| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
१६. इन्द्रियपच्चयनिद्देसवण्णना
16. Indriyapaccayaniddesavaṇṇanā
१६. अरूपजीवितिन्द्रियम्पि सङ्गहितन्ति मिस्सकत्ता जीवितिन्द्रियं न सब्बेन सब्बं वज्जितब्बन्ति अधिप्पायो।
16. Arūpajīvitindriyampi saṅgahitanti missakattā jīvitindriyaṃ na sabbena sabbaṃ vajjitabbanti adhippāyo.
अविनिब्भुत्तधम्मानन्ति एत्थ अयं अधिप्पायो – रूपारूपानं अञ्ञमञ्ञं अविनिब्भुत्तवोहारो नत्थीति अरूपानं इन्द्रियपच्चयभूतानि पच्चयन्तरापेक्खानि चक्खादीनि अत्तनो विज्जमानक्खणे अविनिब्भुत्तधम्मानं इन्द्रियपच्चयतं अफरन्तानिपि इन्द्रियपच्चया सियुं। यो पन निरपेक्खो इन्द्रियपच्चयो अविनिब्भुत्तधम्मानं होति, सो अत्तनो विज्जमानक्खणे तेसं इन्द्रियपच्चयतं अफरन्तो नाम नत्थि। यदि च इत्थिन्द्रियपुरिसिन्द्रियानि इन्द्रियपच्चयो लिङ्गादीनं सियुं, अविनिब्भुत्तानं तेसम्पि सियुं। न हि रूपं रूपस्स, अरूपं वा अरूपस्स विनिब्भुत्तस्स इन्द्रियपच्चयो अत्थीति। सति चेवं इत्थिपुरिसिन्द्रियेहि अविनिब्भुत्तत्ता कललादिकाले च लिङ्गादीनि सियुं, येसं तानि इन्द्रियपच्चयतं फरेय्युं, न च फरन्ति। तस्मा न तेहि तानि अविनिब्भुत्तकानि, अविनिब्भुत्तत्ताभावतो च तेसं इन्द्रियपच्चयतं न फरन्ति। अञ्ञेसं पन येहि तानि सहजातानि, तेसं अबीजभावतोयेव न फरन्ति, तस्मा आपन्नविनिब्भुत्तभावानं तेसं लिङ्गादीनं अविनिब्भुत्तानं अञ्ञेसञ्च समानकलापधम्मानं इन्द्रियपच्चयताय अफरणतो तानि इन्द्रियपच्चयो न होन्तीति। येसं बीजभूतानि इत्थिपुरिसिन्द्रियानि, तेसं लिङ्गादीनं अपरमत्थभावतोति केचि, ते पन कललादिकालेपि लिङ्गादीनं तदनुरूपानं अत्थितं इच्छन्ति।
Avinibbhuttadhammānanti ettha ayaṃ adhippāyo – rūpārūpānaṃ aññamaññaṃ avinibbhuttavohāro natthīti arūpānaṃ indriyapaccayabhūtāni paccayantarāpekkhāni cakkhādīni attano vijjamānakkhaṇe avinibbhuttadhammānaṃ indriyapaccayataṃ apharantānipi indriyapaccayā siyuṃ. Yo pana nirapekkho indriyapaccayo avinibbhuttadhammānaṃ hoti, so attano vijjamānakkhaṇe tesaṃ indriyapaccayataṃ apharanto nāma natthi. Yadi ca itthindriyapurisindriyāni indriyapaccayo liṅgādīnaṃ siyuṃ, avinibbhuttānaṃ tesampi siyuṃ. Na hi rūpaṃ rūpassa, arūpaṃ vā arūpassa vinibbhuttassa indriyapaccayo atthīti. Sati cevaṃ itthipurisindriyehi avinibbhuttattā kalalādikāle ca liṅgādīni siyuṃ, yesaṃ tāni indriyapaccayataṃ phareyyuṃ, na ca pharanti. Tasmā na tehi tāni avinibbhuttakāni, avinibbhuttattābhāvato ca tesaṃ indriyapaccayataṃ na pharanti. Aññesaṃ pana yehi tāni sahajātāni, tesaṃ abījabhāvatoyeva na pharanti, tasmā āpannavinibbhuttabhāvānaṃ tesaṃ liṅgādīnaṃ avinibbhuttānaṃ aññesañca samānakalāpadhammānaṃ indriyapaccayatāya apharaṇato tāni indriyapaccayo na hontīti. Yesaṃ bījabhūtāni itthipurisindriyāni, tesaṃ liṅgādīnaṃ aparamatthabhāvatoti keci, te pana kalalādikālepi liṅgādīnaṃ tadanurūpānaṃ atthitaṃ icchanti.
जातिभूमिवसेन वुत्तेसु भेदेसु कुसलजातियं रूपावचरकुसलमेव आरुप्पे ठपेतब्बन्ति ‘‘ठपेत्वा पन रूपावचरकुसलं अवसेसा कुसलाकुसला’’ति वुत्तं। पठमलोकुत्तरं पन दोमनस्सयुत्तञ्च विसुं एका जाति भूमि वा न होतीति आरुप्पे अलब्भमानम्पि न ठपितं। हेतुआदीसुपि ‘‘तथा अपरियापन्नकुसलहेतु, तथा अकुसलहेतू’’तिआदीसु (पट्ठा॰ अट्ठ॰ १.१) एस नयो योजेतब्बो।
Jātibhūmivasena vuttesu bhedesu kusalajātiyaṃ rūpāvacarakusalameva āruppe ṭhapetabbanti ‘‘ṭhapetvā pana rūpāvacarakusalaṃ avasesā kusalākusalā’’ti vuttaṃ. Paṭhamalokuttaraṃ pana domanassayuttañca visuṃ ekā jāti bhūmi vā na hotīti āruppe alabbhamānampi na ṭhapitaṃ. Hetuādīsupi ‘‘tathā apariyāpannakusalahetu, tathā akusalahetū’’tiādīsu (paṭṭhā. aṭṭha. 1.1) esa nayo yojetabbo.
ठितिक्खणेति इदं रूपजीवितिन्द्रियस्स सहजातपच्चयत्ताभावं सन्धाय वुत्तं। उप्पादक्खणेपि पन तस्स इन्द्रियपच्चयता न सक्का निवारेतुं। वक्खति हि ‘‘अब्याकतं धम्मं पटिच्च…पे॰… असञ्ञसत्तानं एकं महाभूतं पटिच्च…पे॰… इन्द्रियपच्चयं कम्मपच्चयसदिस’’न्ति (पट्ठा॰ १.१.६६)। न हि असञ्ञसत्तानं इन्द्रियपच्चया उप्पज्जमानस्स रूपस्स रूपजीवितिन्द्रियतो अञ्ञो इन्द्रियपच्चयो अत्थि, पञ्चवोकारे पवत्ते च कटत्तारूपस्स। पटिच्चवारादयो च छ उप्पादक्खणमेव गहेत्वा पवत्ता, एवञ्च कत्वा पच्छाजातपच्चयो एतेसु अनुलोमतो न तिट्ठतीति।
Ṭhitikkhaṇeti idaṃ rūpajīvitindriyassa sahajātapaccayattābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Uppādakkhaṇepi pana tassa indriyapaccayatā na sakkā nivāretuṃ. Vakkhati hi ‘‘abyākataṃ dhammaṃ paṭicca…pe… asaññasattānaṃ ekaṃ mahābhūtaṃ paṭicca…pe… indriyapaccayaṃ kammapaccayasadisa’’nti (paṭṭhā. 1.1.66). Na hi asaññasattānaṃ indriyapaccayā uppajjamānassa rūpassa rūpajīvitindriyato añño indriyapaccayo atthi, pañcavokāre pavatte ca kaṭattārūpassa. Paṭiccavārādayo ca cha uppādakkhaṇameva gahetvā pavattā, evañca katvā pacchājātapaccayo etesu anulomato na tiṭṭhatīti.
इन्द्रियपच्चयनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Indriyapaccayaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पट्ठानपाळि • Paṭṭhānapāḷi / (२) पच्चयनिद्देसो • (2) Paccayaniddeso
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / १६. इन्द्रियपच्चयनिद्देसवण्णना • 16. Indriyapaccayaniddesavaṇṇanā
