| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
ឥន្ទ្រិយរាសិវណ្ណនា
Indriyarāsivaṇṇanā
សទ្ទហន្តិ ឯតាយ, សយំ វា សទ្ទហតិ, សទ្ទហនមត្តមេវ វា ឯសាតិ សទ្ធា។ សាវ អស្សទ្ធិយស្ស អភិភវនតោ អធិបតិយដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយំ។ អធិមោក្ខលក្ខណេ វា ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ។ សទ្ធាវ ឥន្ទ្រិយំ សទ្ធិន្ទ្រិយំ។ សា បនេសា សម្បសាទនលក្ខណា ច សទ្ធា សម្បក្ខន្ទនលក្ខណា ច។
Saddahanti etāya, sayaṃ vā saddahati, saddahanamattameva vā esāti saddhā. Sāva assaddhiyassa abhibhavanato adhipatiyaṭṭhena indriyaṃ. Adhimokkhalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Saddhāva indriyaṃ saddhindriyaṃ. Sā panesā sampasādanalakkhaṇā ca saddhā sampakkhandanalakkhaṇā ca.
យថា ហិ រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស ឧទកប្បសាទកោ មណិ ឧទកេ បក្ខិត្តោ បង្កសេវាលបណកកទ្ទមំ សន្និសីទាបេតិ, ឧទកំ អច្ឆំ ករោតិ វិប្បសន្នំ អនាវិលំ, ឯវមេវ សទ្ធា ឧប្បជ្ជមានា នីវរណេ វិក្ខម្ភេតិ, កិលេសេ សន្និសីទាបេតិ, ចិត្តំ បសាទេតិ, អនាវិលំ ករោតិ។ បសន្នេន ចិត្តេន យោគាវចរោ កុលបុត្តោ ទានំ ទេតិ, សីលំ សមាទិយតិ, ឧបោសថកម្មំ ករោតិ, ភាវនំ អារភតិ។ ឯវំ តាវ សទ្ធា សម្បសាទនលក្ខណាតិ វេទិតព្ពា។ តេនាហ អាយស្មា នាគសេនោ –
Yathā hi rañño cakkavattissa udakappasādako maṇi udake pakkhitto paṅkasevālapaṇakakaddamaṃ sannisīdāpeti, udakaṃ acchaṃ karoti vippasannaṃ anāvilaṃ, evameva saddhā uppajjamānā nīvaraṇe vikkhambheti, kilese sannisīdāpeti, cittaṃ pasādeti, anāvilaṃ karoti. Pasannena cittena yogāvacaro kulaputto dānaṃ deti, sīlaṃ samādiyati, uposathakammaṃ karoti, bhāvanaṃ ārabhati. Evaṃ tāva saddhā sampasādanalakkhaṇāti veditabbā. Tenāha āyasmā nāgaseno –
‘‘យថា, មហារាជ, រាជា ចក្កវត្តិ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ សទ្ធិំ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នោ បរិត្តំ ឧទកំ តរេយ្យ, តំ ឧទកំ ហត្ថីហិ ច អស្សេហិ ច រថេហិ ច បត្តីហិ ច សង្ខុភិតំ ភវេយ្យ អាវិលំ លុលិតំ កលលីភូតំ, ឧត្តិណ្ណោ ច រាជា ចក្កវត្តិ មនុស្សេ អាណាបេយ្យ ‘បានីយំ ភណេ អាហរថ, តំ បិវិស្សាមី’តិ។ រញ្ញោ ច ឧទកប្បសាទកោ មណិ ភវេយ្យ។ ‘ឯវំ ទេវា’តិ ខោ តេ មនុស្សា រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស បដិស្សុត្វា តំ ឧទកប្បសាទកំ មណិំ ឧទកេ បក្ខិបេយ្យុំ។ តស្មិំ ឧទកេ បក្ខិត្តមត្តេ បង្កសេវាលបណកំ វិគច្ឆេយ្យ, កទ្ទមោ ច សន្និសីទេយ្យ, អច្ឆំ ភវេយ្យ ឧទកំ វិប្បសន្នំ អនាវិលំ, តតោ រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស បានីយំ ឧបនាមេយ្យុំ – ‘បិវតុ ទេវោ បានីយ’ន្តិ។
‘‘Yathā, mahārāja, rājā cakkavatti caturaṅginiyā senāya saddhiṃ addhānamaggappaṭipanno parittaṃ udakaṃ tareyya, taṃ udakaṃ hatthīhi ca assehi ca rathehi ca pattīhi ca saṅkhubhitaṃ bhaveyya āvilaṃ lulitaṃ kalalībhūtaṃ, uttiṇṇo ca rājā cakkavatti manusse āṇāpeyya ‘pānīyaṃ bhaṇe āharatha, taṃ pivissāmī’ti. Rañño ca udakappasādako maṇi bhaveyya. ‘Evaṃ devā’ti kho te manussā rañño cakkavattissa paṭissutvā taṃ udakappasādakaṃ maṇiṃ udake pakkhipeyyuṃ. Tasmiṃ udake pakkhittamatte paṅkasevālapaṇakaṃ vigaccheyya, kaddamo ca sannisīdeyya, acchaṃ bhaveyya udakaṃ vippasannaṃ anāvilaṃ, tato rañño cakkavattissa pānīyaṃ upanāmeyyuṃ – ‘pivatu devo pānīya’nti.
‘‘យថា , មហារាជ, ឧទកំ ឯវំ ចិត្តំ ទដ្ឋព្ពំ។ យថា តេ មនុស្សា ឯវំ យោគាវចរោ ទដ្ឋព្ពោ។ យថា បង្កសេវាលបណកំ កទ្ទមោ ច ឯវំ កិលេសា ទដ្ឋព្ពា។ យថា ឧទកប្បសាទកោ មណិ ឯវំ សទ្ធា ទដ្ឋព្ពា។ យថា ឧទកប្បសាទកេ មណិម្ហិ បក្ខិត្តមត្តេ បង្កសេវាលបណកំ វិគច្ឆតិ កទ្ទមោ ច សន្និសីទតិ, អច្ឆំ ភវតិ ឧទកំ វិប្បសន្នំ អនាវិលំ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សទ្ធា ឧប្បជ្ជមានា នីវរណេ វិក្ខម្ភេតិ, វិនីវរណំ ចិត្តំ ហោតិ អច្ឆំ វិប្បសន្នំ អនាវិល’’ន្តិ (មិ. ប. ២.១.១០)។
‘‘Yathā , mahārāja, udakaṃ evaṃ cittaṃ daṭṭhabbaṃ. Yathā te manussā evaṃ yogāvacaro daṭṭhabbo. Yathā paṅkasevālapaṇakaṃ kaddamo ca evaṃ kilesā daṭṭhabbā. Yathā udakappasādako maṇi evaṃ saddhā daṭṭhabbā. Yathā udakappasādake maṇimhi pakkhittamatte paṅkasevālapaṇakaṃ vigacchati kaddamo ca sannisīdati, acchaṃ bhavati udakaṃ vippasannaṃ anāvilaṃ, evameva kho, mahārāja, saddhā uppajjamānā nīvaraṇe vikkhambheti, vinīvaraṇaṃ cittaṃ hoti acchaṃ vippasannaṃ anāvila’’nti (mi. pa. 2.1.10).
យថា បន កុម្ភិលមករគាហរក្ខសាទិកិណ្ណំ បូរំ មហានទិំ អាគម្ម ភីរុកជនោ ឧភោសុ តីរេសុ តិដ្ឋតិ។ សង្គាមសូរោ បន មហាយោធោ អាគន្ត្វា ‘កស្មា ឋិតត្ថា’តិ បុច្ឆិត្វា ‘សប្បដិភយភាវេន ឱតរិតុំ ន វិសហាមា’តិ វុត្តេ សុនិសិតំ អសិំ គហេត្វា ‘មម បច្ឆតោ ឯថ, មា ភាយិត្ថា’តិ វត្វា នទិំ ឱតរិត្វា អាគតាគតេ កុម្ភិលាទយោ បដិពាហិត្វា ឱរិមតីរតោ មនុស្សានំ សោត្ថិភាវំ ករោន្តោ បារិមតីរំ នេតិ។ បារិមតីរតោបិ សោត្ថិនា ឱរិមតីរំ អានេតិ។ ឯវមេវ ទានំ ទទតោ សីលំ រក្ខតោ ឧបោសថកម្មំ ករោតោ ភាវនំ អារភតោ សទ្ធា បុព្ពង្គមា បុរេចារិកា ហោតិ។ តេន វុត្តំ ‘សម្បក្ខន្ទនលក្ខណា ច សទ្ធា’តិ។
Yathā pana kumbhilamakaragāharakkhasādikiṇṇaṃ pūraṃ mahānadiṃ āgamma bhīrukajano ubhosu tīresu tiṭṭhati. Saṅgāmasūro pana mahāyodho āgantvā ‘kasmā ṭhitatthā’ti pucchitvā ‘sappaṭibhayabhāvena otarituṃ na visahāmā’ti vutte sunisitaṃ asiṃ gahetvā ‘mama pacchato etha, mā bhāyitthā’ti vatvā nadiṃ otaritvā āgatāgate kumbhilādayo paṭibāhitvā orimatīrato manussānaṃ sotthibhāvaṃ karonto pārimatīraṃ neti. Pārimatīratopi sotthinā orimatīraṃ āneti. Evameva dānaṃ dadato sīlaṃ rakkhato uposathakammaṃ karoto bhāvanaṃ ārabhato saddhā pubbaṅgamā purecārikā hoti. Tena vuttaṃ ‘sampakkhandanalakkhaṇā ca saddhā’ti.
អបរោ នយោ – សទ្ទហនលក្ខណា សទ្ធា, ឱកប្បនលក្ខណា វា។ បសាទនរសា ឧទកប្បសាទកមណិ វិយ, បក្ខន្ទនរសា វា ឱឃុត្តរណោ វិយ។ អកាលុសិយបច្ចុបដ្ឋានា, អធិមុត្តិបច្ចុបដ្ឋានា វា។ សទ្ធេយ្យវត្ថុបទដ្ឋានា សោតាបត្តិយង្គបទដ្ឋានា វា, សា ហត្ថវិត្តពីជានិ វិយ ទដ្ឋព្ពា។
Aparo nayo – saddahanalakkhaṇā saddhā, okappanalakkhaṇā vā. Pasādanarasā udakappasādakamaṇi viya, pakkhandanarasā vā oghuttaraṇo viya. Akālusiyapaccupaṭṭhānā, adhimuttipaccupaṭṭhānā vā. Saddheyyavatthupadaṭṭhānā sotāpattiyaṅgapadaṭṭhānā vā, sā hatthavittabījāni viya daṭṭhabbā.
វីរស្ស ភាវោ វីរិយំ, វីរានំ វា កម្មំ វីរិយំ។ វិធិនា វា នយេន ឧបាយេន ឦរយិតព្ពំ បវត្តយិតព្ពន្តិ វីរិយំ។ តទេវ កោសជ្ជស្ស អភិភវនតោ អធិបតិយដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយំ។ បគ្គហណលក្ខណេ វា ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ។ វីរិយមេវ ឥន្ទ្រិយំ វីរិយិន្ទ្រិយំ។ តំ បនេតំ ឧបត្ថម្ភនលក្ខណញ្ច វីរិយំ បគ្គហណលក្ខណញ្ច។ យថា ហិ ជិណ្ណឃរំ អាគន្តុកេន ថូណុបត្ថម្ភេន តិដ្ឋតិ, ឯវមេវ យោគាវចរោ វីរិយុបត្ថម្ភេន ឧបត្ថម្ភិតោ ហុត្វា សព្ពកុសលធម្មេហិ ន ហាយតិ, ន បរិហាយតិ។ ឯវំ តាវស្ស ឧបត្ថម្ភនលក្ខណតា វេទិតព្ពា។ តេនាហ ថេរោ នាគសេនោ –
Vīrassa bhāvo vīriyaṃ, vīrānaṃ vā kammaṃ vīriyaṃ. Vidhinā vā nayena upāyena īrayitabbaṃ pavattayitabbanti vīriyaṃ. Tadeva kosajjassa abhibhavanato adhipatiyaṭṭhena indriyaṃ. Paggahaṇalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Vīriyameva indriyaṃ vīriyindriyaṃ. Taṃ panetaṃ upatthambhanalakkhaṇañca vīriyaṃ paggahaṇalakkhaṇañca. Yathā hi jiṇṇagharaṃ āgantukena thūṇupatthambhena tiṭṭhati, evameva yogāvacaro vīriyupatthambhena upatthambhito hutvā sabbakusaladhammehi na hāyati, na parihāyati. Evaṃ tāvassa upatthambhanalakkhaṇatā veditabbā. Tenāha thero nāgaseno –
‘‘យថា , មហារាជ, បុរិសោ គេហេ បតន្តេ តមញ្ញេន ទារុនា ឧបត្ថម្ភេយ្យ, ឧបត្ថម្ភិតំ សន្តំ ឯវំ តំ គេហំ ន បតេយ្យ, ឯវមេវ ខោ មហារាជ ឧបត្ថម្ភនលក្ខណំ វីរិយំ, វីរិយុបត្ថម្ភិតា សព្ពេ កុសលា ធម្មា ន ហាយន្តិ ន បរិហាយន្តី’’តិ (មិ. ប. ២.១.១២)។
‘‘Yathā , mahārāja, puriso gehe patante tamaññena dārunā upatthambheyya, upatthambhitaṃ santaṃ evaṃ taṃ gehaṃ na pateyya, evameva kho mahārāja upatthambhanalakkhaṇaṃ vīriyaṃ, vīriyupatthambhitā sabbe kusalā dhammā na hāyanti na parihāyantī’’ti (mi. pa. 2.1.12).
យថា វា បន ខុទ្ទិកាយ ច មហតិកាយ ច សេនាយ សង្គាមេ បវត្តេ ខុទ្ទិកា សេនា ឱលីយេយ្យ, តតោ រញ្ញោ អារោចេយ្យ, រាជា ពលវាហនំ បេសេយ្យ, តេន បគ្គហិតា សកសេនា បរសេនំ បរាជេយ្យ, ឯវមេវ វីរិយំ សហជាតសម្បយុត្តធម្មានំ ឱលីយិតុំ ឱសក្កិតុំ ន ទេតិ, ឧក្ខិបតិ, បគ្គណ្ហាតិ។ តេន វុត្តំ ‘បគ្គហណលក្ខណញ្ច វីរិយ’ន្តិ។
Yathā vā pana khuddikāya ca mahatikāya ca senāya saṅgāme pavatte khuddikā senā olīyeyya, tato rañño āroceyya, rājā balavāhanaṃ peseyya, tena paggahitā sakasenā parasenaṃ parājeyya, evameva vīriyaṃ sahajātasampayuttadhammānaṃ olīyituṃ osakkituṃ na deti, ukkhipati, paggaṇhāti. Tena vuttaṃ ‘paggahaṇalakkhaṇañca vīriya’nti.
អបរោ នយោ – ឧស្សាហលក្ខណំ វីរិយំ, សហជាតានំ ឧបត្ថម្ភនរសំ, អសំសីទនភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, ‘‘សំវិគ្គោ យោនិសោ បទហតី’’តិ (អ. និ. ៤.១១៣) វចនតោ សំវេគបទដ្ឋានំ, វីរិយារម្ភវត្ថុបទដ្ឋានំ វា។ សម្មា អារទ្ធំ សព្ពាសំ សម្បត្តីនំ មូលំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។
Aparo nayo – ussāhalakkhaṇaṃ vīriyaṃ, sahajātānaṃ upatthambhanarasaṃ, asaṃsīdanabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, ‘‘saṃviggo yoniso padahatī’’ti (a. ni. 4.113) vacanato saṃvegapadaṭṭhānaṃ, vīriyārambhavatthupadaṭṭhānaṃ vā. Sammā āraddhaṃ sabbāsaṃ sampattīnaṃ mūlaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ.
សរន្តិ ឯតាយ, សយំ វា សរតិ, សរណមត្តមេវ វា ឯសាតិ សតិ។ សាវ មុដ្ឋស្សច្ចស្ស អភិភវនតោ អធិបតិយដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយំ, ឧបដ្ឋានលក្ខណេ វា ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ។ សតិ ឯវ ឥន្ទ្រិយំ សតិន្ទ្រិយំ។ សា បនេសា អបិលាបនលក្ខណា ច សតិ ឧបគ្គណ្ហនលក្ខណា ច។ យថា ហិ រញ្ញោ ភណ្ឌាគារិកោ ទសវិធំ រតនំ គោបយន្តោ សាយំបាតំ រាជានំ ឥស្សរិយសម្បត្តិំ សល្លក្ខាបេតិ សារេតិ, ឯវមេវ សតិ កុសលំ ធម្មំ សល្លក្ខាបេតិ សរាបេតិ។ តេនាហ ថេរោ –
Saranti etāya, sayaṃ vā sarati, saraṇamattameva vā esāti sati. Sāva muṭṭhassaccassa abhibhavanato adhipatiyaṭṭhena indriyaṃ, upaṭṭhānalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Sati eva indriyaṃ satindriyaṃ. Sā panesā apilāpanalakkhaṇā ca sati upaggaṇhanalakkhaṇā ca. Yathā hi rañño bhaṇḍāgāriko dasavidhaṃ ratanaṃ gopayanto sāyaṃpātaṃ rājānaṃ issariyasampattiṃ sallakkhāpeti sāreti, evameva sati kusalaṃ dhammaṃ sallakkhāpeti sarāpeti. Tenāha thero –
‘‘យថា, មហារាជ, រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស ភណ្ឌាគារិកោ រាជានំ ចក្កវត្តិំ សាយំបាតំ យសំ សរាបេតិ – ‘ឯត្តកា, ទេវ, ហត្ថី, ឯត្តកា អស្សា, ឯត្តកា រថា, ឯត្តកា បត្តី, ឯត្តកំ ហិរញ្ញំ, ឯត្តកំ សុវណ្ណំ, ឯត្តកំ សព្ពំ សាបតេយ្យំ, តំ ទេវោ សរតូ’តិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សតិ កុសលេ ធម្មេ អបិលាបេតិ – ឥមេ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, ឥមេ ចត្តារោ សម្មប្បធានា, ឥមេ ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា, ឥមានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ, ឥមានិ បញ្ច ពលានិ, ឥមេ សត្ត ពោជ្ឈង្គា, អយំ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ, អយំ សមថោ, អយំ វិបស្សនា, អយំ វិជ្ជា, អយំ វិមុត្តិ, ឥមេ លោកុត្តរា ធម្មាតិ។ ឯវំ ខោ, មហារាជ, អបិលាបនលក្ខណា សតី’’តិ (មិ. ប. ២.១.១៣)។
‘‘Yathā, mahārāja, rañño cakkavattissa bhaṇḍāgāriko rājānaṃ cakkavattiṃ sāyaṃpātaṃ yasaṃ sarāpeti – ‘ettakā, deva, hatthī, ettakā assā, ettakā rathā, ettakā pattī, ettakaṃ hiraññaṃ, ettakaṃ suvaṇṇaṃ, ettakaṃ sabbaṃ sāpateyyaṃ, taṃ devo saratū’ti, evameva kho, mahārāja, sati kusale dhamme apilāpeti – ime cattāro satipaṭṭhānā, ime cattāro sammappadhānā, ime cattāro iddhipādā, imāni pañcindriyāni, imāni pañca balāni, ime satta bojjhaṅgā, ayaṃ ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, ayaṃ samatho, ayaṃ vipassanā, ayaṃ vijjā, ayaṃ vimutti, ime lokuttarā dhammāti. Evaṃ kho, mahārāja, apilāpanalakkhaṇā satī’’ti (mi. pa. 2.1.13).
យថា បន រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស បរិណាយករតនំ រញ្ញោ អហិតេ ច ហិតេ ច ញត្វា អហិតេ អបយាបេតិ, ហិតេ ឧបយាបេតិ, ឯវមេវ សតិ ហិតាហិតានំ ធម្មានំ គតិយោ សមន្វេសិត្វា ‘ឥមេ កាយទុច្ចរិតាទយោ ធម្មា អហិតា’តិ អហិតេ ធម្មេ អបនុទេតិ , ‘ឥមេ កាយសុចរិតាទយោ ធម្មា ហិតា’តិ ហិតេ ធម្មេ ឧបគ្គណ្ហាតិ។ តេនាហ ថេរោ –
Yathā pana rañño cakkavattissa pariṇāyakaratanaṃ rañño ahite ca hite ca ñatvā ahite apayāpeti, hite upayāpeti, evameva sati hitāhitānaṃ dhammānaṃ gatiyo samanvesitvā ‘ime kāyaduccaritādayo dhammā ahitā’ti ahite dhamme apanudeti , ‘ime kāyasucaritādayo dhammā hitā’ti hite dhamme upaggaṇhāti. Tenāha thero –
‘‘យថា, មហារាជ, រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស បរិណាយករតនំ រញ្ញោ ហិតាហិតេ ជានាតិ ‘ឥមេ រញ្ញោ ហិតា ឥមេ អហិតា, ឥមេ ឧបការា ឥមេ អនុបការា’តិ, តតោ អហិតេ អបនុទេតិ ហិតេ ឧបគ្គណ្ហាតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, សតិ ឧប្បជ្ជមានា ហិតាហិតានំ ធម្មានំ គតិយោ សមន្វេសតិ ‘ឥមេ ធម្មា ហិតា ឥមេ ធម្មា អហិតា, ឥមេ ធម្មា ឧបការា ឥមេ ធម្មា អនុបការា’តិ , តតោ អហិតេ ធម្មេ អបនុទេតិ ហិតេ ធម្មេ ឧបគ្គណ្ហាតិ។ ឯវំ ខោ, មហារាជ, ឧបគ្គណ្ហនលក្ខណា សតី’’តិ (មិ. ប. ២.១.១៣)។
‘‘Yathā, mahārāja, rañño cakkavattissa pariṇāyakaratanaṃ rañño hitāhite jānāti ‘ime rañño hitā ime ahitā, ime upakārā ime anupakārā’ti, tato ahite apanudeti hite upaggaṇhāti, evameva kho, mahārāja, sati uppajjamānā hitāhitānaṃ dhammānaṃ gatiyo samanvesati ‘ime dhammā hitā ime dhammā ahitā, ime dhammā upakārā ime dhammā anupakārā’ti , tato ahite dhamme apanudeti hite dhamme upaggaṇhāti. Evaṃ kho, mahārāja, upaggaṇhanalakkhaṇā satī’’ti (mi. pa. 2.1.13).
អបរោ នយោ – អបិលាបនលក្ខណា សតិ, អសម្មោសនរសា, អារក្ខបច្ចុបដ្ឋានា វិសយាភិមុខីភាវបច្ចុបដ្ឋានា វា, ថិរសញ្ញាបទដ្ឋានា, កាយាទិសតិបដ្ឋានបទដ្ឋានា វា, អារម្មណេ ទឡ្ហំ បតិដ្ឋិតត្តា បន ឯសិកា វិយ, ចក្ខុទ្វារាទិរក្ខណតោ ទោវារិកោ វិយ ច ទដ្ឋព្ពា។
Aparo nayo – apilāpanalakkhaṇā sati, asammosanarasā, ārakkhapaccupaṭṭhānā visayābhimukhībhāvapaccupaṭṭhānā vā, thirasaññāpadaṭṭhānā, kāyādisatipaṭṭhānapadaṭṭhānā vā, ārammaṇe daḷhaṃ patiṭṭhitattā pana esikā viya, cakkhudvārādirakkhaṇato dovāriko viya ca daṭṭhabbā.
អារម្មណេ ចិត្តំ សម្មា អធិយតិ ឋបេតីតិ សមាធិ។ សោវ វិក្ខេបស្ស អភិភវនតោ អធិបតិយដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយំ។ អវិក្ខេបលក្ខណេ វា ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ។ សមាធិយេវ ឥន្ទ្រិយំ សមាធិន្ទ្រិយំ។ លក្ខណាទីនិ បនស្ស ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ។
Ārammaṇe cittaṃ sammā adhiyati ṭhapetīti samādhi. Sova vikkhepassa abhibhavanato adhipatiyaṭṭhena indriyaṃ. Avikkhepalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Samādhiyeva indriyaṃ samādhindriyaṃ. Lakkhaṇādīni panassa heṭṭhā vuttanayeneva veditabbāni.
បជានាតីតិ បញ្ញា។ កិំ បជានាតិ? ‘ឥទំ ទុក្ខ’ន្តិអាទិនា នយេន អរិយសច្ចានិ។ អដ្ឋកថាយំ បន ‘បញ្ញាបេតីតិ បញ្ញា’តិ វុត្តំ។ កិន្តិ បញ្ញាបេតីតិ? អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តាតិ បញ្ញាបេតិ។ សាវ អវិជ្ជាយ អភិភវនតោ អធិបតិយដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយំ។ ទស្សនលក្ខណេ វា ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ។ បញ្ញាវ ឥន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយំ។ សា បនេសា ឱភាសនលក្ខណា ច បញ្ញា បជាននលក្ខណា ច។ យថា ហិ ចតុភិត្តិកេ គេហេ រត្តិភាគេ ទីបេ ជលិតេ អន្ធការោ និរុជ្ឈតិ អាលោកោ បាតុភវតិ, ឯវមេវ ឱភាសនលក្ខណា បញ្ញា។ បញ្ញោភាសសមោ ឱភាសោ នាម នត្ថិ។ បញ្ញវតោ ហិ ឯកបល្លង្កេន និសិន្នស្ស ទសសហស្សិលោកធាតុ ឯកាលោកា ហោតិ។ តេនាហ ថេរោ –
Pajānātīti paññā. Kiṃ pajānāti? ‘Idaṃ dukkha’ntiādinā nayena ariyasaccāni. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘paññāpetīti paññā’ti vuttaṃ. Kinti paññāpetīti? Aniccaṃ dukkhaṃ anattāti paññāpeti. Sāva avijjāya abhibhavanato adhipatiyaṭṭhena indriyaṃ. Dassanalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Paññāva indriyaṃ paññindriyaṃ. Sā panesā obhāsanalakkhaṇā ca paññā pajānanalakkhaṇā ca. Yathā hi catubhittike gehe rattibhāge dīpe jalite andhakāro nirujjhati āloko pātubhavati, evameva obhāsanalakkhaṇā paññā. Paññobhāsasamo obhāso nāma natthi. Paññavato hi ekapallaṅkena nisinnassa dasasahassilokadhātu ekālokā hoti. Tenāha thero –
‘‘យថា, មហារាជ, បុរិសោ អន្ធការេ គេហេ បទីបំ បវេសេយ្យ, បវិដ្ឋោ បទីបោ អន្ធការំ វិទ្ធំសេតិ, ឱភាសំ ជនេតិ, អាលោកំ វិទំសេតិ, បាកដានិ ច រូបានិ ករោតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, បញ្ញា ឧប្បជ្ជមានា អវិជ្ជន្ធការំ វិទ្ធំសេតិ, វិជ្ជោភាសំ ជនេតិ, ញាណាលោកំ វិទំសេតិ, បាកដានិ ច អរិយសច្ចានិ ករោតិ។ ឯវំ ខោ, មហារាជ, ឱភាសនលក្ខណា បញ្ញា’’តិ (មិ. ប. ២.១.១៥)។
‘‘Yathā, mahārāja, puriso andhakāre gehe padīpaṃ paveseyya, paviṭṭho padīpo andhakāraṃ viddhaṃseti, obhāsaṃ janeti, ālokaṃ vidaṃseti, pākaṭāni ca rūpāni karoti, evameva kho, mahārāja, paññā uppajjamānā avijjandhakāraṃ viddhaṃseti, vijjobhāsaṃ janeti, ñāṇālokaṃ vidaṃseti, pākaṭāni ca ariyasaccāni karoti. Evaṃ kho, mahārāja, obhāsanalakkhaṇā paññā’’ti (mi. pa. 2.1.15).
យថា បន ឆេកោ ភិសក្កោ អាតុរានំ សប្បាយាសប្បាយានិ ភោជនានិ ជានាតិ, ឯវំ បញ្ញា ឧប្បជ្ជមានា កុសលាកុសលេ សេវិតព្ពាសេវិតព្ពេ ហីនប្បណីតកណ្ហសុក្កសប្បដិភាគអប្បដិភាគេ ធម្មេ បជានាតិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ ធម្មសេនាបតិនា – ‘‘បជានាតិ បជានាតីតិ ខោ, អាវុសោ, តស្មា បញ្ញវាតិ វុច្ចតិ។ កិញ្ច បជានាតិ? ឥទំ ទុក្ខន្តិ បជានាតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៤៩) វិត្ថារេតព្ពំ។ ឯវមស្សា បជាននលក្ខណតា វេទិតព្ពា។
Yathā pana cheko bhisakko āturānaṃ sappāyāsappāyāni bhojanāni jānāti, evaṃ paññā uppajjamānā kusalākusale sevitabbāsevitabbe hīnappaṇītakaṇhasukkasappaṭibhāgaappaṭibhāge dhamme pajānāti. Vuttampi cetaṃ dhammasenāpatinā – ‘‘pajānāti pajānātīti kho, āvuso, tasmā paññavāti vuccati. Kiñca pajānāti? Idaṃ dukkhanti pajānātī’’ti (ma. ni. 1.449) vitthāretabbaṃ. Evamassā pajānanalakkhaṇatā veditabbā.
អបរោ នយោ – យថាសភាវបដិវេធលក្ខណា បញ្ញា; អក្ខលិតបដិវេធលក្ខណា វា កុសលិស្សាសខិត្តឧសុបដិវេធោ វិយ។ វិសយោភាសរសា បទីបោ វិយ។ អសម្មោហបច្ចុបដ្ឋានា អរញ្ញគតសុទេសកោ វិយ។
Aparo nayo – yathāsabhāvapaṭivedhalakkhaṇā paññā; akkhalitapaṭivedhalakkhaṇā vā kusalissāsakhittausupaṭivedho viya. Visayobhāsarasā padīpo viya. Asammohapaccupaṭṭhānā araññagatasudesako viya.
មនតីតិ មនោ; វិជានាតីតិ អត្ថោ។ អដ្ឋកថាចរិយា បនាហុ – នាឡិយា មិនមានោ វិយ, មហាតុលាយ ធារយមានោ វិយ ច, អារម្មណំ មិនតិ បជានាតីតិ មនោតិ។ តទេវ មននលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ។ មនោវ ឥន្ទ្រិយំ មនិន្ទ្រិយំ។ ហេដ្ឋា វុត្តចិត្តស្សេវេតំ វេវចនំ។
Manatīti mano; vijānātīti attho. Aṭṭhakathācariyā panāhu – nāḷiyā minamāno viya, mahātulāya dhārayamāno viya ca, ārammaṇaṃ minati pajānātīti manoti. Tadeva mananalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Manova indriyaṃ manindriyaṃ. Heṭṭhā vuttacittassevetaṃ vevacanaṃ.
បីតិសោមនស្សសម្បយោគតោ សោភនំ មនោ អស្សាតិ សុមនោ។ សុមនស្ស ភាវោ សោមនស្សំ។ សាតលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ។ សោមនស្សមេវ ឥន្ទ្រិយំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ។ ហេដ្ឋា វុត្តវេទនាយេវេតំ វេវចនំ។
Pītisomanassasampayogato sobhanaṃ mano assāti sumano. Sumanassa bhāvo somanassaṃ. Sātalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Somanassameva indriyaṃ somanassindriyaṃ. Heṭṭhā vuttavedanāyevetaṃ vevacanaṃ.
ជីវន្តិ តេន តំសម្បយុត្តកា ធម្មាតិ ជីវិតំ។ អនុបាលនលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ។ ជីវិតមេវ ឥន្ទ្រិយំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ។ តំ បវត្តសន្តតាធិបតេយ្យំ ហោតិ។ លក្ខណាទីហិ បន អត្តនា អវិនិភុត្តានំ ធម្មានំ អនុបាលនលក្ខណំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ, តេសំ បវត្តនរសំ, តេសំយេវ ឋបនបច្ចុបដ្ឋានំ, យាបយិតព្ពធម្មបទដ្ឋានំ។ សន្តេបិ ច អនុបាលនលក្ខណាទិម្ហិ វិធានេ អត្ថិក្ខណេយេវ តំ តេ ធម្មេ អនុបាលេតិ ឧទកំ វិយ ឧប្បលាទីនិ, យថាសកំបច្ចយុប្បន្នេបិ ច ធម្មេ បាលេតិ ធាតី វិយ កុមារំ, សយំបវត្តិតធម្មសម្ពន្ធេនេវ ច បវត្តតិ និយាមកោ វិយ, ន ភង្គតោ ឧទ្ធំ បវត្តយតិ អត្តនោ ច បវត្តយិតព្ពានញ្ច អភាវា, ន ភង្គក្ខណេ ឋបេតិ សយំ ភិជ្ជមានត្តា ខីយមានោ វិយ វដ្ដិសិនេហោ ទីបសិខំ។ ន ច អនុបាលនបវត្តនដ្ឋបនានុភាវវិរហិតំ យថាវុត្តក្ខណេ តស្ស តស្ស សាធនតោតិ ទដ្ឋព្ពំ។
Jīvanti tena taṃsampayuttakā dhammāti jīvitaṃ. Anupālanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Jīvitameva indriyaṃ jīvitindriyaṃ. Taṃ pavattasantatādhipateyyaṃ hoti. Lakkhaṇādīhi pana attanā avinibhuttānaṃ dhammānaṃ anupālanalakkhaṇaṃ jīvitindriyaṃ, tesaṃ pavattanarasaṃ, tesaṃyeva ṭhapanapaccupaṭṭhānaṃ, yāpayitabbadhammapadaṭṭhānaṃ. Santepi ca anupālanalakkhaṇādimhi vidhāne atthikkhaṇeyeva taṃ te dhamme anupāleti udakaṃ viya uppalādīni, yathāsakaṃpaccayuppannepi ca dhamme pāleti dhātī viya kumāraṃ, sayaṃpavattitadhammasambandheneva ca pavattati niyāmako viya, na bhaṅgato uddhaṃ pavattayati attano ca pavattayitabbānañca abhāvā, na bhaṅgakkhaṇe ṭhapeti sayaṃ bhijjamānattā khīyamāno viya vaṭṭisineho dīpasikhaṃ. Na ca anupālanapavattanaṭṭhapanānubhāvavirahitaṃ yathāvuttakkhaṇe tassa tassa sādhanatoti daṭṭhabbaṃ.
