| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ธมฺมสงฺคณี-มูลฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
อินฺทฺริยราสิวณฺณนา
Indriyarāsivaṇṇanā
สทฺทหนฺติ เอตายาติ สทฺทหนกิริยาย ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ ตตฺถ อาธิปจฺจภาเวน สทฺธาย ปจฺจยตํ ทเสฺสติฯ ตสฺสา หิ ธมฺมานํ ตถาปจฺจยภาเว สติ ‘‘ปุคฺคโล สทฺทหตี’’ติ โวหาโร โหติฯ ปสาทนียฎฺฐาเนสุ ปสาทสฺส ปฎิปกฺขภูตํ อกุสลํ อสฺสทฺธิยํ มิจฺฉาธิโมโกฺข จฯ ปสาทภูโต นิจฺฉโย วตฺถุคโต อธิโมกฺขลกฺขณํ, น เยวาปนกาธิโมโกฺขติฯ อินฺทฎฺฐํ กาเรตีติ ‘‘มํ อนฺตเรน ตุมฺหากํ อธิมุจฺจนํ นตฺถิ, มยา สทฺทหถา’’ติ วิย อตฺตานํ อนุวเตฺตติ สมฺปยุตฺตธเมฺมฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ปกฺขนฺทนนฺติ สํสีทนํฯ ปโงฺก กทฺทมโต ฆนีภูโต โหติฯ ปณกํ ปิจฺฉิลํ อุทกมลํฯ ปีตํ อุทกํฯ โอกปฺปนลกฺขณาติ อนุปวิสิตฺวา เอวเมตนฺติ กปฺปนลกฺขณาฯ อกลุสภาโว อกาลุสิยํ, อนาวิลภาโวติ อโตฺถฯ พุทฺธาทิวตฺถูนิ สเทฺธยฺยานิฯ สปฺปุริสูปเสวนสทฺธมฺมสวนโยนิโสมนสิการธมฺมานุธมฺมปฎิปตฺติโย โสตาปตฺติยงฺคานิฯ กุสลธมฺมานํ อาทาเน หโตฺถ วิย, สพฺพสมฺปตฺตินิปฺผาทเน วิตฺตํ วิย, อมตกสิผลผลเน พีชํ วิย ทฎฺฐพฺพาฯ
Saddahanti etāyāti saddahanakiriyāya pavattamānānaṃ dhammānaṃ tattha ādhipaccabhāvena saddhāya paccayataṃ dasseti. Tassā hi dhammānaṃ tathāpaccayabhāve sati ‘‘puggalo saddahatī’’ti vohāro hoti. Pasādanīyaṭṭhānesu pasādassa paṭipakkhabhūtaṃ akusalaṃ assaddhiyaṃ micchādhimokkho ca. Pasādabhūto nicchayo vatthugato adhimokkhalakkhaṇaṃ, na yevāpanakādhimokkhoti. Indaṭṭhaṃ kāretīti ‘‘maṃ antarena tumhākaṃ adhimuccanaṃ natthi, mayā saddahathā’’ti viya attānaṃ anuvatteti sampayuttadhamme. Evaṃ sesesupi. Pakkhandananti saṃsīdanaṃ. Paṅko kaddamato ghanībhūto hoti. Paṇakaṃ picchilaṃ udakamalaṃ. Pītaṃ udakaṃ. Okappanalakkhaṇāti anupavisitvā evametanti kappanalakkhaṇā. Akalusabhāvo akālusiyaṃ, anāvilabhāvoti attho. Buddhādivatthūni saddheyyāni. Sappurisūpasevanasaddhammasavanayonisomanasikāradhammānudhammapaṭipattiyo sotāpattiyaṅgāni. Kusaladhammānaṃ ādāne hattho viya, sabbasampattinipphādane vittaṃ viya, amatakasiphalaphalane bījaṃ viya daṭṭhabbā.
วีรภาโวติ เยน วีโร นาม โหติ, โส ธโมฺมติ อโตฺถฯ อนุพลปฺปทานํ ปคฺคโหฯ มโคฺค คนฺตโพฺพ โหติ, มโคฺค คโต, กมฺมํ กตฺตพฺพํ, กมฺมํ กตํ, อปฺปมตฺตโก อาพาโธ อุปฺปโนฺน, คิลานา วุฎฺฐิโต โหติ อจิรวุฎฺฐิโต เคลญฺญา, คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรโนฺต น ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูริํ, ลภติ…เป.… ปาริปูรินฺติ เอตานิ อนุรูปปจฺจเวกฺขณาสหิตานิ อฎฺฐ วีริยารมฺภวตฺถูนิ ตํมูลกานิ วา ปจฺจเวกฺขณานิฯ
Vīrabhāvoti yena vīro nāma hoti, so dhammoti attho. Anubalappadānaṃ paggaho. Maggo gantabbo hoti, maggo gato, kammaṃ kattabbaṃ, kammaṃ kataṃ, appamattako ābādho uppanno, gilānā vuṭṭhito hoti aciravuṭṭhito gelaññā, gāmaṃ vā nigamaṃ vā piṇḍāya caranto na labhati lūkhassa vā paṇītassa vā bhojanassa yāvadatthaṃ pāripūriṃ, labhati…pe… pāripūrinti etāni anurūpapaccavekkhaṇāsahitāni aṭṭha vīriyārambhavatthūni taṃmūlakāni vā paccavekkhaṇāni.
จิรกตาทิอารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ฐานํ, อนิสฺสชฺชนํ วา อารมฺมณสฺส อุปฎฺฐานํฯ อุทเก อลาพุ วิย อารมฺมณํ ปิลวิตฺวา คนฺตุํ อปฺปทานํ ปาสาณสฺส วิย นิจฺจลสฺส อารมฺมณสฺส ฐปนํ สารณํ อสมฺมุฎฺฐตากรณํ อปิลาปนํฯ อปิลาเป กโรติ อปิลาเปติฯ คติโยติ นิปฺผตฺติโย สมฺภวโต ผลโต จฯ อปโร นโยติ รสาทิทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ สโมฺมสปจฺจนีกํ กิจฺจํ อสโมฺมโส, น สโมฺมสาภาวมตฺตํฯ สติยา วตฺถุภูตา กายาทโย กายาทิสติปฎฺฐานา, สติโยเยว วา ปุริมา ปจฺฉิมานํ ปทฎฺฐานํฯ
Cirakatādiārammaṇaṃ upagantvā ṭhānaṃ, anissajjanaṃ vā ārammaṇassa upaṭṭhānaṃ. Udake alābu viya ārammaṇaṃ pilavitvā gantuṃ appadānaṃ pāsāṇassa viya niccalassa ārammaṇassa ṭhapanaṃ sāraṇaṃ asammuṭṭhatākaraṇaṃ apilāpanaṃ. Apilāpe karoti apilāpeti. Gatiyoti nipphattiyo sambhavato phalato ca. Aparo nayoti rasādidassanatthaṃ āraddhaṃ. Sammosapaccanīkaṃ kiccaṃ asammoso, na sammosābhāvamattaṃ. Satiyā vatthubhūtā kāyādayo kāyādisatipaṭṭhānā, satiyoyeva vā purimā pacchimānaṃ padaṭṭhānaṃ.
วิเกฺขปสฺส อุทฺธจฺจสฺสฯ ปญฺญาเปตีติ ปกาเรหิ ชานาเปติฯ เอกาโลกา โหตีติ วิปสฺสนุปกฺกิเลโสภาสํ สนฺธายาหฯ มนเต วิชานาติ เอเตนาติ วา มโน, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘มนญฺจ ปฎิจฺจ ธเมฺม จา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๐๔, ๔๐๐; ๓.๔๒๑, ๔๒๕) การณภาเวน มโน วุโตฺตฯ สโพฺพ หิ มโน อตฺตโน อนนฺตรสฺส วิญฺญาณสฺส การณนฺติฯ วิชานาตีติ ปริจฺฉิโนฺนปลทฺธิวเสน ชานาติ, น สญฺญาปญฺญา วิย สญฺชานนปฎิวิชฺฌนวเสนฯ
Vikkhepassa uddhaccassa. Paññāpetīti pakārehi jānāpeti. Ekālokā hotīti vipassanupakkilesobhāsaṃ sandhāyāha. Manate vijānāti etenāti vā mano, evañca katvā ‘‘manañca paṭicca dhamme cā’’ti (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425) kāraṇabhāvena mano vutto. Sabbo hi mano attano anantarassa viññāṇassa kāraṇanti. Vijānātīti paricchinnopaladdhivasena jānāti, na saññāpaññā viya sañjānanapaṭivijjhanavasena.
ปีติโสมนสฺสสมฺปโยคโตติ วุเตฺต เยน โยคา สุมโน โหติ, ตํ โสมนสฺสนฺติ วุจฺจตีติ ปีติยา จ โสมนสฺสภาโว อาปชฺชติ, ตสฺมา วินาปิ กาเยน วตฺถุนา สาตเวทนาสมฺปโยคโตติ โยเชตพฺพํฯ เอวญฺจ นิปฺปีติกํ โสมนสฺสญฺจ สงฺคหิตํ โหติ, ปีติอุปลกฺขิตํ วา โสมนสฺสํ สปฺปีติกํ นิปฺปีติกญฺจ โสมนสฺสนฺติ อโตฺถ ทฎฺฐโพฺพฯ
Pītisomanassasampayogatoti vutte yena yogā sumano hoti, taṃ somanassanti vuccatīti pītiyā ca somanassabhāvo āpajjati, tasmā vināpi kāyena vatthunā sātavedanāsampayogatoti yojetabbaṃ. Evañca nippītikaṃ somanassañca saṅgahitaṃ hoti, pītiupalakkhitaṃ vā somanassaṃ sappītikaṃ nippītikañca somanassanti attho daṭṭhabbo.
ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยนฺติ ปวตฺตสงฺขาตาย สนฺตติยา อธิปติภูตํฯ ชีวิตินฺทฺริยสฺส หิ อตฺตโน วิชฺชมานกฺขเณ อนุปาเลนฺตสฺส อนนฺตรญฺจ สานุปาลนานํ อุปฺปตฺติยา เหตุภูตสฺส วเสน ปวตฺตํ จิรฎฺฐิติกํ โหติ, ตํตํกมฺมวิเสเสน วิเสสยุตฺตํ ยาว จุติ อวิเสเสน วา ยาว ปรินิพฺพานํ อวิจฺฉินฺนํ ปวตฺตติ ชีวมานตาวิเสสยุตฺตญฺจาติ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยานํ สมานลกฺขณาทิํ วตฺตุํ ‘‘อตฺตนา อวินิภุตฺตธมฺมาน’’นฺติ อาหฯ อนุปาเลตพฺพานํ อตฺถิกฺขเณเยวฯ อสติ หิ อนุปาเลตเพฺพ อุปฺปลาทิมฺหิ กิํ อุทกํ อนุปาเลยฺยาติฯ ตสฺส ตสฺสาติ อนุปาลนาทิกสฺสฯ สาธนโตติ สาธเนนฯ ตํสาธนญฺจ ชีวมานวิเสสปจฺจยภาวโตฯ
Pavattasantatādhipateyyanti pavattasaṅkhātāya santatiyā adhipatibhūtaṃ. Jīvitindriyassa hi attano vijjamānakkhaṇe anupālentassa anantarañca sānupālanānaṃ uppattiyā hetubhūtassa vasena pavattaṃ ciraṭṭhitikaṃ hoti, taṃtaṃkammavisesena visesayuttaṃ yāva cuti avisesena vā yāva parinibbānaṃ avicchinnaṃ pavattati jīvamānatāvisesayuttañcāti rūpārūpajīvitindriyānaṃ samānalakkhaṇādiṃ vattuṃ ‘‘attanā avinibhuttadhammāna’’nti āha. Anupāletabbānaṃ atthikkhaṇeyeva. Asati hi anupāletabbe uppalādimhi kiṃ udakaṃ anupāleyyāti. Tassa tassāti anupālanādikassa. Sādhanatoti sādhanena. Taṃsādhanañca jīvamānavisesapaccayabhāvato.
อินฺทฺริยราสิวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Indriyarāsivaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ธมฺมสงฺคณี-อนุฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / อินฺทฺริยราสิวณฺณนา • Indriyarāsivaṇṇanā
