyena bhoge anuppādetvā āvāhavivāhaṃ akatvā sīlaṃ arakkhitvā maṃ akiccaṃ karontaṃ pāpanivāraṇasamatthe kalyāṇamitte abhajitvā ime ettake yasadāyakattā ‘‘yase’’ti saṅkhyaṃ gate lokappavattidhamme hāpetvā chaḍḍetvā imaṃ araññaṃ pavisitvā sayaṃ katehi pāpakammehi idāni manussapeto hutvā nibbattosmīti.
सहस्सजीनोवाति सहस्सजीनपुरिसो वियाति अत्थो। स्वाहं सम्मा पटिपज्जित्वा भोगे उप्पादेय्यं, तेहि अनेकसहस्सेहि भोगेहि जितोतिपि अत्थो। अपरायणोति असरणो, निप्पतिट्ठोति अत्थो। अरियधम्माति सप्पुरिसधम्मतो। यथा पेतोति यथा मतो पेतो हुत्वा उप्पज्जेय्य, जीवमानोयेव तथा मनुस्सपेतो जातोस्मीति अत्थो। सुखकामे दुक्खापेत्वाति सुखकामे सत्ते दुक्खापेत्वा। ‘‘सुखकामो’’तिपि पाठो, सयं सुखकामो परं दुक्खापेत्वाति अत्थो। आपन्नोस्मि पदं इमन्ति एवरूपं कोट्ठासं पत्तोस्मि। पथन्तिपि पाठो, इदं दुक्खस्स पथभूतं अत्तभावं पत्तोस्मीति अत्थो। ठितो भाणुमतामिवाति भाणुमा वुच्चति अग्गि, वीतच्चिकङ्गारेहि समन्ता परिकिण्णो विय सरीरे उट्ठितेन महादाहेन दय्हन्तो कायिकचेतसिकसुखं न विन्दामीति वदति।
Sahassajīnovāti sahassajīnapuriso viyāti attho. Svāhaṃ sammā paṭipajjitvā bhoge uppādeyyaṃ, tehi anekasahassehi bhogehi jitotipi attho. Aparāyaṇoti asaraṇo, nippatiṭṭhoti attho. Ariyadhammāti sappurisadhammato. Yathāpetoti yathā mato peto hutvā uppajjeyya, jīvamānoyeva tathā manussapeto jātosmīti attho. Sukhakāme dukkhāpetvāti sukhakāme satte dukkhāpetvā. ‘‘Sukhakāmo’’tipi pāṭho, sayaṃ sukhakāmo paraṃ dukkhāpetvāti attho. Āpannosmi padaṃ imanti evarūpaṃ koṭṭhāsaṃ pattosmi. Pathantipi pāṭho, idaṃ dukkhassa pathabhūtaṃ attabhāvaṃ pattosmīti attho. Ṭhito bhāṇumatāmivāti bhāṇumā vuccati aggi, vītaccikaṅgārehi samantā parikiṇṇo viya sarīre uṭṭhitena mahādāhena dayhanto kāyikacetasikasukhaṃ na vindāmīti vadati.
एवञ्च पन वत्वा ‘‘अहं, महाराज, सुखकामो परं दुक्खापेत्वा दिट्ठेव धम्मे मनुस्सपेतो जातो, तस्मा त्वं पापं मा करि, अत्तनो नगरं गन्त्वा दानादीनि पुञ्ञानि करोही’’ति आह। राजा तथा कत्वा सग्गपुरं पूरेसि। सरभङ्गसत्था इमं कारणं आहरित्वा तापसं सञ्ञापेसि। सो तस्स धम्मकथाय संवेगं पटिलभित्वा तं वन्दित्वा खमापेत्वा कसिणपरिकम्मं कत्वा नट्ठं झानं पटिपाकतिकं अकासि। सरभङ्गो तस्स तत्थ वसितुं अदत्वा तं आदाय अत्तनो अस्समं गतो।
Evañca pana vatvā ‘‘ahaṃ, mahārāja, sukhakāmo paraṃ dukkhāpetvā diṭṭheva dhamme manussapeto jāto, tasmā tvaṃ pāpaṃ mā kari, attano nagaraṃ gantvā dānādīni puññāni karohī’’ti āha. Rājā tathā katvā saggapuraṃ pūresi. Sarabhaṅgasatthā imaṃ kāraṇaṃ āharitvā tāpasaṃ saññāpesi. So tassa dhammakathāya saṃvegaṃ paṭilabhitvā taṃ vanditvā khamāpetvā kasiṇaparikammaṃ katvā naṭṭhaṃ jhānaṃ paṭipākatikaṃ akāsi. Sarabhaṅgo tassa tattha vasituṃ adatvā taṃ ādāya attano assamaṃ gato.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने उक्कण्ठितभिक्खु सोतापत्तिफले पतिट्ठहि।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne ukkaṇṭhitabhikkhu sotāpattiphale patiṭṭhahi.
तदा नारदो उक्कण्ठितभिक्खु अहोसि, नगरसोभिणी पुराणदुतियिका, सालिस्सरो सारिपुत्तो, मेण्डिस्सरो कस्सपो, पब्बतो अनुरुद्धो, काळदेविलो कच्चायनो, अनुपियो आनन्दो, किसवच्छो महामोग्गल्लानो, सरभङ्गो पन अहमेव अहोसिन्ति।
Tadā nārado ukkaṇṭhitabhikkhu ahosi, nagarasobhiṇī purāṇadutiyikā, sālissaro sāriputto, meṇḍissaro kassapo, pabbato anuruddho, kāḷadevilo kaccāyano, anupiyo ānando, kisavaccho mahāmoggallāno, sarabhaṅgo pana ahameva ahosinti.
इन्द्रियजातकवण्णना सत्तमा।
Indriyajātakavaṇṇanā sattamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४२३. इन्द्रियजातकं • 423. Indriyajātakaṃ
