| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
ឥន្ទ្រិយរាសិវណ្ណនា
Indriyarāsivaṇṇanā
តត្ថាតិ សទ្ទហនសង្ខាតេ អធិមោក្ខលក្ខណេ។ បុគ្គលោ សទ្ទហតីតិ ឥមិនាបិ សទ្ធាយ អាហិតវិសេសានំ តំសម្បយុត្តធម្មានំ សទ្ទហនកិរិយាយ កត្តុភាវមេវ វិភាវេតិ។ អវយវព្យាបារោ ហិ សមុទាយេ វោហរីយតីតិ។ ន កេវលំ បសាទនីយវត្ថុស្មិំ អប្បសាទនាការប្បវត្តមេវ អកុសលំ អស្សទ្ធិយំ, អថ ខោ អប្បសាទនីយវត្ថុស្មិំ បសាទនាការប្បវត្តម្បីតិ ទស្សេតុំ ‘‘មិច្ឆាធិមោក្ខោ’’តិ វុត្តំ។ តេន បូរណាទីសុ បសាទស្ស អស្សទ្ធិយតមាហ។ បសាទភូតោតិ ឯតេន អប្បសាទភូតំ អស្សទ្ធិយំ និវត្តេតិ។ វត្ថុគតោតិ ឥមិនា មិច្ឆាធិមោក្ខំ។ ‘‘បសាទភូតោ និច្ឆយោ’’តិ ឥមិនា បន វិភាវិតមេវត្ថំ បាកដំ ករោន្តោ ‘‘ន យេវាបនកាធិមោក្ខោ’’តិ អាហ។ អកាលុស្សិយំ បសាទោ, តំ បន អសង្ខោភភាវតោ ‘‘អនាវិលភាវោ’’តិ វុត្តំ។ តញ្ហិ សម្បយុត្តេសុ វិទហន្តី សទ្ធា អកាលុស្សិយបច្ចុបដ្ឋានា។ ឯវមេតន្តិ អធិមុច្ចនាការេន បន គហេតព្ពត្តា អធិមុត្តិបច្ចុបដ្ឋានា។ ពុទ្ធាទិវត្ថូនីតិ ឯត្ថ ឥធលោកបរលោកកម្មផលសម្ពន្ធាបិ សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ‘‘សទ្ធាហត្ថោ, មហានាម, អរិយសាវកោ’’តិ, ‘‘សទ្ធីធ វិត្តំ បុរិសស្ស សេដ្ឋ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.២៤៦; សុ. និ. ១៨៤), ‘‘សទ្ធា ពីជំ តបោ វុដ្ឋី’’តិ (សំ. និ. ១.១៩៧; សុ. និ. ៧៧) ឯវមាទិវចនតោ កុសលធម្មានំ អាទានាទីសុ ហត្ថាទយោ វិយ សទ្ធា ទដ្ឋព្ពា។
Tatthāti saddahanasaṅkhāte adhimokkhalakkhaṇe. Puggalo saddahatīti imināpi saddhāya āhitavisesānaṃ taṃsampayuttadhammānaṃ saddahanakiriyāya kattubhāvameva vibhāveti. Avayavabyāpāro hi samudāye voharīyatīti. Na kevalaṃ pasādanīyavatthusmiṃ appasādanākārappavattameva akusalaṃ assaddhiyaṃ, atha kho appasādanīyavatthusmiṃ pasādanākārappavattampīti dassetuṃ ‘‘micchādhimokkho’’ti vuttaṃ. Tena pūraṇādīsu pasādassa assaddhiyatamāha. Pasādabhūtoti etena appasādabhūtaṃ assaddhiyaṃ nivatteti. Vatthugatoti iminā micchādhimokkhaṃ. ‘‘Pasādabhūto nicchayo’’ti iminā pana vibhāvitamevatthaṃ pākaṭaṃ karonto ‘‘na yevāpanakādhimokkho’’ti āha. Akālussiyaṃ pasādo, taṃ pana asaṅkhobhabhāvato ‘‘anāvilabhāvo’’ti vuttaṃ. Tañhi sampayuttesu vidahantī saddhā akālussiyapaccupaṭṭhānā. Evametanti adhimuccanākārena pana gahetabbattā adhimuttipaccupaṭṭhānā. Buddhādivatthūnīti ettha idhalokaparalokakammaphalasambandhāpi saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Saddhāhattho, mahānāma, ariyasāvako’’ti, ‘‘saddhīdha vittaṃ purisassa seṭṭha’’nti (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 184), ‘‘saddhā bījaṃ tapo vuṭṭhī’’ti (saṃ. ni. 1.197; su. ni. 77) evamādivacanato kusaladhammānaṃ ādānādīsu hatthādayo viya saddhā daṭṭhabbā.
‘‘ឥធ ភិក្ខុនា កម្មំ កត្តព្ពំ ហោតិ។ តស្ស ឯវំ ហោតិ ‘កម្មំ ខោ មេ កត្តព្ពំ ភវិស្សតិ, កម្មំ ខោ បន មេ ករោន្តស្ស ន សុករំ ពុទ្ធានំ សាសនំ មនសិ កាតុំ, ហន្ទាហំ វីរិយំ អារភាមិ អប្បត្តស្ស បត្តិយា អនធិគតស្ស អធិគមាយ អសច្ឆិកតស្ស សច្ឆិកិរិយាយា’’’តិ (ទី. និ. ៣.៣៣៥) –
‘‘Idha bhikkhunā kammaṃ kattabbaṃ hoti. Tassa evaṃ hoti ‘kammaṃ kho me kattabbaṃ bhavissati, kammaṃ kho pana me karontassa na sukaraṃ buddhānaṃ sāsanaṃ manasi kātuṃ, handāhaṃ vīriyaṃ ārabhāmi appattassa pattiyā anadhigatassa adhigamāya asacchikatassa sacchikiriyāyā’’’ti (dī. ni. 3.335) –
អាទិកា អនុរូបបច្ចវេក្ខណា។
Ādikā anurūpapaccavekkhaṇā.
តំមូលកានីតិ គន្តព្ពមគ្គាទិមូលកានិ។ ឯត្ថ ច មគ្គោ គន្តព្ពោ ហោតីតិអាទយោ អដ្ឋកថាយំ ទស្សនវសេនេវ វុត្តា, ន បាឡិយំ អាគតានុក្កមេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ។
Taṃmūlakānīti gantabbamaggādimūlakāni. Ettha ca maggo gantabbo hotītiādayo aṭṭhakathāyaṃ dassanavaseneva vuttā, na pāḷiyaṃ āgatānukkamenāti daṭṭhabbaṃ.
ករណាទិកាលេ វិយ ចិរកតាទិអារម្មណំ វិភូតំ កត្វា បវត្តន្តី សតិ តំ ឧបគន្ត្វា តិដ្ឋន្តី អនិស្សជ្ជន្តី ច ហោតិ។ យំ អារម្មណំ សម្មុដ្ឋំ, តំ បិលវិត្វា គតំ វិយ ចលិតំ វិយ ច ហោតិ, តប្បដិបក្ខភាវេន បន អសម្មុដ្ឋន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឧទកេ អលាពុ វិយា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សារណន្តិ ឯតេន ‘‘សរន្តិ តាយា’’តិ ឥមមេវត្ថំ វិភាវេតិ។ សរណកិរិយាយ ហិ បវត្តមានានំ ធម្មានំ តត្ថ អាធិបច្ចភាវេន សតិ បច្ចយោ។ តស្សា ហិ តថា បច្ចយភាវេ សតិ តេ ធម្មា សារិតា អសម្មុដ្ឋកតា អបិលាវិតាហោន្តីតិ។ ‘‘ឥមេហិ នាម ហេតូហិ បច្ចយេហិ ច ឯតេ ធម្មា សម្ភវន្តី’’តិ សម្ភវតោ។ ‘‘ឥមំ នាម ផលំ និព្ពត្តេន្តី’’តិ ផលតោ ធម្មា ឧប្បជ្ជនេន វិបច្ចនេន ច និប្ផន្នា នាម ហោន្តីតិ។ វត្ថុភូតាតិ អារម្មណភូតា។
Karaṇādikāle viya cirakatādiārammaṇaṃ vibhūtaṃ katvā pavattantī sati taṃ upagantvā tiṭṭhantī anissajjantī ca hoti. Yaṃ ārammaṇaṃ sammuṭṭhaṃ, taṃ pilavitvā gataṃ viya calitaṃ viya ca hoti, tappaṭipakkhabhāvena pana asammuṭṭhanti imamatthaṃ dassento ‘‘udake alābu viyā’’tiādimāha. Tattha sāraṇanti etena ‘‘saranti tāyā’’ti imamevatthaṃ vibhāveti. Saraṇakiriyāya hi pavattamānānaṃ dhammānaṃ tattha ādhipaccabhāvena sati paccayo. Tassā hi tathā paccayabhāve sati te dhammā sāritā asammuṭṭhakatā apilāvitāhontīti. ‘‘Imehi nāma hetūhi paccayehi ca ete dhammā sambhavantī’’ti sambhavato. ‘‘Imaṃ nāma phalaṃ nibbattentī’’ti phalato dhammā uppajjanena vipaccanena ca nipphannā nāma hontīti. Vatthubhūtāti ārammaṇabhūtā.
សតិបិ សព្ពេសំ សារម្មណធម្មានំ អារម្មណគ្គហណេ ន ចិត្តំ វិយ បរេ បរិច្ឆិជ្ជគាហិនោតិ ‘‘បរិច្ឆិន្នោបលទ្ធិវសេន ជានាតី’’តិ ចិត្តំ វុត្តំ។ ចេតសិកេសុ ហិ កេចិ វិសយំ បរិច្ឆិជ្ជ គហេតុំ ន សក្កោន្តិ, កេចិ បន បរិច្ឆេទមត្តេយេវ តិដ្ឋន្តិ, ន វិញ្ញាណំ វិយ វិសយំ គណ្ហន្តីតិ យេ អាសង្កិតព្ពា, តេសុ តទភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ន សញ្ញា…បេ.… វិជ្ឈនវសេនា’’តិ អាហ។
Satipi sabbesaṃ sārammaṇadhammānaṃ ārammaṇaggahaṇe na cittaṃ viya pare paricchijjagāhinoti ‘‘paricchinnopaladdhivasena jānātī’’ti cittaṃ vuttaṃ. Cetasikesu hi keci visayaṃ paricchijja gahetuṃ na sakkonti, keci pana paricchedamatteyeva tiṭṭhanti, na viññāṇaṃ viya visayaṃ gaṇhantīti ye āsaṅkitabbā, tesu tadabhāvaṃ dassento ‘‘na saññā…pe… vijjhanavasenā’’ti āha.
បីតិយា ច សោមនស្សភាវោ អាបជ្ជតីតិ ឥទំ បីតិ ច សោមនស្សញ្ច បីតិសោមនស្សន្តិ បីតិសោមនស្សានំ តុល្យយោគំ សន្ធាយ វុត្តំ។ សោមនស្សស្សេវ បន ‘‘អាជញ្ញរថោ’’តិ វិយ បីតិយុត្តំ សោមនស្សំ បីតិសោមនស្សន្តិ បធានភាវោ ឥច្ឆិតោតិ ន បីតិយា សោមនស្សភាវប្បត្តិ។ ន ហិ បធានេ វិជ្ជមានេ អប្បធានំ ឧបយុជ្ជតិ, បីតិគ្គហណញ្ចេត្ថ បីតិយុត្តស្ស សោមនស្សស្ស យេភុយ្យេន ភាវតោ បរិព្យត្តកិច្ចតោ ច កតំ, ន ច និប្បីតិកសោមនស្សស្ស អសង្គហោ។ រុឡ្ហីសទ្ទេសុ កិរិយាយ អនច្ចន្តិកភាវតោ។ បីតិយា បន ឧបលក្ខណភាវេន អយមត្ថោ សុដ្ឋុ យុជ្ជតីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បីតិឧបលក្ខិតំ វា’’តិអាទិ។
Pītiyā ca somanassabhāvo āpajjatīti idaṃ pīti ca somanassañca pītisomanassanti pītisomanassānaṃ tulyayogaṃ sandhāya vuttaṃ. Somanassasseva pana ‘‘ājaññaratho’’ti viya pītiyuttaṃ somanassaṃ pītisomanassanti padhānabhāvo icchitoti na pītiyā somanassabhāvappatti. Na hi padhāne vijjamāne appadhānaṃ upayujjati, pītiggahaṇañcettha pītiyuttassa somanassassa yebhuyyena bhāvato paribyattakiccato ca kataṃ, na ca nippītikasomanassassa asaṅgaho. Ruḷhīsaddesu kiriyāya anaccantikabhāvato. Pītiyā pana upalakkhaṇabhāvena ayamattho suṭṭhu yujjatīti dassento āha ‘‘pītiupalakkhitaṃ vā’’tiādi.
បវត្តំ ឧបាទិន្នក្ខន្ធំ។ ចិរដ្ឋិតិកំ ហោតីតិ ឯតេន ន កេវលំ អនុបាលេតព្ពធម្មានំ ខណដ្ឋិតិយាយេវ, អថ ខោ បពន្ធានុបច្ឆេទស្សបិ ជីវិតំ ការណន្តិ ទស្សេតិ។ អញ្ញថា ហិ អាយុក្ខយមរណំ ន យុជ្ជេយ្យាតិ។ អវិសេសេនាតិ ការណវិសេសានបេក្ខេន ជីវិតិន្ទ្រិយតាសាមញ្ញេន។ យទិបិ អរូបាសញ្ញភវេសុ រូបារូបធម្មា នប្បវត្តន្តិ, តេហិ បន បុរិមបច្ឆិមភវេសុ ចរិមបឋមធម្មា សមានជាតិយេន អព្យវហិតតាយ និរន្តរាយេវ នាម ហោន្តីតិ ‘‘យាវ បរិនិព្ពានំ អវិច្ឆិន្នំ បវត្តតី’’តិ វុត្តំ។ អនុបាលនាទិកស្សាតិ អនុបាលនបវត្តនដ្ឋបនានិយេវ វទតិ។ ជីវមានវិសេសប្បច្ចយភាវតោតិ សហជាតានំ ជីវមានតាវិសេសស្ស បច្ចយភាវតោ។ ឥន្ទ្រិយពទ្ធស្ស ហិ មតរូបតោ កម្មជស្ស ច ឧតុជាទិតោ វិសេសោ ជីវិតិន្ទ្រិយកតោតិ។
Pavattaṃ upādinnakkhandhaṃ. Ciraṭṭhitikaṃ hotīti etena na kevalaṃ anupāletabbadhammānaṃ khaṇaṭṭhitiyāyeva, atha kho pabandhānupacchedassapi jīvitaṃ kāraṇanti dasseti. Aññathā hi āyukkhayamaraṇaṃ na yujjeyyāti. Avisesenāti kāraṇavisesānapekkhena jīvitindriyatāsāmaññena. Yadipi arūpāsaññabhavesu rūpārūpadhammā nappavattanti, tehi pana purimapacchimabhavesu carimapaṭhamadhammā samānajātiyena abyavahitatāya nirantarāyeva nāma hontīti ‘‘yāva parinibbānaṃ avicchinnaṃ pavattatī’’ti vuttaṃ. Anupālanādikassāti anupālanapavattanaṭṭhapanāniyeva vadati. Jīvamānavisesappaccayabhāvatoti sahajātānaṃ jīvamānatāvisesassa paccayabhāvato. Indriyabaddhassa hi matarūpato kammajassa ca utujādito viseso jīvitindriyakatoti.
Related texts:
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ឥន្ទ្រិយរាសិវណ្ណនា • Indriyarāsivaṇṇanā
