Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / ధమ్మసఙ్గణీ-అనుటీకా • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
ఇన్ద్రియరాసివణ్ణనా
Indriyarāsivaṇṇanā
తత్థాతి సద్దహనసఙ్ఖాతే అధిమోక్ఖలక్ఖణే. పుగ్గలో సద్దహతీతి ఇమినాపి సద్ధాయ ఆహితవిసేసానం తంసమ్పయుత్తధమ్మానం సద్దహనకిరియాయ కత్తుభావమేవ విభావేతి. అవయవబ్యాపారో హి సముదాయే వోహరీయతీతి. న కేవలం పసాదనీయవత్థుస్మిం అప్పసాదనాకారప్పవత్తమేవ అకుసలం అస్సద్ధియం, అథ ఖో అప్పసాదనీయవత్థుస్మిం పసాదనాకారప్పవత్తమ్పీతి దస్సేతుం ‘‘మిచ్ఛాధిమోక్ఖో’’తి వుత్తం. తేన పూరణాదీసు పసాదస్స అస్సద్ధియతమాహ. పసాదభూతోతి ఏతేన అప్పసాదభూతం అస్సద్ధియం నివత్తేతి. వత్థుగతోతి ఇమినా మిచ్ఛాధిమోక్ఖం. ‘‘పసాదభూతో నిచ్ఛయో’’తి ఇమినా పన విభావితమేవత్థం పాకటం కరోన్తో ‘‘న యేవాపనకాధిమోక్ఖో’’తి ఆహ. అకాలుస్సియం పసాదో, తం పన అసఙ్ఖోభభావతో ‘‘అనావిలభావో’’తి వుత్తం. తఞ్హి సమ్పయుత్తేసు విదహన్తీ సద్ధా అకాలుస్సియపచ్చుపట్ఠానా. ఏవమేతన్తి అధిముచ్చనాకారేన పన గహేతబ్బత్తా అధిముత్తిపచ్చుపట్ఠానా. బుద్ధాదివత్థూనీతి ఏత్థ ఇధలోకపరలోకకమ్మఫలసమ్బన్ధాపి సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బం. ‘‘సద్ధాహత్థో, మహానామ, అరియసావకో’’తి, ‘‘సద్ధీధ విత్తం పురిసస్స సేట్ఠ’’న్తి (సం॰ ని॰ ౧.౨౪౬; సు॰ ని॰ ౧౮౪), ‘‘సద్ధా బీజం తపో వుట్ఠీ’’తి (సం॰ ని॰ ౧.౧౯౭; సు॰ ని॰ ౭౭) ఏవమాదివచనతో కుసలధమ్మానం ఆదానాదీసు హత్థాదయో వియ సద్ధా దట్ఠబ్బా.
Tatthāti saddahanasaṅkhāte adhimokkhalakkhaṇe. Puggalo saddahatīti imināpi saddhāya āhitavisesānaṃ taṃsampayuttadhammānaṃ saddahanakiriyāya kattubhāvameva vibhāveti. Avayavabyāpāro hi samudāye voharīyatīti. Na kevalaṃ pasādanīyavatthusmiṃ appasādanākārappavattameva akusalaṃ assaddhiyaṃ, atha kho appasādanīyavatthusmiṃ pasādanākārappavattampīti dassetuṃ ‘‘micchādhimokkho’’ti vuttaṃ. Tena pūraṇādīsu pasādassa assaddhiyatamāha. Pasādabhūtoti etena appasādabhūtaṃ assaddhiyaṃ nivatteti. Vatthugatoti iminā micchādhimokkhaṃ. ‘‘Pasādabhūto nicchayo’’ti iminā pana vibhāvitamevatthaṃ pākaṭaṃ karonto ‘‘na yevāpanakādhimokkho’’ti āha. Akālussiyaṃ pasādo, taṃ pana asaṅkhobhabhāvato ‘‘anāvilabhāvo’’ti vuttaṃ. Tañhi sampayuttesu vidahantī saddhā akālussiyapaccupaṭṭhānā. Evametanti adhimuccanākārena pana gahetabbattā adhimuttipaccupaṭṭhānā. Buddhādivatthūnīti ettha idhalokaparalokakammaphalasambandhāpi saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Saddhāhattho, mahānāma, ariyasāvako’’ti, ‘‘saddhīdha vittaṃ purisassa seṭṭha’’nti (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 184), ‘‘saddhā bījaṃ tapo vuṭṭhī’’ti (saṃ. ni. 1.197; su. ni. 77) evamādivacanato kusaladhammānaṃ ādānādīsu hatthādayo viya saddhā daṭṭhabbā.
‘‘ఇధ భిక్ఖునా కమ్మం కత్తబ్బం హోతి. తస్స ఏవం హోతి ‘కమ్మం ఖో మే కత్తబ్బం భవిస్సతి, కమ్మం ఖో పన మే కరోన్తస్స న సుకరం బుద్ధానం సాసనం మనసి కాతుం, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి అప్పత్తస్స పత్తియా అనధిగతస్స అధిగమాయ అసచ్ఛికతస్స సచ్ఛికిరియాయా’’’తి (దీ॰ ని॰ ౩.౩౩౫) –
‘‘Idha bhikkhunā kammaṃ kattabbaṃ hoti. Tassa evaṃ hoti ‘kammaṃ kho me kattabbaṃ bhavissati, kammaṃ kho pana me karontassa na sukaraṃ buddhānaṃ sāsanaṃ manasi kātuṃ, handāhaṃ vīriyaṃ ārabhāmi appattassa pattiyā anadhigatassa adhigamāya asacchikatassa sacchikiriyāyā’’’ti (dī. ni. 3.335) –
ఆదికా అనురూపపచ్చవేక్ఖణా.
Ādikā anurūpapaccavekkhaṇā.
తంమూలకానీతి గన్తబ్బమగ్గాదిమూలకాని. ఏత్థ చ మగ్గో గన్తబ్బో హోతీతిఆదయో అట్ఠకథాయం దస్సనవసేనేవ వుత్తా, న పాళియం ఆగతానుక్కమేనాతి దట్ఠబ్బం.
Taṃmūlakānīti gantabbamaggādimūlakāni. Ettha ca maggo gantabbo hotītiādayo aṭṭhakathāyaṃ dassanavaseneva vuttā, na pāḷiyaṃ āgatānukkamenāti daṭṭhabbaṃ.
కరణాదికాలే వియ చిరకతాదిఆరమ్మణం విభూతం కత్వా పవత్తన్తీ సతి తం ఉపగన్త్వా తిట్ఠన్తీ అనిస్సజ్జన్తీ చ హోతి. యం ఆరమ్మణం సమ్ముట్ఠం, తం పిలవిత్వా గతం వియ చలితం వియ చ హోతి, తప్పటిపక్ఖభావేన పన అసమ్ముట్ఠన్తి ఇమమత్థం దస్సేన్తో ‘‘ఉదకే అలాబు వియా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సారణన్తి ఏతేన ‘‘సరన్తి తాయా’’తి ఇమమేవత్థం విభావేతి. సరణకిరియాయ హి పవత్తమానానం ధమ్మానం తత్థ ఆధిపచ్చభావేన సతి పచ్చయో. తస్సా హి తథా పచ్చయభావే సతి తే ధమ్మా సారితా అసమ్ముట్ఠకతా అపిలావితాహోన్తీతి. ‘‘ఇమేహి నామ హేతూహి పచ్చయేహి చ ఏతే ధమ్మా సమ్భవన్తీ’’తి సమ్భవతో. ‘‘ఇమం నామ ఫలం నిబ్బత్తేన్తీ’’తి ఫలతో ధమ్మా ఉప్పజ్జనేన విపచ్చనేన చ నిప్ఫన్నా నామ హోన్తీతి. వత్థుభూతాతి ఆరమ్మణభూతా.
Karaṇādikāle viya cirakatādiārammaṇaṃ vibhūtaṃ katvā pavattantī sati taṃ upagantvā tiṭṭhantī anissajjantī ca hoti. Yaṃ ārammaṇaṃ sammuṭṭhaṃ, taṃ pilavitvā gataṃ viya calitaṃ viya ca hoti, tappaṭipakkhabhāvena pana asammuṭṭhanti imamatthaṃ dassento ‘‘udake alābu viyā’’tiādimāha. Tattha sāraṇanti etena ‘‘saranti tāyā’’ti imamevatthaṃ vibhāveti. Saraṇakiriyāya hi pavattamānānaṃ dhammānaṃ tattha ādhipaccabhāvena sati paccayo. Tassā hi tathā paccayabhāve sati te dhammā sāritā asammuṭṭhakatā apilāvitāhontīti. ‘‘Imehi nāma hetūhi paccayehi ca ete dhammā sambhavantī’’ti sambhavato. ‘‘Imaṃ nāma phalaṃ nibbattentī’’ti phalato dhammā uppajjanena vipaccanena ca nipphannā nāma hontīti. Vatthubhūtāti ārammaṇabhūtā.
సతిపి సబ్బేసం సారమ్మణధమ్మానం ఆరమ్మణగ్గహణే న చిత్తం వియ పరే పరిచ్ఛిజ్జగాహినోతి ‘‘పరిచ్ఛిన్నోపలద్ధివసేన జానాతీ’’తి చిత్తం వుత్తం. చేతసికేసు హి కేచి విసయం పరిచ్ఛిజ్జ గహేతుం న సక్కోన్తి, కేచి పన పరిచ్ఛేదమత్తేయేవ తిట్ఠన్తి, న విఞ్ఞాణం వియ విసయం గణ్హన్తీతి యే ఆసఙ్కితబ్బా, తేసు తదభావం దస్సేన్తో ‘‘న సఞ్ఞా…పే॰… విజ్ఝనవసేనా’’తి ఆహ.
Satipi sabbesaṃ sārammaṇadhammānaṃ ārammaṇaggahaṇe na cittaṃ viya pare paricchijjagāhinoti ‘‘paricchinnopaladdhivasena jānātī’’ti cittaṃ vuttaṃ. Cetasikesu hi keci visayaṃ paricchijja gahetuṃ na sakkonti, keci pana paricchedamatteyeva tiṭṭhanti, na viññāṇaṃ viya visayaṃ gaṇhantīti ye āsaṅkitabbā, tesu tadabhāvaṃ dassento ‘‘na saññā…pe… vijjhanavasenā’’ti āha.
పీతియా చ సోమనస్సభావో ఆపజ్జతీతి ఇదం పీతి చ సోమనస్సఞ్చ పీతిసోమనస్సన్తి పీతిసోమనస్సానం తుల్యయోగం సన్ధాయ వుత్తం. సోమనస్సస్సేవ పన ‘‘ఆజఞ్ఞరథో’’తి వియ పీతియుత్తం సోమనస్సం పీతిసోమనస్సన్తి పధానభావో ఇచ్ఛితోతి న పీతియా సోమనస్సభావప్పత్తి. న హి పధానే విజ్జమానే అప్పధానం ఉపయుజ్జతి, పీతిగ్గహణఞ్చేత్థ పీతియుత్తస్స సోమనస్సస్స యేభుయ్యేన భావతో పరిబ్యత్తకిచ్చతో చ కతం, న చ నిప్పీతికసోమనస్సస్స అసఙ్గహో. రుళ్హీసద్దేసు కిరియాయ అనచ్చన్తికభావతో. పీతియా పన ఉపలక్ఖణభావేన అయమత్థో సుట్ఠు యుజ్జతీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పీతిఉపలక్ఖితం వా’’తిఆది.
Pītiyā ca somanassabhāvo āpajjatīti idaṃ pīti ca somanassañca pītisomanassanti pītisomanassānaṃ tulyayogaṃ sandhāya vuttaṃ. Somanassasseva pana ‘‘ājaññaratho’’ti viya pītiyuttaṃ somanassaṃ pītisomanassanti padhānabhāvo icchitoti na pītiyā somanassabhāvappatti. Na hi padhāne vijjamāne appadhānaṃ upayujjati, pītiggahaṇañcettha pītiyuttassa somanassassa yebhuyyena bhāvato paribyattakiccato ca kataṃ, na ca nippītikasomanassassa asaṅgaho. Ruḷhīsaddesu kiriyāya anaccantikabhāvato. Pītiyā pana upalakkhaṇabhāvena ayamattho suṭṭhu yujjatīti dassento āha ‘‘pītiupalakkhitaṃ vā’’tiādi.
పవత్తం ఉపాదిన్నక్ఖన్ధం. చిరట్ఠితికం హోతీతి ఏతేన న కేవలం అనుపాలేతబ్బధమ్మానం ఖణట్ఠితియాయేవ, అథ ఖో పబన్ధానుపచ్ఛేదస్సపి జీవితం కారణన్తి దస్సేతి. అఞ్ఞథా హి ఆయుక్ఖయమరణం న యుజ్జేయ్యాతి. అవిసేసేనాతి కారణవిసేసానపేక్ఖేన జీవితిన్ద్రియతాసామఞ్ఞేన. యదిపి అరూపాసఞ్ఞభవేసు రూపారూపధమ్మా నప్పవత్తన్తి, తేహి పన పురిమపచ్ఛిమభవేసు చరిమపఠమధమ్మా సమానజాతియేన అబ్యవహితతాయ నిరన్తరాయేవ నామ హోన్తీతి ‘‘యావ పరినిబ్బానం అవిచ్ఛిన్నం పవత్తతీ’’తి వుత్తం. అనుపాలనాదికస్సాతి అనుపాలనపవత్తనట్ఠపనానియేవ వదతి. జీవమానవిసేసప్పచ్చయభావతోతి సహజాతానం జీవమానతావిసేసస్స పచ్చయభావతో. ఇన్ద్రియబద్ధస్స హి మతరూపతో కమ్మజస్స చ ఉతుజాదితో విసేసో జీవితిన్ద్రియకతోతి.
Pavattaṃ upādinnakkhandhaṃ. Ciraṭṭhitikaṃ hotīti etena na kevalaṃ anupāletabbadhammānaṃ khaṇaṭṭhitiyāyeva, atha kho pabandhānupacchedassapi jīvitaṃ kāraṇanti dasseti. Aññathā hi āyukkhayamaraṇaṃ na yujjeyyāti. Avisesenāti kāraṇavisesānapekkhena jīvitindriyatāsāmaññena. Yadipi arūpāsaññabhavesu rūpārūpadhammā nappavattanti, tehi pana purimapacchimabhavesu carimapaṭhamadhammā samānajātiyena abyavahitatāya nirantarāyeva nāma hontīti ‘‘yāva parinibbānaṃ avicchinnaṃ pavattatī’’ti vuttaṃ. Anupālanādikassāti anupālanapavattanaṭṭhapanāniyeva vadati. Jīvamānavisesappaccayabhāvatoti sahajātānaṃ jīvamānatāvisesassa paccayabhāvato. Indriyabaddhassa hi matarūpato kammajassa ca utujādito viseso jīvitindriyakatoti.
Related texts:
టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ధమ్మసఙ్గణీ-మూలటీకా • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ఇన్ద్రియరాసివణ్ణనా • Indriyarāsivaṇṇanā