| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
इन्द्रियरासिवण्णना
Indriyarāsivaṇṇanā
सद्दहन्ति एतायाति सद्दहनकिरियाय पवत्तमानानं धम्मानं तत्थ आधिपच्चभावेन सद्धाय पच्चयतं दस्सेति। तस्सा हि धम्मानं तथापच्चयभावे सति ‘‘पुग्गलो सद्दहती’’ति वोहारो होति। पसादनीयट्ठानेसु पसादस्स पटिपक्खभूतं अकुसलं अस्सद्धियं मिच्छाधिमोक्खो च। पसादभूतो निच्छयो वत्थुगतो अधिमोक्खलक्खणं, न येवापनकाधिमोक्खोति। इन्दट्ठं कारेतीति ‘‘मं अन्तरेन तुम्हाकं अधिमुच्चनं नत्थि, मया सद्दहथा’’ति विय अत्तानं अनुवत्तेति सम्पयुत्तधम्मे। एवं सेसेसुपि। पक्खन्दनन्ति संसीदनं। पङ्को कद्दमतो घनीभूतो होति। पणकं पिच्छिलं उदकमलं। पीतं उदकं। ओकप्पनलक्खणाति अनुपविसित्वा एवमेतन्ति कप्पनलक्खणा। अकलुसभावो अकालुसियं, अनाविलभावोति अत्थो। बुद्धादिवत्थूनि सद्धेय्यानि। सप्पुरिसूपसेवनसद्धम्मसवनयोनिसोमनसिकारधम्मानुधम्मपटिपत्तियो सोतापत्तियङ्गानि। कुसलधम्मानं आदाने हत्थो विय, सब्बसम्पत्तिनिप्फादने वित्तं विय, अमतकसिफलफलने बीजं विय दट्ठब्बा।
Saddahanti etāyāti saddahanakiriyāya pavattamānānaṃ dhammānaṃ tattha ādhipaccabhāvena saddhāya paccayataṃ dasseti. Tassā hi dhammānaṃ tathāpaccayabhāve sati ‘‘puggalo saddahatī’’ti vohāro hoti. Pasādanīyaṭṭhānesu pasādassa paṭipakkhabhūtaṃ akusalaṃ assaddhiyaṃ micchādhimokkho ca. Pasādabhūto nicchayo vatthugato adhimokkhalakkhaṇaṃ, na yevāpanakādhimokkhoti. Indaṭṭhaṃ kāretīti ‘‘maṃ antarena tumhākaṃ adhimuccanaṃ natthi, mayā saddahathā’’ti viya attānaṃ anuvatteti sampayuttadhamme. Evaṃ sesesupi. Pakkhandananti saṃsīdanaṃ. Paṅko kaddamato ghanībhūto hoti. Paṇakaṃ picchilaṃ udakamalaṃ. Pītaṃ udakaṃ. Okappanalakkhaṇāti anupavisitvā evametanti kappanalakkhaṇā. Akalusabhāvo akālusiyaṃ, anāvilabhāvoti attho. Buddhādivatthūni saddheyyāni. Sappurisūpasevanasaddhammasavanayonisomanasikāradhammānudhammapaṭipattiyo sotāpattiyaṅgāni. Kusaladhammānaṃ ādāne hattho viya, sabbasampattinipphādane vittaṃ viya, amatakasiphalaphalane bījaṃ viya daṭṭhabbā.
वीरभावोति येन वीरो नाम होति, सो धम्मोति अत्थो। अनुबलप्पदानं पग्गहो। मग्गो गन्तब्बो होति, मग्गो गतो, कम्मं कत्तब्बं, कम्मं कतं, अप्पमत्तको आबाधो उप्पन्नो, गिलाना वुट्ठितो होति अचिरवुट्ठितो गेलञ्ञा, गामं वा निगमं वा पिण्डाय चरन्तो न लभति लूखस्स वा पणीतस्स वा भोजनस्स यावदत्थं पारिपूरिं, लभति…पे॰… पारिपूरिन्ति एतानि अनुरूपपच्चवेक्खणासहितानि अट्ठ वीरियारम्भवत्थूनि तंमूलकानि वा पच्चवेक्खणानि।
Vīrabhāvoti yena vīro nāma hoti, so dhammoti attho. Anubalappadānaṃ paggaho. Maggo gantabbo hoti, maggo gato, kammaṃ kattabbaṃ, kammaṃ kataṃ, appamattako ābādho uppanno, gilānā vuṭṭhito hoti aciravuṭṭhito gelaññā, gāmaṃ vā nigamaṃ vā piṇḍāya caranto na labhati lūkhassa vā paṇītassa vā bhojanassa yāvadatthaṃ pāripūriṃ, labhati…pe… pāripūrinti etāni anurūpapaccavekkhaṇāsahitāni aṭṭha vīriyārambhavatthūni taṃmūlakāni vā paccavekkhaṇāni.
चिरकतादिआरम्मणं उपगन्त्वा ठानं, अनिस्सज्जनं वा आरम्मणस्स उपट्ठानं। उदके अलाबु विय आरम्मणं पिलवित्वा गन्तुं अप्पदानं पासाणस्स विय निच्चलस्स आरम्मणस्स ठपनं सारणं असम्मुट्ठताकरणं अपिलापनं। अपिलापे करोति अपिलापेति। गतियोति निप्फत्तियो सम्भवतो फलतो च। अपरो नयोति रसादिदस्सनत्थं आरद्धं। सम्मोसपच्चनीकं किच्चं असम्मोसो, न सम्मोसाभावमत्तं। सतिया वत्थुभूता कायादयो कायादिसतिपट्ठाना, सतियोयेव वा पुरिमा पच्छिमानं पदट्ठानं।
Cirakatādiārammaṇaṃ upagantvā ṭhānaṃ, anissajjanaṃ vā ārammaṇassa upaṭṭhānaṃ. Udake alābu viya ārammaṇaṃ pilavitvā gantuṃ appadānaṃ pāsāṇassa viya niccalassa ārammaṇassa ṭhapanaṃ sāraṇaṃ asammuṭṭhatākaraṇaṃ apilāpanaṃ. Apilāpe karoti apilāpeti. Gatiyoti nipphattiyo sambhavato phalato ca. Aparo nayoti rasādidassanatthaṃ āraddhaṃ. Sammosapaccanīkaṃ kiccaṃ asammoso, na sammosābhāvamattaṃ. Satiyā vatthubhūtā kāyādayo kāyādisatipaṭṭhānā, satiyoyeva vā purimā pacchimānaṃ padaṭṭhānaṃ.
विक्खेपस्स उद्धच्चस्स। पञ्ञापेतीति पकारेहि जानापेति। एकालोका होतीति विपस्सनुपक्किलेसोभासं सन्धायाह। मनते विजानाति एतेनाति वा मनो, एवञ्च कत्वा ‘‘मनञ्च पटिच्च धम्मे चा’’ति (म॰ नि॰ १.२०४, ४००; ३.४२१, ४२५) कारणभावेन मनो वुत्तो। सब्बो हि मनो अत्तनो अनन्तरस्स विञ्ञाणस्स कारणन्ति। विजानातीति परिच्छिन्नोपलद्धिवसेन जानाति, न सञ्ञापञ्ञा विय सञ्जाननपटिविज्झनवसेन।
Vikkhepassa uddhaccassa. Paññāpetīti pakārehi jānāpeti. Ekālokā hotīti vipassanupakkilesobhāsaṃ sandhāyāha. Manate vijānāti etenāti vā mano, evañca katvā ‘‘manañca paṭicca dhamme cā’’ti (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425) kāraṇabhāvena mano vutto. Sabbo hi mano attano anantarassa viññāṇassa kāraṇanti. Vijānātīti paricchinnopaladdhivasena jānāti, na saññāpaññā viya sañjānanapaṭivijjhanavasena.
पीतिसोमनस्ससम्पयोगतोति वुत्ते येन योगा सुमनो होति, तं सोमनस्सन्ति वुच्चतीति पीतिया च सोमनस्सभावो आपज्जति, तस्मा विनापि कायेन वत्थुना सातवेदनासम्पयोगतोति योजेतब्बं। एवञ्च निप्पीतिकं सोमनस्सञ्च सङ्गहितं होति, पीतिउपलक्खितं वा सोमनस्सं सप्पीतिकं निप्पीतिकञ्च सोमनस्सन्ति अत्थो दट्ठब्बो।
Pītisomanassasampayogatoti vutte yena yogā sumano hoti, taṃ somanassanti vuccatīti pītiyā ca somanassabhāvo āpajjati, tasmā vināpi kāyena vatthunā sātavedanāsampayogatoti yojetabbaṃ. Evañca nippītikaṃ somanassañca saṅgahitaṃ hoti, pītiupalakkhitaṃ vā somanassaṃ sappītikaṃ nippītikañca somanassanti attho daṭṭhabbo.
पवत्तसन्तताधिपतेय्यन्ति पवत्तसङ्खाताय सन्ततिया अधिपतिभूतं। जीवितिन्द्रियस्स हि अत्तनो विज्जमानक्खणे अनुपालेन्तस्स अनन्तरञ्च सानुपालनानं उप्पत्तिया हेतुभूतस्स वसेन पवत्तं चिरट्ठितिकं होति, तंतंकम्मविसेसेन विसेसयुत्तं याव चुति अविसेसेन वा याव परिनिब्बानं अविच्छिन्नं पवत्तति जीवमानताविसेसयुत्तञ्चाति रूपारूपजीवितिन्द्रियानं समानलक्खणादिं वत्तुं ‘‘अत्तना अविनिभुत्तधम्मान’’न्ति आह। अनुपालेतब्बानं अत्थिक्खणेयेव। असति हि अनुपालेतब्बे उप्पलादिम्हि किं उदकं अनुपालेय्याति। तस्स तस्साति अनुपालनादिकस्स। साधनतोति साधनेन। तंसाधनञ्च जीवमानविसेसपच्चयभावतो।
Pavattasantatādhipateyyanti pavattasaṅkhātāya santatiyā adhipatibhūtaṃ. Jīvitindriyassa hi attano vijjamānakkhaṇe anupālentassa anantarañca sānupālanānaṃ uppattiyā hetubhūtassa vasena pavattaṃ ciraṭṭhitikaṃ hoti, taṃtaṃkammavisesena visesayuttaṃ yāva cuti avisesena vā yāva parinibbānaṃ avicchinnaṃ pavattati jīvamānatāvisesayuttañcāti rūpārūpajīvitindriyānaṃ samānalakkhaṇādiṃ vattuṃ ‘‘attanā avinibhuttadhammāna’’nti āha. Anupāletabbānaṃ atthikkhaṇeyeva. Asati hi anupāletabbe uppalādimhi kiṃ udakaṃ anupāleyyāti. Tassa tassāti anupālanādikassa. Sādhanatoti sādhanena. Taṃsādhanañca jīvamānavisesapaccayabhāvato.
इन्द्रियरासिवण्णना निट्ठिता।
Indriyarāsivaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / इन्द्रियरासिवण्णना • Indriyarāsivaṇṇanā
