| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปฎิสมฺภิทามคฺค-อฎฺฐกถา • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
ขุทฺทกนิกาเย
Khuddakanikāye
ปฎิสมฺภิทามคฺค-อฎฺฐกถา
Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā
(ทุติโย ภาโค)
(Dutiyo bhāgo)
๖๘. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนิเทฺทสวณฺณนา
68. Indriyaparopariyattañāṇaniddesavaṇṇanā
๑๑๑. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนิเทฺทเส ตถาคตสฺสาติ วจเน อุเทฺทเส สรูปโต อวิชฺชมาเนปิ ‘‘ฉ ญาณานิ อสาธารณานิ สาวเกหี’’ติ (ปฎิ. ม. มาติกา ๑.๗๓) วุตฺตตฺตา ‘‘ตถาคตสฺสา’’ติ วุตฺตเมว โหติฯ ตสฺมา อุเทฺทเส อตฺถโต สิทฺธสฺส ตถาคตวจนสฺส นิเทฺทเส คหณํ กตํฯ สเตฺต ปสฺสตีติ รูปาทีสุ ฉนฺทราเคน สตฺตตาย ลคฺคตาย สตฺตา, เต สเตฺต อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน จกฺขุนา ปสฺสติ โอโลเกติฯ อปฺปรชเกฺขติ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ราคาทิรโช เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขา, อปฺปํ ราคาทิรโช เอเตสนฺติ วา อปฺปรชกฺขาฯ เต อปฺปรชเกฺขฯ มหารชเกฺขติ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ มหนฺตํ ราคาทิรโช เอเตสนฺติ มหารชกฺขา, มหนฺตํ ราคาทิรโช เอเตสนฺติ วา มหารชกฺขาฯ ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเยติ ติกฺขานิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ เอเตสนฺติ ติกฺขินฺทฺริยา, มุทูนิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ เอเตสนฺติ มุทินฺทฺริยาฯ สฺวากาเร ทฺวากาเรติ สุนฺทรา สทฺธาทโย อาการา โกฎฺฐาสา เอเตสนฺติ สฺวาการา, กุจฺฉิตา ครหิตา สทฺธาทโย อาการา โกฎฺฐาสา เอเตสนฺติ ทฺวาการาฯ สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเยติ เย กถิตํ การณํ สลฺลเกฺขนฺติ สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยา, ตพฺพิปรีตา ทุวิญฺญาปยาฯ อเปฺปกเจฺจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนติ อปิ เอเก ปรโลกเญฺจว ราคาทิวชฺชญฺจ ภยโต ปสฺสเนฺต, อิมสฺส ปน ปทสฺส นิเทฺทเส ปรโลกเสฺสว น วุตฺตตฺตา ขนฺธาทิโลเก จ ราคาทิวเชฺช จ ปรํ พาฬฺหํ ภยํ ปสฺสนสีลาติ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนฯ เต ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิเนติ เอวมโตฺถ คเหตโพฺพฯ อเปฺปกเจฺจ น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนติ ตพฺพิปรีเตฯ โลโกติ จ ลุชฺชนปลุชฺชนเฎฺฐนฯ วชฺชนฺติ จ วชฺชนียเฎฺฐนฯ เอตฺตาวตา อุเทฺทสสฺส นิเทฺทโส กโต โหติฯ
111. Indriyaparopariyattañāṇaniddese tathāgatassāti vacane uddese sarūpato avijjamānepi ‘‘cha ñāṇāni asādhāraṇāni sāvakehī’’ti (paṭi. ma. mātikā 1.73) vuttattā ‘‘tathāgatassā’’ti vuttameva hoti. Tasmā uddese atthato siddhassa tathāgatavacanassa niddese gahaṇaṃ kataṃ. Satte passatīti rūpādīsu chandarāgena sattatāya laggatāya sattā, te satte indriyaparopariyattañāṇena cakkhunā passati oloketi. Apparajakkheti paññāmaye akkhimhi appaṃ rāgādirajo etesanti apparajakkhā, appaṃ rāgādirajo etesanti vā apparajakkhā. Te apparajakkhe. Mahārajakkheti paññāmaye akkhimhi mahantaṃ rāgādirajo etesanti mahārajakkhā, mahantaṃ rāgādirajo etesanti vā mahārajakkhā. Tikkhindriye mudindriyeti tikkhāni saddhādīni indriyāni etesanti tikkhindriyā, mudūni saddhādīni indriyāni etesanti mudindriyā. Svākāre dvākāreti sundarā saddhādayo ākārā koṭṭhāsā etesanti svākārā, kucchitā garahitā saddhādayo ākārā koṭṭhāsā etesanti dvākārā. Suviññāpaye duviññāpayeti ye kathitaṃ kāraṇaṃ sallakkhenti sukhena sakkā honti viññāpetuṃ, te suviññāpayā, tabbiparītā duviññāpayā. Appekacceparalokavajjabhayadassāvinoti api eke paralokañceva rāgādivajjañca bhayato passante, imassa pana padassa niddese paralokasseva na vuttattā khandhādiloke ca rāgādivajje ca paraṃ bāḷhaṃ bhayaṃ passanasīlāti paralokavajjabhayadassāvino. Te paralokavajjabhayadassāvineti evamattho gahetabbo. Appekacce na paralokavajjabhayadassāvinoti tabbiparīte. Lokoti ca lujjanapalujjanaṭṭhena. Vajjanti ca vajjanīyaṭṭhena. Ettāvatā uddesassa niddeso kato hoti.
ปุน นิเทฺทสสฺส ปฎินิเทฺทสํ กโรโนฺต อปฺปรชเกฺข มหารชเกฺขติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตีสุ รตเนสุ โอกปฺปนสงฺขาตา สทฺธา อสฺส อตฺถีติ สโทฺธฯ โส สทฺธาสมฺปโนฺน ปุคฺคโล อสฺสทฺธิยรชสฺส เจว อสฺสทฺธิยมูลกสฺส เสสากุสลรชสฺส จ อปฺปกตฺตา อปฺปรชโกฺขฯ นตฺถิ เอตสฺส สทฺธาติ อสฺสโทฺธฯ โส วุตฺตปฺปการสฺส รชสฺส มหนฺตตฺตา มหารชโกฺขฯ อารทฺธํ วีริยมเนนาติ อารทฺธวีริโยฯ โส โกสชฺชรชสฺส เจว โกสชฺชมูลกสฺส เสสากุสลรชสฺส จ อปฺปกตฺตา อปฺปรชโกฺขฯ หีนวีริยตฺตา กุจฺฉิเตน อากาเรน สีทตีติ กุสีโท, กุสีโท เอว กุสีโตฯ โส วุตฺตปฺปการสฺส รชสฺส มหนฺตตฺตา มหารชโกฺขฯ อารมฺมณํ อุเปจฺจ ฐิตา สติ อสฺสาติ อุปฎฺฐิตสฺสติฯ โส มุฎฺฐสฺสจฺจรชสฺส เจว มุฎฺฐสฺสจฺจมูลกสฺส เสสากุสลรชสฺส จ อปฺปกตฺตา อปฺปรชโกฺขฯ มุฎฺฐา นฎฺฐา สติ อสฺสาติ มุฎฺฐสฺสติฯ โส วุตฺตปฺปการสฺส รชสฺส มหนฺตตฺตา มหารชโกฺขฯ อปฺปนาสมาธินา อุปจารสมาธินา วา อารมฺมเณ สมํ, สมฺมา วา อาหิโต ฐิโตติ สมาหิโต, สมาหิตจิโตฺตติ วา สมาหิโตฯ โส อุทฺธจฺจรชสฺส เจว อุทฺธจฺจมูลกสฺส เสสากุสลรชสฺส จ อปฺปกตฺตา อปฺปรชโกฺขฯ น สมาหิโต อสมาหิโตฯ โส วุตฺตปฺปการสฺส รชสฺส มหนฺตตฺตา มหารชโกฺขฯ อุทยตฺถคามินี ปญฺญา อสฺส อตฺถีติ ปญฺญวาฯ โส โมหรชสฺส เจว โมหมูลกสฺส เสสากุสลรชสฺส จ อปฺปกตฺตา อปฺปรชโกฺขฯ โมหมูฬฺหตฺตา ทุฎฺฐา ปญฺญา อสฺสาติ ทุปฺปโญฺญฯ โส วุตฺตปฺปการสฺส รชสฺส มหนฺตตฺตา มหารชโกฺขฯ สโทฺธ ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโยติ พหุลํ อุปฺปชฺชมานาย พลวติยา สทฺธาย สโทฺธ, เตเนว สทฺธินฺทฺริเยน ติกฺขินฺทฺริโยฯ อสฺสโทฺธ ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโยติ พหุลํ อุปฺปชฺชมาเนน อสฺสทฺธิเยน อสฺสโทฺธ, อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน ทุพฺพเลน สทฺธินฺทฺริเยน มุทินฺทฺริโยฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สโทฺธ ปุคฺคโล สฺวากาโรติ ตาย เอว สทฺธาย โสภนากาโรฯ อสฺสโทฺธ ปุคฺคโล ทฺวากาโรติ เตเนว อสฺสทฺธิเยน วิรูปากาโรฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สุวิญฺญาปโยติ สุเขน วิญฺญาเปตุํ สกฺกุเณโยฺยฯ ทุวิญฺญาปโยติ ทุเกฺขน วิญฺญาเปตุํ สกฺกุเณโยฺยฯ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวีติ เอตฺถ ยสฺมา ปญฺญาสมฺปนฺนเสฺสว สทฺธาทีนิ สุปริสุทฺธานิ โหนฺติ, ตสฺมา สุปริสุทฺธสทฺธาทิสมฺปโนฺน ตํสมฺปยุตฺตาย, สุปริสุทฺธสทฺธาทิสมฺปโนฺนปิ วา ตปฺปจฺจยาย ปญฺญาย ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี โหติฯ ตสฺมา เอว หิ สทฺธาทโยปิ จตฺตาโร ‘‘ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี’’ติ วุตฺตาฯ
Puna niddesassa paṭiniddesaṃ karonto apparajakkhe mahārajakkhetiādimāha. Tattha tīsu ratanesu okappanasaṅkhātā saddhā assa atthīti saddho. So saddhāsampanno puggalo assaddhiyarajassa ceva assaddhiyamūlakassa sesākusalarajassa ca appakattā apparajakkho. Natthi etassa saddhāti assaddho. So vuttappakārassa rajassa mahantattā mahārajakkho. Āraddhaṃ vīriyamanenāti āraddhavīriyo. So kosajjarajassa ceva kosajjamūlakassa sesākusalarajassa ca appakattā apparajakkho. Hīnavīriyattā kucchitena ākārena sīdatīti kusīdo, kusīdo eva kusīto. So vuttappakārassa rajassa mahantattā mahārajakkho. Ārammaṇaṃ upecca ṭhitā sati assāti upaṭṭhitassati. So muṭṭhassaccarajassa ceva muṭṭhassaccamūlakassa sesākusalarajassa ca appakattā apparajakkho. Muṭṭhā naṭṭhā sati assāti muṭṭhassati. So vuttappakārassa rajassa mahantattā mahārajakkho. Appanāsamādhinā upacārasamādhinā vā ārammaṇe samaṃ, sammā vā āhito ṭhitoti samāhito, samāhitacittoti vā samāhito. So uddhaccarajassa ceva uddhaccamūlakassa sesākusalarajassa ca appakattā apparajakkho. Na samāhito asamāhito. So vuttappakārassa rajassa mahantattā mahārajakkho. Udayatthagāminī paññā assa atthīti paññavā. So moharajassa ceva mohamūlakassa sesākusalarajassa ca appakattā apparajakkho. Mohamūḷhattā duṭṭhā paññā assāti duppañño. So vuttappakārassa rajassa mahantattā mahārajakkho. Saddho puggalo tikkhindriyoti bahulaṃ uppajjamānāya balavatiyā saddhāya saddho, teneva saddhindriyena tikkhindriyo. Assaddho puggalo mudindriyoti bahulaṃ uppajjamānena assaddhiyena assaddho, antarantarā uppajjamānena dubbalena saddhindriyena mudindriyo. Esa nayo sesesupi. Saddho puggalo svākāroti tāya eva saddhāya sobhanākāro. Assaddho puggalo dvākāroti teneva assaddhiyena virūpākāro. Esa nayo sesesupi. Suviññāpayoti sukhena viññāpetuṃ sakkuṇeyyo. Duviññāpayoti dukkhena viññāpetuṃ sakkuṇeyyo. Paralokavajjabhayadassāvīti ettha yasmā paññāsampannasseva saddhādīni suparisuddhāni honti, tasmā suparisuddhasaddhādisampanno taṃsampayuttāya, suparisuddhasaddhādisampannopi vā tappaccayāya paññāya paralokavajjabhayadassāvī hoti. Tasmā eva hi saddhādayopi cattāro ‘‘paralokavajjabhayadassāvī’’ti vuttā.
๑๑๒. อิทานิ ‘‘ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ โลกญฺจ วชฺชญฺจ ทเสฺสตุํ โลโกติอาทิมาหฯ เอตฺถ ขนฺธา เอว ลุชฺชนปลุชฺชนเฎฺฐน โลโกติ ขนฺธโลโกฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ วิปตฺติภวโลโกติ อปายโลโกฯ โส หิ อนิฎฺฐผลตฺตา วิรูโป ลาโภติ วิปตฺติ, ภวตีติ ภโว, วิปตฺติ เอว ภโว วิปตฺติภโว, วิปตฺติภโว เอว โลโก วิปตฺติภวโลโกฯ วิปตฺติสมฺภวโลโกติ อปายูปคํ กมฺมํฯ ตญฺหิ สมฺภวติ เอตสฺมา ผลนฺติ สมฺภโว, วิปตฺติยา สมฺภโว วิปตฺติสมฺภโว, วิปตฺติสมฺภโว เอว โลโก วิปตฺติสมฺภวโลโกฯ สมฺปตฺติภวโลโกติ สุคติโลโกฯ โส หิ อิฎฺฐผลตฺตา สุนฺทโร ลาโภติ สมฺปตฺติ, ภวตีติ ภโว, สมฺปตฺติ เอว ภโว สมฺปตฺติภโว, สมฺปตฺติภโว เอว โลโก สมฺปตฺติภวโลโกฯ สมฺปตฺติสมฺภวโลโกติ สุคตูปคํ กมฺมํฯ ตญฺหิ สมฺภวติ เอตสฺมา ผลนฺติ สมฺภโว, สมฺปตฺติยา สมฺภโว สมฺปตฺติสมฺภโว, สมฺปตฺติสมฺภโว เอว โลโก สมฺปตฺติสมฺภวโลโกฯ เอโก โลโกติอาทีนิ เหฎฺฐา วุตฺตตฺถาเนวฯ
112. Idāni ‘‘paralokavajjabhayadassāvī’’ti ettha vuttaṃ lokañca vajjañca dassetuṃ lokotiādimāha. Ettha khandhā eva lujjanapalujjanaṭṭhena lokoti khandhaloko. Sesadvayepi eseva nayo. Vipattibhavalokoti apāyaloko. So hi aniṭṭhaphalattā virūpo lābhoti vipatti, bhavatīti bhavo, vipatti eva bhavo vipattibhavo, vipattibhavo eva loko vipattibhavaloko. Vipattisambhavalokoti apāyūpagaṃ kammaṃ. Tañhi sambhavati etasmā phalanti sambhavo, vipattiyā sambhavo vipattisambhavo, vipattisambhavo eva loko vipattisambhavaloko. Sampattibhavalokoti sugatiloko. So hi iṭṭhaphalattā sundaro lābhoti sampatti, bhavatīti bhavo, sampatti eva bhavo sampattibhavo, sampattibhavo eva loko sampattibhavaloko. Sampattisambhavalokoti sugatūpagaṃ kammaṃ. Tañhi sambhavati etasmā phalanti sambhavo, sampattiyā sambhavo sampattisambhavo, sampattisambhavo eva loko sampattisambhavaloko. Eko lokotiādīni heṭṭhā vuttatthāneva.
วชฺชนฺติ นปุํสกวจนํ อสุโกติ อนิทฺทิฎฺฐตฺตา กตํฯ กิเลสาติ ราคาทโยฯ ทุจฺจริตาติ ปาณาติปาตาทโยฯ อภิสงฺขาราติ ปุญฺญาภิสงฺขาราทโยฯ ภวคามิกมฺมาติ อตฺตโน วิปากทานวเสน ภวํ คจฺฉนฺตีติ ภวคามิโน, อภิสงฺขาเรสุปิ วิปากชนกาเนว กมฺมานิ วุตฺตานิฯ อิตีติ วุตฺตปฺปการนิทสฺสนํฯ อิมสฺมิญฺจ โลเก อิมสฺมิญฺจ วเชฺชติ วุตฺตปฺปกาเร โลเก จ วเชฺช จฯ ติพฺพา ภยสญฺญาติ พลวตี ภยสญฺญาฯ ติพฺพาติ ปรสทฺทสฺส อโตฺถ วุโตฺต, ภยสญฺญาติ ภยสทฺทสฺส, โลกวชฺชทฺวยมฺปิ หิ ภยวตฺถุตฺตา สยญฺจ สภยตฺตา ภยํ, ภยมิติ สญฺญา ภยสญฺญาฯ ปจฺจุปฎฺฐิตา โหตีติ ตํ ตํ ปฎิจฺจ อุเปจฺจ ฐิตา โหติฯ เสยฺยถาปิ อุกฺขิตฺตาสิเก วธเกติ ยถา นาม ปหริตุํ อุจฺจาริตขเคฺค ปจฺจามิเตฺต ติพฺพา ภยสญฺญา ปจฺจุปฎฺฐิตา โหติ, เอวเมว โลเก จ วเชฺช จ ติพฺพา ภยสญฺญา ปจฺจุปฎฺฐิตา โหติฯ อิเมหิ ปญฺญาสาย อากาเรหีติ อปฺปรชกฺขปญฺจกาทีสุ ทสสุ ปญฺจเกสุ เอเกกสฺมิํ ปญฺจนฺนํ ปญฺจนฺนํ อาการานํ วเสน ปญฺญาสาย อากาเรหิฯ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานีติ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ฯ ชานาตีติ ตถาคโต ปญฺญาย ปชานาติฯ ปสฺสตีติ ทิพฺพจกฺขุนา ทิฎฺฐํ วิย กโรติฯ อญฺญาตีติ สพฺพาการมริยาทาหิ ชานาติฯ ปฎิวิชฺฌตีติ เอกเทสํ อเสเสตฺวา นิรวเสสทสฺสนวเสน ปญฺญาย ปทาเลตีติฯ
Vajjanti napuṃsakavacanaṃ asukoti aniddiṭṭhattā kataṃ. Kilesāti rāgādayo. Duccaritāti pāṇātipātādayo. Abhisaṅkhārāti puññābhisaṅkhārādayo. Bhavagāmikammāti attano vipākadānavasena bhavaṃ gacchantīti bhavagāmino, abhisaṅkhāresupi vipākajanakāneva kammāni vuttāni. Itīti vuttappakāranidassanaṃ. Imasmiñca loke imasmiñca vajjeti vuttappakāre loke ca vajje ca. Tibbā bhayasaññāti balavatī bhayasaññā. Tibbāti parasaddassa attho vutto, bhayasaññāti bhayasaddassa, lokavajjadvayampi hi bhayavatthuttā sayañca sabhayattā bhayaṃ, bhayamiti saññā bhayasaññā. Paccupaṭṭhitā hotīti taṃ taṃ paṭicca upecca ṭhitā hoti. Seyyathāpi ukkhittāsike vadhaketi yathā nāma paharituṃ uccāritakhagge paccāmitte tibbā bhayasaññā paccupaṭṭhitā hoti, evameva loke ca vajje ca tibbā bhayasaññā paccupaṭṭhitā hoti. Imehi paññāsāya ākārehīti apparajakkhapañcakādīsu dasasu pañcakesu ekekasmiṃ pañcannaṃ pañcannaṃ ākārānaṃ vasena paññāsāya ākārehi. Imāni pañcindriyānīti saddhindriyādīni pañcindriyāni . Jānātīti tathāgato paññāya pajānāti. Passatīti dibbacakkhunā diṭṭhaṃ viya karoti. Aññātīti sabbākāramariyādāhi jānāti. Paṭivijjhatīti ekadesaṃ asesetvā niravasesadassanavasena paññāya padāletīti.
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนิเทฺทสวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Indriyaparopariyattañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / ปฎิสมฺภิทามคฺคปาฬิ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ๖๘. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนิเทฺทโส • 68. Indriyaparopariyattañāṇaniddeso
