| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
५. इन्द्रियसमोधानवण्णना
5. Indriyasamodhānavaṇṇanā
२०४. इदानि समाधिं भावयतो विपस्सनं भावयतो च इन्द्रियसमोधानं दस्सेतुकामो पठमं ताव उपट्ठानकोसल्लप्पभेदं निद्दिसितुं पुथुज्जनो समाधिं भावेन्तोतिआदिमाह। तत्थ पुथुज्जनो समाधिं भावेन्तोति निब्बेधभागियं समाधिं भावेन्तो। सेक्खस्स वीतरागस्स च पन लोकुत्तरोपि समाधि लब्भति। आवज्जितत्ताति कसिणादिनिमित्तस्स आवज्जितत्ता, कसिणादिपरिकम्मं कत्वा तत्थ उप्पादितनिमित्तत्ताति वुत्तं होति। आरम्मणूपट्ठानकुसलोति तस्स उप्पादितस्स निमित्तस्सेव उपट्ठाने कुसलो। समथनिमित्तूपट्ठानकुसलोति अच्चारद्धवीरियतादीहि उद्धते चित्ते पस्सद्धिसमाधिउपेक्खासम्बोज्झङ्गभावनावसेन चित्तोपसमनिमित्तस्स उपट्ठाने कुसलो। पग्गहनिमित्तूपट्ठानकुसलोति अतिसिथिलवीरियतादीहि लीने चित्ते धम्मविचयवीरियपीतिसम्बोज्झङ्गभावनावसेन चित्तपग्गहनिमित्तस्स उपट्ठाने कुसलो। अविक्खेपूपट्ठानकुसलोति अनुद्धतालीनचित्तस्स सम्पयुत्तस्स समाधिस्स उपट्ठाने कुसलो। ओभासूपट्ठानकुसलोति पञ्ञापयोगमन्दताय निरस्सादे चित्ते अट्ठसंवेगवत्थुपच्चवेक्खणेन चित्तं संवेजेत्वा ञाणोभासस्स उपट्ठाने कुसलो। अट्ठ संवेगवत्थूनि नाम जातिजराब्याधिमरणानि चत्तारि, अपायदुक्खं पञ्चमं, अतीते वट्टमूलकं दुक्खं, अनागते वट्टमूलकं दुक्खं, पच्चुप्पन्ने आहारपरियेट्ठिमूलकं दुक्खन्ति। सम्पहंसनूपट्ठानकुसलोति उपसमसुखानधिगमेन निरस्सादे चित्ते बुद्धधम्मसङ्घगुणानुस्सरणेन चित्तं पसादेन्तो सम्पहंसनस्स उपट्ठाने कुसलो। उपेक्खूपट्ठानकुसलोति उद्धतादिदोसविरहिते चित्ते निग्गहपग्गहादीसु ब्यापाराभावकरणेन उपेक्खाय उपट्ठाने कुसलो। सेक्खोति तिस्सो सिक्खा सिक्खतीति सेक्खो। एकत्तूपट्ठानकुसलोति सक्कायदिट्ठादीनं पहीनत्ता नेक्खम्मादिनो एकत्तस्स उपट्ठाने कुसलो।
204. Idāni samādhiṃ bhāvayato vipassanaṃ bhāvayato ca indriyasamodhānaṃ dassetukāmo paṭhamaṃ tāva upaṭṭhānakosallappabhedaṃ niddisituṃ puthujjano samādhiṃ bhāventotiādimāha. Tattha puthujjano samādhiṃ bhāventoti nibbedhabhāgiyaṃ samādhiṃ bhāvento. Sekkhassa vītarāgassa ca pana lokuttaropi samādhi labbhati. Āvajjitattāti kasiṇādinimittassa āvajjitattā, kasiṇādiparikammaṃ katvā tattha uppāditanimittattāti vuttaṃ hoti. Ārammaṇūpaṭṭhānakusaloti tassa uppāditassa nimittasseva upaṭṭhāne kusalo. Samathanimittūpaṭṭhānakusaloti accāraddhavīriyatādīhi uddhate citte passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgabhāvanāvasena cittopasamanimittassa upaṭṭhāne kusalo. Paggahanimittūpaṭṭhānakusaloti atisithilavīriyatādīhi līne citte dhammavicayavīriyapītisambojjhaṅgabhāvanāvasena cittapaggahanimittassa upaṭṭhāne kusalo. Avikkhepūpaṭṭhānakusaloti anuddhatālīnacittassa sampayuttassa samādhissa upaṭṭhāne kusalo. Obhāsūpaṭṭhānakusaloti paññāpayogamandatāya nirassāde citte aṭṭhasaṃvegavatthupaccavekkhaṇena cittaṃ saṃvejetvā ñāṇobhāsassa upaṭṭhāne kusalo. Aṭṭha saṃvegavatthūni nāma jātijarābyādhimaraṇāni cattāri, apāyadukkhaṃ pañcamaṃ, atīte vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, anāgate vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, paccuppanne āhārapariyeṭṭhimūlakaṃ dukkhanti. Sampahaṃsanūpaṭṭhānakusaloti upasamasukhānadhigamena nirassāde citte buddhadhammasaṅghaguṇānussaraṇena cittaṃ pasādento sampahaṃsanassa upaṭṭhāne kusalo. Upekkhūpaṭṭhānakusaloti uddhatādidosavirahite citte niggahapaggahādīsu byāpārābhāvakaraṇena upekkhāya upaṭṭhāne kusalo. Sekkhoti tisso sikkhā sikkhatīti sekkho. Ekattūpaṭṭhānakusaloti sakkāyadiṭṭhādīnaṃ pahīnattā nekkhammādino ekattassa upaṭṭhāne kusalo.
वीतरागोति सब्बसो पहीनरागत्ता वीतरागो खीणासवो। ञाणूपट्ठानकुसलोति अरहा धम्मेसु विगतसम्मोहत्ता तत्थ तत्थ असम्मोहञाणस्स उपट्ठाने कुसलो। विमुत्तूपट्ठानकुसलोति अरहत्तफलविमुत्तिया उपट्ठाने कुसलो। विमुत्तीति हि सब्बकिलेसेहि विमुत्तत्ता अरहत्तफलविमुत्ति अधिप्पेता।
Vītarāgoti sabbaso pahīnarāgattā vītarāgo khīṇāsavo. Ñāṇūpaṭṭhānakusaloti arahā dhammesu vigatasammohattā tattha tattha asammohañāṇassa upaṭṭhāne kusalo. Vimuttūpaṭṭhānakusaloti arahattaphalavimuttiyā upaṭṭhāne kusalo. Vimuttīti hi sabbakilesehi vimuttattā arahattaphalavimutti adhippetā.
२०५. विपस्सनाभावनाय उपट्ठानानुपट्ठानेसु अनिच्चतोतिआदीनि निच्चतोतिआदीनि च सीलकथायं वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि। पाठतो पन ‘‘आयूहनानुपट्ठानकुसलो विपरिणामूपट्ठानकुसलो अनिमित्तूपट्ठानकुसलो निमित्तानुपट्ठानकुसलो अप्पणिहितूपट्ठानकुसलो पणिधिअनुपट्ठानकुसलो अभिनिवेसानुपट्ठानकुसलो’’ति एतेसु सामिवचनेन समासपदच्छेदो कातब्बो। सेसेसु पन निस्सक्कवचनेन पाठो।
205. Vipassanābhāvanāya upaṭṭhānānupaṭṭhānesu aniccatotiādīni niccatotiādīni ca sīlakathāyaṃ vuttanayeneva veditabbāni. Pāṭhato pana ‘‘āyūhanānupaṭṭhānakusalo vipariṇāmūpaṭṭhānakusalo animittūpaṭṭhānakusalo nimittānupaṭṭhānakusalo appaṇihitūpaṭṭhānakusalo paṇidhianupaṭṭhānakusalo abhinivesānupaṭṭhānakusalo’’ti etesu sāmivacanena samāsapadacchedo kātabbo. Sesesu pana nissakkavacanena pāṭho.
२०६. सुञ्ञतूपट्ठानकुसलोति पनेत्थ सुञ्ञतो उपट्ठानकुसलोति वा सुञ्ञताय उपट्ठानकुसलोति वा पदच्छेदो कातब्बो। यस्मा पन निब्बिदाविरागनिरोधपटिनिस्सग्गानुपस्सना अधिपञ्ञाधम्मविपस्सना यथाभूतञाणदस्सनं पटिसङ्खानुपस्सना विवट्टनानुपस्सनाति इमा अट्ठ महाविपस्सना अत्तनो सभावविसेसेन विसेसिता, न आरम्मणविसेसेन, तस्मा इमासं अट्ठन्नं ‘‘अनिच्चतो उपट्ठानकुसलो होती’’तिआदीनि वचनानि विय ‘‘निब्बिदातो उपट्ठानकुसलो होती’’तिआदीनि वचनानि न युज्जन्ति। तस्मा एव इमा अट्ठ न योजिता। आदीनवानुपस्सना पन ‘‘सुञ्ञतूपट्ठानकुसलो होति, अभिनिवेसानुपट्ठानकुसलो होती’’ति इमिना युगलकवचनेनेव अत्थतो ‘‘आदीनवतो उपट्ठानकुसलो होति, आलयाभिनिवेसानुपट्ठानकुसलो होती’’ति योजिताव होतीति सरूपेन न योजिता। इति पुरिमा च अट्ठ, अयञ्च आदीनवानुपस्सनाति अट्ठारससु महाविपस्सनासु इमा नव अयोजेत्वा इतरा एव नव योजिताति वेदितब्बा। ञाणूपट्ठानकुसलोति सेक्खो विपस्सनूपक्किलेसानं अभावतो विपस्सनाभावनाय ञाणस्स उपट्ठाने कुसलो। समाधिभावनाय पन निकन्तिसब्भावतो ञाणूपट्ठाने कुसलोति न वुत्तो।
206.Suññatūpaṭṭhānakusaloti panettha suññato upaṭṭhānakusaloti vā suññatāya upaṭṭhānakusaloti vā padacchedo kātabbo. Yasmā pana nibbidāvirāganirodhapaṭinissaggānupassanā adhipaññādhammavipassanā yathābhūtañāṇadassanaṃ paṭisaṅkhānupassanā vivaṭṭanānupassanāti imā aṭṭha mahāvipassanā attano sabhāvavisesena visesitā, na ārammaṇavisesena, tasmā imāsaṃ aṭṭhannaṃ ‘‘aniccato upaṭṭhānakusalo hotī’’tiādīni vacanāni viya ‘‘nibbidāto upaṭṭhānakusalo hotī’’tiādīni vacanāni na yujjanti. Tasmā eva imā aṭṭha na yojitā. Ādīnavānupassanā pana ‘‘suññatūpaṭṭhānakusalo hoti, abhinivesānupaṭṭhānakusalo hotī’’ti iminā yugalakavacaneneva atthato ‘‘ādīnavato upaṭṭhānakusalo hoti, ālayābhinivesānupaṭṭhānakusalo hotī’’ti yojitāva hotīti sarūpena na yojitā. Iti purimā ca aṭṭha, ayañca ādīnavānupassanāti aṭṭhārasasu mahāvipassanāsu imā nava ayojetvā itarā eva nava yojitāti veditabbā. Ñāṇūpaṭṭhānakusaloti sekkho vipassanūpakkilesānaṃ abhāvato vipassanābhāvanāya ñāṇassa upaṭṭhāne kusalo. Samādhibhāvanāya pana nikantisabbhāvato ñāṇūpaṭṭhāne kusaloti na vutto.
विसञ्ञोगूपट्ठानकुसलोति ‘‘कामयोगविसञ्ञोगो भवयोगविसञ्ञोगो दिट्ठियोगविसञ्ञोगो अविज्जायोगविसञ्ञोगो’’ति (दी॰ नि॰ ३.३१२) चतुधा वुत्तस्स विसञ्ञोगस्स उपट्ठाने कुसलो। सञ्ञोगानुपट्ठानकुसलोति कामयोगभवयोगदिट्ठियोगाविज्जायोगवसेन चतुधा वुत्तस्स सञ्ञोगस्स अनुपट्ठाने कुसलो। निरोधूपट्ठानकुसलोति ‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, खीणासवस्स भिक्खुनो निब्बाननिन्नं चित्तं होति निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं विवेकट्ठं नेक्खम्माभिरतं ब्यन्तीभूतं सब्बसो आसवट्ठानियेहि धम्मेही’’ति (अ॰ नि॰ १०.९०; पटि॰ म॰ २.४४ अत्थतो समानं) वुत्तखीणासवबलवसेन निब्बाननिन्नचित्तत्ता खीणासवोव निरोधसङ्खातस्स निब्बानस्स उपट्ठाने कुसलो।
Visaññogūpaṭṭhānakusaloti ‘‘kāmayogavisaññogo bhavayogavisaññogo diṭṭhiyogavisaññogo avijjāyogavisaññogo’’ti (dī. ni. 3.312) catudhā vuttassa visaññogassa upaṭṭhāne kusalo. Saññogānupaṭṭhānakusaloti kāmayogabhavayogadiṭṭhiyogāvijjāyogavasena catudhā vuttassa saññogassa anupaṭṭhāne kusalo. Nirodhūpaṭṭhānakusaloti ‘‘puna caparaṃ, bhikkhave, khīṇāsavassa bhikkhuno nibbānaninnaṃ cittaṃ hoti nibbānapoṇaṃ nibbānapabbhāraṃ vivekaṭṭhaṃ nekkhammābhirataṃ byantībhūtaṃ sabbaso āsavaṭṭhāniyehi dhammehī’’ti (a. ni. 10.90; paṭi. ma. 2.44 atthato samānaṃ) vuttakhīṇāsavabalavasena nibbānaninnacittattā khīṇāsavova nirodhasaṅkhātassa nibbānassa upaṭṭhāne kusalo.
आरम्मणूपट्ठानकुसलवसेनातिआदीसु कुसलन्ति ञाणं। ञाणम्पि हि कुसलपुग्गलयोगतो कुसलं यथा पण्डितपुग्गलयोगतो ‘‘पण्डिता धम्मा’’ति (ध॰ स॰ दुकमातिका १०३)। तस्मा कोसल्लवसेनाति अत्थो।
Ārammaṇūpaṭṭhānakusalavasenātiādīsu kusalanti ñāṇaṃ. Ñāṇampi hi kusalapuggalayogato kusalaṃ yathā paṇḍitapuggalayogato ‘‘paṇḍitā dhammā’’ti (dha. sa. dukamātikā 103). Tasmā kosallavasenāti attho.
२०७. इदानि चतुसट्ठिया आकारेहीतिआदि ञाणकथायं (पटि॰ म॰ १.१०७) वुत्तम्पि इन्द्रियकथासम्बन्धेन इधानेत्वा वुत्तं। तं हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
207. Idāni catusaṭṭhiyā ākārehītiādi ñāṇakathāyaṃ (paṭi. ma. 1.107) vuttampi indriyakathāsambandhena idhānetvā vuttaṃ. Taṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ.
२०८. पुन समन्तचक्खुसम्बन्धेन इन्द्रियविधानं वत्तुकामो न तस्स अद्दिट्ठमिधत्थि किञ्चीतिआदिमाह। तत्थ समन्तचक्खूति सब्बञ्ञुतञ्ञाणं। पञ्ञिन्द्रियस्स वसेनातिआदिना पञ्चन्नं इन्द्रियानं अवियोगितं दस्सेति। सद्दहन्तो पग्गण्हातीतिआदीहि एकेकिन्द्रियमूलकेहि पञ्चहि चतुक्केहि पञ्चन्नं इन्द्रियानं निन्नपयोगकाले वा मग्गक्खणे वा एकरसभावं अञ्ञमञ्ञपच्चयभावञ्च दस्सेति। सद्दहितत्ता पग्गहितन्तिआदीहि एकेकिन्द्रियमूलकेहि पञ्चहि चतुक्केहि पञ्चन्नं इन्द्रियानं निब्बत्तिकाले वा फलकाले वा एकरसभावं अञ्ञमञ्ञपच्चयभावञ्च दस्सेति। पुन बुद्धचक्खुसम्बन्धेन इन्द्रियविधानं वत्तुकामो यं बुद्धचक्खूतिआदिमाह । तत्थ बुद्धचक्खूति इन्द्रियपरोपरियत्तञाणं आसयानुसयञाणञ्च। बुद्धञाणन्ति च इदं तदेव द्वयं, सेसं हेट्ठा वुत्तत्थमेवाति।
208. Puna samantacakkhusambandhena indriyavidhānaṃ vattukāmo na tassa addiṭṭhamidhatthi kiñcītiādimāha. Tattha samantacakkhūti sabbaññutaññāṇaṃ. Paññindriyassa vasenātiādinā pañcannaṃ indriyānaṃ aviyogitaṃ dasseti. Saddahanto paggaṇhātītiādīhi ekekindriyamūlakehi pañcahi catukkehi pañcannaṃ indriyānaṃ ninnapayogakāle vā maggakkhaṇe vā ekarasabhāvaṃ aññamaññapaccayabhāvañca dasseti. Saddahitattā paggahitantiādīhi ekekindriyamūlakehi pañcahi catukkehi pañcannaṃ indriyānaṃ nibbattikāle vā phalakāle vā ekarasabhāvaṃ aññamaññapaccayabhāvañca dasseti. Puna buddhacakkhusambandhena indriyavidhānaṃ vattukāmo yaṃ buddhacakkhūtiādimāha . Tattha buddhacakkhūti indriyaparopariyattañāṇaṃ āsayānusayañāṇañca. Buddhañāṇanti ca idaṃ tadeva dvayaṃ, sesaṃ heṭṭhā vuttatthamevāti.
इन्द्रियसमोधानवण्णना निट्ठिता।
Indriyasamodhānavaṇṇanā niṭṭhitā.
सद्धम्मप्पकासिनिया पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथाय
Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathāya
इन्द्रियकथावण्णना निट्ठिता।
Indriyakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ५. इन्द्रियसमोधानं • 5. Indriyasamodhānaṃ
