| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
खुद्दकनिकाये
Khuddakanikāye
पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा
Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā
(दुतियो भागो)
(Dutiyo bhāgo)
६८. इन्द्रियपरोपरियत्तञाणनिद्देसवण्णना
68. Indriyaparopariyattañāṇaniddesavaṇṇanā
१११. इन्द्रियपरोपरियत्तञाणनिद्देसे तथागतस्साति वचने उद्देसे सरूपतो अविज्जमानेपि ‘‘छ ञाणानि असाधारणानि सावकेही’’ति (पटि॰ म॰ मातिका १.७३) वुत्तत्ता ‘‘तथागतस्सा’’ति वुत्तमेव होति। तस्मा उद्देसे अत्थतो सिद्धस्स तथागतवचनस्स निद्देसे गहणं कतं। सत्ते पस्सतीति रूपादीसु छन्दरागेन सत्तताय लग्गताय सत्ता, ते सत्ते इन्द्रियपरोपरियत्तञाणेन चक्खुना पस्सति ओलोकेति। अप्परजक्खेति पञ्ञामये अक्खिम्हि अप्पं रागादिरजो एतेसन्ति अप्परजक्खा, अप्पं रागादिरजो एतेसन्ति वा अप्परजक्खा। ते अप्परजक्खे। महारजक्खेति पञ्ञामये अक्खिम्हि महन्तं रागादिरजो एतेसन्ति महारजक्खा, महन्तं रागादिरजो एतेसन्ति वा महारजक्खा। तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रियेति तिक्खानि सद्धादीनि इन्द्रियानि एतेसन्ति तिक्खिन्द्रिया, मुदूनि सद्धादीनि इन्द्रियानि एतेसन्ति मुदिन्द्रिया। स्वाकारे द्वाकारेति सुन्दरा सद्धादयो आकारा कोट्ठासा एतेसन्ति स्वाकारा, कुच्छिता गरहिता सद्धादयो आकारा कोट्ठासा एतेसन्ति द्वाकारा। सुविञ्ञापये दुविञ्ञापयेति ये कथितं कारणं सल्लक्खेन्ति सुखेन सक्का होन्ति विञ्ञापेतुं, ते सुविञ्ञापया, तब्बिपरीता दुविञ्ञापया। अप्पेकच्चे परलोकवज्जभयदस्साविनोति अपि एके परलोकञ्चेव रागादिवज्जञ्च भयतो पस्सन्ते, इमस्स पन पदस्स निद्देसे परलोकस्सेव न वुत्तत्ता खन्धादिलोके च रागादिवज्जे च परं बाळ्हं भयं पस्सनसीलाति परलोकवज्जभयदस्साविनो। ते परलोकवज्जभयदस्साविनेति एवमत्थो गहेतब्बो। अप्पेकच्चे न परलोकवज्जभयदस्साविनोति तब्बिपरीते। लोकोति च लुज्जनपलुज्जनट्ठेन। वज्जन्ति च वज्जनीयट्ठेन। एत्तावता उद्देसस्स निद्देसो कतो होति।
111. Indriyaparopariyattañāṇaniddese tathāgatassāti vacane uddese sarūpato avijjamānepi ‘‘cha ñāṇāni asādhāraṇāni sāvakehī’’ti (paṭi. ma. mātikā 1.73) vuttattā ‘‘tathāgatassā’’ti vuttameva hoti. Tasmā uddese atthato siddhassa tathāgatavacanassa niddese gahaṇaṃ kataṃ. Satte passatīti rūpādīsu chandarāgena sattatāya laggatāya sattā, te satte indriyaparopariyattañāṇena cakkhunā passati oloketi. Apparajakkheti paññāmaye akkhimhi appaṃ rāgādirajo etesanti apparajakkhā, appaṃ rāgādirajo etesanti vā apparajakkhā. Te apparajakkhe. Mahārajakkheti paññāmaye akkhimhi mahantaṃ rāgādirajo etesanti mahārajakkhā, mahantaṃ rāgādirajo etesanti vā mahārajakkhā. Tikkhindriye mudindriyeti tikkhāni saddhādīni indriyāni etesanti tikkhindriyā, mudūni saddhādīni indriyāni etesanti mudindriyā. Svākāre dvākāreti sundarā saddhādayo ākārā koṭṭhāsā etesanti svākārā, kucchitā garahitā saddhādayo ākārā koṭṭhāsā etesanti dvākārā. Suviññāpaye duviññāpayeti ye kathitaṃ kāraṇaṃ sallakkhenti sukhena sakkā honti viññāpetuṃ, te suviññāpayā, tabbiparītā duviññāpayā. Appekacceparalokavajjabhayadassāvinoti api eke paralokañceva rāgādivajjañca bhayato passante, imassa pana padassa niddese paralokasseva na vuttattā khandhādiloke ca rāgādivajje ca paraṃ bāḷhaṃ bhayaṃ passanasīlāti paralokavajjabhayadassāvino. Te paralokavajjabhayadassāvineti evamattho gahetabbo. Appekacce na paralokavajjabhayadassāvinoti tabbiparīte. Lokoti ca lujjanapalujjanaṭṭhena. Vajjanti ca vajjanīyaṭṭhena. Ettāvatā uddesassa niddeso kato hoti.
पुन निद्देसस्स पटिनिद्देसं करोन्तो अप्परजक्खे महारजक्खेतिआदिमाह। तत्थ तीसु रतनेसु ओकप्पनसङ्खाता सद्धा अस्स अत्थीति सद्धो। सो सद्धासम्पन्नो पुग्गलो अस्सद्धियरजस्स चेव अस्सद्धियमूलकस्स सेसाकुसलरजस्स च अप्पकत्ता अप्परजक्खो। नत्थि एतस्स सद्धाति अस्सद्धो। सो वुत्तप्पकारस्स रजस्स महन्तत्ता महारजक्खो। आरद्धं वीरियमनेनाति आरद्धवीरियो। सो कोसज्जरजस्स चेव कोसज्जमूलकस्स सेसाकुसलरजस्स च अप्पकत्ता अप्परजक्खो। हीनवीरियत्ता कुच्छितेन आकारेन सीदतीति कुसीदो, कुसीदो एव कुसीतो। सो वुत्तप्पकारस्स रजस्स महन्तत्ता महारजक्खो। आरम्मणं उपेच्च ठिता सति अस्साति उपट्ठितस्सति। सो मुट्ठस्सच्चरजस्स चेव मुट्ठस्सच्चमूलकस्स सेसाकुसलरजस्स च अप्पकत्ता अप्परजक्खो। मुट्ठा नट्ठा सति अस्साति मुट्ठस्सति। सो वुत्तप्पकारस्स रजस्स महन्तत्ता महारजक्खो। अप्पनासमाधिना उपचारसमाधिना वा आरम्मणे समं, सम्मा वा आहितो ठितोति समाहितो, समाहितचित्तोति वा समाहितो। सो उद्धच्चरजस्स चेव उद्धच्चमूलकस्स सेसाकुसलरजस्स च अप्पकत्ता अप्परजक्खो। न समाहितो असमाहितो। सो वुत्तप्पकारस्स रजस्स महन्तत्ता महारजक्खो। उदयत्थगामिनी पञ्ञा अस्स अत्थीति पञ्ञवा। सो मोहरजस्स चेव मोहमूलकस्स सेसाकुसलरजस्स च अप्पकत्ता अप्परजक्खो। मोहमूळ्हत्ता दुट्ठा पञ्ञा अस्साति दुप्पञ्ञो। सो वुत्तप्पकारस्स रजस्स महन्तत्ता महारजक्खो। सद्धो पुग्गलो तिक्खिन्द्रियोति बहुलं उप्पज्जमानाय बलवतिया सद्धाय सद्धो, तेनेव सद्धिन्द्रियेन तिक्खिन्द्रियो। अस्सद्धो पुग्गलो मुदिन्द्रियोति बहुलं उप्पज्जमानेन अस्सद्धियेन अस्सद्धो, अन्तरन्तरा उप्पज्जमानेन दुब्बलेन सद्धिन्द्रियेन मुदिन्द्रियो। एस नयो सेसेसुपि। सद्धो पुग्गलो स्वाकारोति ताय एव सद्धाय सोभनाकारो। अस्सद्धो पुग्गलो द्वाकारोति तेनेव अस्सद्धियेन विरूपाकारो। एस नयो सेसेसुपि। सुविञ्ञापयोति सुखेन विञ्ञापेतुं सक्कुणेय्यो। दुविञ्ञापयोति दुक्खेन विञ्ञापेतुं सक्कुणेय्यो। परलोकवज्जभयदस्सावीति एत्थ यस्मा पञ्ञासम्पन्नस्सेव सद्धादीनि सुपरिसुद्धानि होन्ति, तस्मा सुपरिसुद्धसद्धादिसम्पन्नो तंसम्पयुत्ताय, सुपरिसुद्धसद्धादिसम्पन्नोपि वा तप्पच्चयाय पञ्ञाय परलोकवज्जभयदस्सावी होति। तस्मा एव हि सद्धादयोपि चत्तारो ‘‘परलोकवज्जभयदस्सावी’’ति वुत्ता।
Puna niddesassa paṭiniddesaṃ karonto apparajakkhe mahārajakkhetiādimāha. Tattha tīsu ratanesu okappanasaṅkhātā saddhā assa atthīti saddho. So saddhāsampanno puggalo assaddhiyarajassa ceva assaddhiyamūlakassa sesākusalarajassa ca appakattā apparajakkho. Natthi etassa saddhāti assaddho. So vuttappakārassa rajassa mahantattā mahārajakkho. Āraddhaṃ vīriyamanenāti āraddhavīriyo. So kosajjarajassa ceva kosajjamūlakassa sesākusalarajassa ca appakattā apparajakkho. Hīnavīriyattā kucchitena ākārena sīdatīti kusīdo, kusīdo eva kusīto. So vuttappakārassa rajassa mahantattā mahārajakkho. Ārammaṇaṃ upecca ṭhitā sati assāti upaṭṭhitassati. So muṭṭhassaccarajassa ceva muṭṭhassaccamūlakassa sesākusalarajassa ca appakattā apparajakkho. Muṭṭhā naṭṭhā sati assāti muṭṭhassati. So vuttappakārassa rajassa mahantattā mahārajakkho. Appanāsamādhinā upacārasamādhinā vā ārammaṇe samaṃ, sammā vā āhito ṭhitoti samāhito, samāhitacittoti vā samāhito. So uddhaccarajassa ceva uddhaccamūlakassa sesākusalarajassa ca appakattā apparajakkho. Na samāhito asamāhito. So vuttappakārassa rajassa mahantattā mahārajakkho. Udayatthagāminī paññā assa atthīti paññavā. So moharajassa ceva mohamūlakassa sesākusalarajassa ca appakattā apparajakkho. Mohamūḷhattā duṭṭhā paññā assāti duppañño. So vuttappakārassa rajassa mahantattā mahārajakkho. Saddho puggalo tikkhindriyoti bahulaṃ uppajjamānāya balavatiyā saddhāya saddho, teneva saddhindriyena tikkhindriyo. Assaddho puggalo mudindriyoti bahulaṃ uppajjamānena assaddhiyena assaddho, antarantarā uppajjamānena dubbalena saddhindriyena mudindriyo. Esa nayo sesesupi. Saddho puggalo svākāroti tāya eva saddhāya sobhanākāro. Assaddho puggalo dvākāroti teneva assaddhiyena virūpākāro. Esa nayo sesesupi. Suviññāpayoti sukhena viññāpetuṃ sakkuṇeyyo. Duviññāpayoti dukkhena viññāpetuṃ sakkuṇeyyo. Paralokavajjabhayadassāvīti ettha yasmā paññāsampannasseva saddhādīni suparisuddhāni honti, tasmā suparisuddhasaddhādisampanno taṃsampayuttāya, suparisuddhasaddhādisampannopi vā tappaccayāya paññāya paralokavajjabhayadassāvī hoti. Tasmā eva hi saddhādayopi cattāro ‘‘paralokavajjabhayadassāvī’’ti vuttā.
११२. इदानि ‘‘परलोकवज्जभयदस्सावी’’ति एत्थ वुत्तं लोकञ्च वज्जञ्च दस्सेतुं लोकोतिआदिमाह। एत्थ खन्धा एव लुज्जनपलुज्जनट्ठेन लोकोति खन्धलोको। सेसद्वयेपि एसेव नयो। विपत्तिभवलोकोति अपायलोको। सो हि अनिट्ठफलत्ता विरूपो लाभोति विपत्ति, भवतीति भवो, विपत्ति एव भवो विपत्तिभवो, विपत्तिभवो एव लोको विपत्तिभवलोको। विपत्तिसम्भवलोकोति अपायूपगं कम्मं। तञ्हि सम्भवति एतस्मा फलन्ति सम्भवो, विपत्तिया सम्भवो विपत्तिसम्भवो, विपत्तिसम्भवो एव लोको विपत्तिसम्भवलोको। सम्पत्तिभवलोकोति सुगतिलोको। सो हि इट्ठफलत्ता सुन्दरो लाभोति सम्पत्ति, भवतीति भवो, सम्पत्ति एव भवो सम्पत्तिभवो, सम्पत्तिभवो एव लोको सम्पत्तिभवलोको। सम्पत्तिसम्भवलोकोति सुगतूपगं कम्मं। तञ्हि सम्भवति एतस्मा फलन्ति सम्भवो, सम्पत्तिया सम्भवो सम्पत्तिसम्भवो, सम्पत्तिसम्भवो एव लोको सम्पत्तिसम्भवलोको। एको लोकोतिआदीनि हेट्ठा वुत्तत्थानेव।
112. Idāni ‘‘paralokavajjabhayadassāvī’’ti ettha vuttaṃ lokañca vajjañca dassetuṃ lokotiādimāha. Ettha khandhā eva lujjanapalujjanaṭṭhena lokoti khandhaloko. Sesadvayepi eseva nayo. Vipattibhavalokoti apāyaloko. So hi aniṭṭhaphalattā virūpo lābhoti vipatti, bhavatīti bhavo, vipatti eva bhavo vipattibhavo, vipattibhavo eva loko vipattibhavaloko. Vipattisambhavalokoti apāyūpagaṃ kammaṃ. Tañhi sambhavati etasmā phalanti sambhavo, vipattiyā sambhavo vipattisambhavo, vipattisambhavo eva loko vipattisambhavaloko. Sampattibhavalokoti sugatiloko. So hi iṭṭhaphalattā sundaro lābhoti sampatti, bhavatīti bhavo, sampatti eva bhavo sampattibhavo, sampattibhavo eva loko sampattibhavaloko. Sampattisambhavalokoti sugatūpagaṃ kammaṃ. Tañhi sambhavati etasmā phalanti sambhavo, sampattiyā sambhavo sampattisambhavo, sampattisambhavo eva loko sampattisambhavaloko. Eko lokotiādīni heṭṭhā vuttatthāneva.
वज्जन्ति नपुंसकवचनं असुकोति अनिद्दिट्ठत्ता कतं। किलेसाति रागादयो। दुच्चरिताति पाणातिपातादयो। अभिसङ्खाराति पुञ्ञाभिसङ्खारादयो। भवगामिकम्माति अत्तनो विपाकदानवसेन भवं गच्छन्तीति भवगामिनो, अभिसङ्खारेसुपि विपाकजनकानेव कम्मानि वुत्तानि। इतीति वुत्तप्पकारनिदस्सनं। इमस्मिञ्च लोके इमस्मिञ्च वज्जेति वुत्तप्पकारे लोके च वज्जे च। तिब्बा भयसञ्ञाति बलवती भयसञ्ञा। तिब्बाति परसद्दस्स अत्थो वुत्तो, भयसञ्ञाति भयसद्दस्स, लोकवज्जद्वयम्पि हि भयवत्थुत्ता सयञ्च सभयत्ता भयं, भयमिति सञ्ञा भयसञ्ञा। पच्चुपट्ठिता होतीति तं तं पटिच्च उपेच्च ठिता होति। सेय्यथापि उक्खित्तासिके वधकेति यथा नाम पहरितुं उच्चारितखग्गे पच्चामित्ते तिब्बा भयसञ्ञा पच्चुपट्ठिता होति, एवमेव लोके च वज्जे च तिब्बा भयसञ्ञा पच्चुपट्ठिता होति। इमेहि पञ्ञासाय आकारेहीति अप्परजक्खपञ्चकादीसु दससु पञ्चकेसु एकेकस्मिं पञ्चन्नं पञ्चन्नं आकारानं वसेन पञ्ञासाय आकारेहि। इमानि पञ्चिन्द्रियानीति सद्धिन्द्रियादीनि पञ्चिन्द्रियानि । जानातीति तथागतो पञ्ञाय पजानाति। पस्सतीति दिब्बचक्खुना दिट्ठं विय करोति। अञ्ञातीति सब्बाकारमरियादाहि जानाति। पटिविज्झतीति एकदेसं असेसेत्वा निरवसेसदस्सनवसेन पञ्ञाय पदालेतीति।
Vajjanti napuṃsakavacanaṃ asukoti aniddiṭṭhattā kataṃ. Kilesāti rāgādayo. Duccaritāti pāṇātipātādayo. Abhisaṅkhārāti puññābhisaṅkhārādayo. Bhavagāmikammāti attano vipākadānavasena bhavaṃ gacchantīti bhavagāmino, abhisaṅkhāresupi vipākajanakāneva kammāni vuttāni. Itīti vuttappakāranidassanaṃ. Imasmiñca loke imasmiñca vajjeti vuttappakāre loke ca vajje ca. Tibbā bhayasaññāti balavatī bhayasaññā. Tibbāti parasaddassa attho vutto, bhayasaññāti bhayasaddassa, lokavajjadvayampi hi bhayavatthuttā sayañca sabhayattā bhayaṃ, bhayamiti saññā bhayasaññā. Paccupaṭṭhitā hotīti taṃ taṃ paṭicca upecca ṭhitā hoti. Seyyathāpi ukkhittāsike vadhaketi yathā nāma paharituṃ uccāritakhagge paccāmitte tibbā bhayasaññā paccupaṭṭhitā hoti, evameva loke ca vajje ca tibbā bhayasaññā paccupaṭṭhitā hoti. Imehi paññāsāya ākārehīti apparajakkhapañcakādīsu dasasu pañcakesu ekekasmiṃ pañcannaṃ pañcannaṃ ākārānaṃ vasena paññāsāya ākārehi. Imāni pañcindriyānīti saddhindriyādīni pañcindriyāni . Jānātīti tathāgato paññāya pajānāti. Passatīti dibbacakkhunā diṭṭhaṃ viya karoti. Aññātīti sabbākāramariyādāhi jānāti. Paṭivijjhatīti ekadesaṃ asesetvā niravasesadassanavasena paññāya padāletīti.
इन्द्रियपरोपरियत्तञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Indriyaparopariyattañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ६८. इन्द्रियपरोपरियत्तञाणनिद्देसो • 68. Indriyaparopariyattañāṇaniddeso
