| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-අනුටීකා • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
ඉන්‌ද්‍රියරාසිවණ්‌ණනා
Indriyarāsivaṇṇanā
තත්‌ථාති සද්‌දහනසඞ්‌ඛාතෙ අධිමොක්‌ඛලක්‌ඛණෙ. පුග්‌ගලො සද්‌දහතීති ඉමිනාපි සද්‌ධාය ආහිතවිසෙසානං තංසම්‌පයුත්‌තධම්‌මානං සද්‌දහනකිරියාය කත්‌තුභාවමෙව විභාවෙති. අවයවබ්‍යාපාරො හි සමුදායෙ වොහරීයතීති. න කෙවලං පසාදනීයවත්‌ථුස්‌මිං අප්‌පසාදනාකාරප්‌පවත්‌තමෙව අකුසලං අස්‌සද්‌ධියං, අථ ඛො අප්‌පසාදනීයවත්‌ථුස්‌මිං පසාදනාකාරප්‌පවත්‌තම්‌පීති දස්‌සෙතුං ‘‘මිච්‌ඡාධිමොක්‌ඛො’’ති වුත්‌තං. තෙන පූරණාදීසු පසාදස්‌ස අස්‌සද්‌ධියතමාහ. පසාදභූතොති එතෙන අප්‌පසාදභූතං අස්‌සද්‌ධියං නිවත්‌තෙති. වත්‌ථුගතොති ඉමිනා මිච්‌ඡාධිමොක්‌ඛං. ‘‘පසාදභූතො නිච්‌ඡයො’’ති ඉමිනා පන විභාවිතමෙවත්‌ථං පාකටං කරොන්‌තො ‘‘න යෙවාපනකාධිමොක්‌ඛො’’ති ආහ. අකාලුස්‌සියං පසාදො, තං පන අසඞ්‌ඛොභභාවතො ‘‘අනාවිලභාවො’’ති වුත්‌තං. තඤ්‌හි සම්‌පයුත්‌තෙසු විදහන්‌තී සද්‌ධා අකාලුස්‌සියපච්‌චුපට්‌ඨානා. එවමෙතන්‌ති අධිමුච්‌චනාකාරෙන පන ගහෙතබ්‌බත්‌තා අධිමුත්‌තිපච්‌චුපට්‌ඨානා. බුද්‌ධාදිවත්‌ථූනීති එත්‌ථ ඉධලොකපරලොකකම්‌මඵලසම්‌බන්‌ධාපි සඞ්‌ගහිතාති දට්‌ඨබ්‌බං. ‘‘සද්‌ධාහත්‌ථො, මහානාම, අරියසාවකො’’ති, ‘‘සද්‌ධීධ විත්‌තං පුරිසස්‌ස සෙට්‌ඨ’’න්‌ති (සං. නි. 1.246; සු. නි. 184), ‘‘සද්‌ධා බීජං තපො වුට්‌ඨී’’ති (සං. නි. 1.197; සු. නි. 77) එවමාදිවචනතො කුසලධම්‌මානං ආදානාදීසු හත්‌ථාදයො විය සද්‌ධා දට්‌ඨබ්‌බා.
Tatthāti saddahanasaṅkhāte adhimokkhalakkhaṇe. Puggalo saddahatīti imināpi saddhāya āhitavisesānaṃ taṃsampayuttadhammānaṃ saddahanakiriyāya kattubhāvameva vibhāveti. Avayavabyāpāro hi samudāye voharīyatīti. Na kevalaṃ pasādanīyavatthusmiṃ appasādanākārappavattameva akusalaṃ assaddhiyaṃ, atha kho appasādanīyavatthusmiṃ pasādanākārappavattampīti dassetuṃ ‘‘micchādhimokkho’’ti vuttaṃ. Tena pūraṇādīsu pasādassa assaddhiyatamāha. Pasādabhūtoti etena appasādabhūtaṃ assaddhiyaṃ nivatteti. Vatthugatoti iminā micchādhimokkhaṃ. ‘‘Pasādabhūto nicchayo’’ti iminā pana vibhāvitamevatthaṃ pākaṭaṃ karonto ‘‘na yevāpanakādhimokkho’’ti āha. Akālussiyaṃ pasādo, taṃ pana asaṅkhobhabhāvato ‘‘anāvilabhāvo’’ti vuttaṃ. Tañhi sampayuttesu vidahantī saddhā akālussiyapaccupaṭṭhānā. Evametanti adhimuccanākārena pana gahetabbattā adhimuttipaccupaṭṭhānā. Buddhādivatthūnīti ettha idhalokaparalokakammaphalasambandhāpi saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Saddhāhattho, mahānāma, ariyasāvako’’ti, ‘‘saddhīdha vittaṃ purisassa seṭṭha’’nti (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 184), ‘‘saddhā bījaṃ tapo vuṭṭhī’’ti (saṃ. ni. 1.197; su. ni. 77) evamādivacanato kusaladhammānaṃ ādānādīsu hatthādayo viya saddhā daṭṭhabbā.
‘‘ඉධ භික්‌ඛුනා කම්‌මං කත්‌තබ්‌බං හොති. තස්‌ස එවං හොති ‘කම්‌මං ඛො මෙ කත්‌තබ්‌බං භවිස්‌සති, කම්‌මං ඛො පන මෙ කරොන්‌තස්‌ස න සුකරං බුද්‌ධානං සාසනං මනසි කාතුං, හන්‌දාහං වීරියං ආරභාමි අප්‌පත්‌තස්‌ස පත්‌තියා අනධිගතස්‌ස අධිගමාය අසච්‌ඡිකතස්‌ස සච්‌ඡිකිරියායා’’’ති (දී. නි. 3.335) –
‘‘Idha bhikkhunā kammaṃ kattabbaṃ hoti. Tassa evaṃ hoti ‘kammaṃ kho me kattabbaṃ bhavissati, kammaṃ kho pana me karontassa na sukaraṃ buddhānaṃ sāsanaṃ manasi kātuṃ, handāhaṃ vīriyaṃ ārabhāmi appattassa pattiyā anadhigatassa adhigamāya asacchikatassa sacchikiriyāyā’’’ti (dī. ni. 3.335) –
ආදිකා අනුරූපපච්‌චවෙක්‌ඛණා.
Ādikā anurūpapaccavekkhaṇā.
තංමූලකානීති ගන්‌තබ්‌බමග්‌ගාදිමූලකානි. එත්‌ථ ච මග්‌ගො ගන්‌තබ්‌බො හොතීතිආදයො අට්‌ඨකථායං දස්‌සනවසෙනෙව වුත්‌තා, න පාළියං ආගතානුක්‌කමෙනාති දට්‌ඨබ්‌බං.
Taṃmūlakānīti gantabbamaggādimūlakāni. Ettha ca maggo gantabbo hotītiādayo aṭṭhakathāyaṃ dassanavaseneva vuttā, na pāḷiyaṃ āgatānukkamenāti daṭṭhabbaṃ.
කරණාදිකාලෙ විය චිරකතාදිආරම්‌මණං විභූතං කත්‌වා පවත්‌තන්‌තී සති තං උපගන්‌ත්‌වා තිට්‌ඨන්‌තී අනිස්‌සජ්‌ජන්‌තී ච හොති. යං ආරම්‌මණං සම්‌මුට්‌ඨං, තං පිලවිත්‌වා ගතං විය චලිතං විය ච හොති, තප්‌පටිපක්‌ඛභාවෙන පන අසම්‌මුට්‌ඨන්‌ති ඉමමත්‌ථං දස්‌සෙන්‌තො ‘‘උදකෙ අලාබු වියා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ සාරණන්‌ති එතෙන ‘‘සරන්‌ති තායා’’ති ඉමමෙවත්‌ථං විභාවෙති. සරණකිරියාය හි පවත්‌තමානානං ධම්‌මානං තත්‌ථ ආධිපච්‌චභාවෙන සති පච්‌චයො. තස්‌සා හි තථා පච්‌චයභාවෙ සති තෙ ධම්‌මා සාරිතා අසම්‌මුට්‌ඨකතා අපිලාවිතාහොන්‌තීති. ‘‘ඉමෙහි නාම හෙතූහි පච්‌චයෙහි ච එතෙ ධම්‌මා සම්‌භවන්‌තී’’ති සම්‌භවතො. ‘‘ඉමං නාම ඵලං නිබ්‌බත්‌තෙන්‌තී’’ති ඵලතො ධම්‌මා උප්‌පජ්‌ජනෙන විපච්‌චනෙන ච නිප්‌ඵන්‌නා නාම හොන්‌තීති. වත්‌ථුභූතාති ආරම්‌මණභූතා.
Karaṇādikāle viya cirakatādiārammaṇaṃ vibhūtaṃ katvā pavattantī sati taṃ upagantvā tiṭṭhantī anissajjantī ca hoti. Yaṃ ārammaṇaṃ sammuṭṭhaṃ, taṃ pilavitvā gataṃ viya calitaṃ viya ca hoti, tappaṭipakkhabhāvena pana asammuṭṭhanti imamatthaṃ dassento ‘‘udake alābu viyā’’tiādimāha. Tattha sāraṇanti etena ‘‘saranti tāyā’’ti imamevatthaṃ vibhāveti. Saraṇakiriyāya hi pavattamānānaṃ dhammānaṃ tattha ādhipaccabhāvena sati paccayo. Tassā hi tathā paccayabhāve sati te dhammā sāritā asammuṭṭhakatā apilāvitāhontīti. ‘‘Imehi nāma hetūhi paccayehi ca ete dhammā sambhavantī’’ti sambhavato. ‘‘Imaṃ nāma phalaṃ nibbattentī’’ti phalato dhammā uppajjanena vipaccanena ca nipphannā nāma hontīti. Vatthubhūtāti ārammaṇabhūtā.
සතිපි සබ්‌බෙසං සාරම්‌මණධම්‌මානං ආරම්‌මණග්‌ගහණෙ න චිත්‌තං විය පරෙ පරිච්‌ඡිජ්‌ජගාහිනොති ‘‘පරිච්‌ඡින්‌නොපලද්‌ධිවසෙන ජානාතී’’ති චිත්‌තං වුත්‌තං. චෙතසිකෙසු හි කෙචි විසයං පරිච්‌ඡිජ්‌ජ ගහෙතුං න සක්‌කොන්‌ති, කෙචි පන පරිච්‌ඡෙදමත්‌තෙයෙව තිට්‌ඨන්‌ති, න විඤ්‌ඤාණං විය විසයං ගණ්‌හන්‌තීති යෙ ආසඞ්‌කිතබ්‌බා, තෙසු තදභාවං දස්‌සෙන්‌තො ‘‘න සඤ්‌ඤා…පෙ.… විජ්‌ඣනවසෙනා’’ති ආහ.
Satipi sabbesaṃ sārammaṇadhammānaṃ ārammaṇaggahaṇe na cittaṃ viya pare paricchijjagāhinoti ‘‘paricchinnopaladdhivasena jānātī’’ti cittaṃ vuttaṃ. Cetasikesu hi keci visayaṃ paricchijja gahetuṃ na sakkonti, keci pana paricchedamatteyeva tiṭṭhanti, na viññāṇaṃ viya visayaṃ gaṇhantīti ye āsaṅkitabbā, tesu tadabhāvaṃ dassento ‘‘na saññā…pe… vijjhanavasenā’’ti āha.
පීතියා ච සොමනස්‌සභාවො ආපජ්‌ජතීති ඉදං පීති ච සොමනස්‌සඤ්‌ච පීතිසොමනස්‌සන්‌ති පීතිසොමනස්‌සානං තුල්‍යයොගං සන්‌ධාය වුත්‌තං. සොමනස්‌සස්‌සෙව පන ‘‘ආජඤ්‌ඤරථො’’ති විය පීතියුත්‌තං සොමනස්‌සං පීතිසොමනස්‌සන්‌ති පධානභාවො ඉච්‌ඡිතොති න පීතියා සොමනස්‌සභාවප්‌පත්‌ති. න හි පධානෙ විජ්‌ජමානෙ අප්‌පධානං උපයුජ්‌ජති, පීතිග්‌ගහණඤ්‌චෙත්‌ථ පීතියුත්‌තස්‌ස සොමනස්‌සස්‌ස යෙභුය්‍යෙන භාවතො පරිබ්‍යත්‌තකිච්‌චතො ච කතං, න ච නිප්‌පීතිකසොමනස්‌සස්‌ස අසඞ්‌ගහො. රුළ්‌හීසද්‌දෙසු කිරියාය අනච්‌චන්‌තිකභාවතො. පීතියා පන උපලක්‌ඛණභාවෙන අයමත්‌ථො සුට්‌ඨු යුජ්‌ජතීති දස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘‘පීතිඋපලක්‌ඛිතං වා’’තිආදි.
Pītiyā ca somanassabhāvo āpajjatīti idaṃ pīti ca somanassañca pītisomanassanti pītisomanassānaṃ tulyayogaṃ sandhāya vuttaṃ. Somanassasseva pana ‘‘ājaññaratho’’ti viya pītiyuttaṃ somanassaṃ pītisomanassanti padhānabhāvo icchitoti na pītiyā somanassabhāvappatti. Na hi padhāne vijjamāne appadhānaṃ upayujjati, pītiggahaṇañcettha pītiyuttassa somanassassa yebhuyyena bhāvato paribyattakiccato ca kataṃ, na ca nippītikasomanassassa asaṅgaho. Ruḷhīsaddesu kiriyāya anaccantikabhāvato. Pītiyā pana upalakkhaṇabhāvena ayamattho suṭṭhu yujjatīti dassento āha ‘‘pītiupalakkhitaṃ vā’’tiādi.
පවත්‌තං උපාදින්‌නක්‌ඛන්‌ධං. චිරට්‌ඨිතිකං හොතීති එතෙන න කෙවලං අනුපාලෙතබ්‌බධම්‌මානං ඛණට්‌ඨිතියායෙව, අථ ඛො පබන්‌ධානුපච්‌ඡෙදස්‌සපි ජීවිතං කාරණන්‌ති දස්‌සෙති. අඤ්‌ඤථා හි ආයුක්‌ඛයමරණං න යුජ්‌ජෙය්‍යාති. අවිසෙසෙනාති කාරණවිසෙසානපෙක්‌ඛෙන ජීවිතින්‌ද්‍රියතාසාමඤ්‌ඤෙන. යදිපි අරූපාසඤ්‌ඤභවෙසු රූපාරූපධම්‌මා නප්‌පවත්‌තන්‌ති, තෙහි පන පුරිමපච්‌ඡිමභවෙසු චරිමපඨමධම්‌මා සමානජාතියෙන අබ්‍යවහිතතාය නිරන්‌තරායෙව නාම හොන්‌තීති ‘‘යාව පරිනිබ්‌බානං අවිච්‌ඡින්‌නං පවත්‌තතී’’ති වුත්‌තං. අනුපාලනාදිකස්‌සාති අනුපාලනපවත්‌තනට්‌ඨපනානියෙව වදති. ජීවමානවිසෙසප්‌පච්‌චයභාවතොති සහජාතානං ජීවමානතාවිසෙසස්‌ස පච්‌චයභාවතො. ඉන්‌ද්‍රියබද්‌ධස්‌ස හි මතරූපතො කම්‌මජස්‌ස ච උතුජාදිතො විසෙසො ජීවිතින්‌ද්‍රියකතොති.
Pavattaṃ upādinnakkhandhaṃ. Ciraṭṭhitikaṃ hotīti etena na kevalaṃ anupāletabbadhammānaṃ khaṇaṭṭhitiyāyeva, atha kho pabandhānupacchedassapi jīvitaṃ kāraṇanti dasseti. Aññathā hi āyukkhayamaraṇaṃ na yujjeyyāti. Avisesenāti kāraṇavisesānapekkhena jīvitindriyatāsāmaññena. Yadipi arūpāsaññabhavesu rūpārūpadhammā nappavattanti, tehi pana purimapacchimabhavesu carimapaṭhamadhammā samānajātiyena abyavahitatāya nirantarāyeva nāma hontīti ‘‘yāva parinibbānaṃ avicchinnaṃ pavattatī’’ti vuttaṃ. Anupālanādikassāti anupālanapavattanaṭṭhapanāniyeva vadati. Jīvamānavisesappaccayabhāvatoti sahajātānaṃ jīvamānatāvisesassa paccayabhāvato. Indriyabaddhassa hi matarūpato kammajassa ca utujādito viseso jīvitindriyakatoti.
Related texts:
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-මූලටීකා • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ඉන්‌ද්‍රියරාසිවණ්‌ණනා • Indriyarāsivaṇṇanā
