| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปฎิสมฺภิทามคฺค-อฎฺฐกถา • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
๕. อินฺทฺริยสโมธานวณฺณนา
5. Indriyasamodhānavaṇṇanā
๒๐๔. อิทานิ สมาธิํ ภาวยโต วิปสฺสนํ ภาวยโต จ อินฺทฺริยสโมธานํ ทเสฺสตุกาโม ปฐมํ ตาว อุปฎฺฐานโกสลฺลปฺปเภทํ นิทฺทิสิตุํ ปุถุชฺชโน สมาธิํ ภาเวโนฺตติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปุถุชฺชโน สมาธิํ ภาเวโนฺตติ นิเพฺพธภาคิยํ สมาธิํ ภาเวโนฺตฯ เสกฺขสฺส วีตราคสฺส จ ปน โลกุตฺตโรปิ สมาธิ ลพฺภติฯ อาวชฺชิตตฺตาติ กสิณาทินิมิตฺตสฺส อาวชฺชิตตฺตา, กสิณาทิปริกมฺมํ กตฺวา ตตฺถ อุปฺปาทิตนิมิตฺตตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ อารมฺมณูปฎฺฐานกุสโลติ ตสฺส อุปฺปาทิตสฺส นิมิตฺตเสฺสว อุปฎฺฐาเน กุสโลฯ สมถนิมิตฺตูปฎฺฐานกุสโลติ อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธเต จิเตฺต ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสโมฺพชฺฌงฺคภาวนาวเสน จิโตฺตปสมนิมิตฺตสฺส อุปฎฺฐาเน กุสโลฯ ปคฺคหนิมิตฺตูปฎฺฐานกุสโลติ อติสิถิลวีริยตาทีหิ ลีเน จิเตฺต ธมฺมวิจยวีริยปีติสโมฺพชฺฌงฺคภาวนาวเสน จิตฺตปคฺคหนิมิตฺตสฺส อุปฎฺฐาเน กุสโลฯ อวิเกฺขปูปฎฺฐานกุสโลติ อนุทฺธตาลีนจิตฺตสฺส สมฺปยุตฺตสฺส สมาธิสฺส อุปฎฺฐาเน กุสโลฯ โอภาสูปฎฺฐานกุสโลติ ปญฺญาปโยคมนฺทตาย นิรสฺสาเท จิเตฺต อฎฺฐสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน จิตฺตํ สํเวเชตฺวา ญาโณภาสสฺส อุปฎฺฐาเน กุสโลฯ อฎฺฐ สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต วฎฺฎมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฎฺฎมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปเนฺน อาหารปริเยฎฺฐิมูลกํ ทุกฺขนฺติฯ สมฺปหํสนูปฎฺฐานกุสโลติ อุปสมสุขานธิคเมน นิรสฺสาเท จิเตฺต พุทฺธธมฺมสงฺฆคุณานุสฺสรเณน จิตฺตํ ปสาเทโนฺต สมฺปหํสนสฺส อุปฎฺฐาเน กุสโลฯ อุเปกฺขูปฎฺฐานกุสโลติ อุทฺธตาทิโทสวิรหิเต จิเตฺต นิคฺคหปคฺคหาทีสุ พฺยาปาราภาวกรเณน อุเปกฺขาย อุปฎฺฐาเน กุสโลฯ เสโกฺขติ ติโสฺส สิกฺขา สิกฺขตีติ เสโกฺขฯ เอกตฺตูปฎฺฐานกุสโลติ สกฺกายทิฎฺฐาทีนํ ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมาทิโน เอกตฺตสฺส อุปฎฺฐาเน กุสโลฯ
204. Idāni samādhiṃ bhāvayato vipassanaṃ bhāvayato ca indriyasamodhānaṃ dassetukāmo paṭhamaṃ tāva upaṭṭhānakosallappabhedaṃ niddisituṃ puthujjano samādhiṃ bhāventotiādimāha. Tattha puthujjano samādhiṃ bhāventoti nibbedhabhāgiyaṃ samādhiṃ bhāvento. Sekkhassa vītarāgassa ca pana lokuttaropi samādhi labbhati. Āvajjitattāti kasiṇādinimittassa āvajjitattā, kasiṇādiparikammaṃ katvā tattha uppāditanimittattāti vuttaṃ hoti. Ārammaṇūpaṭṭhānakusaloti tassa uppāditassa nimittasseva upaṭṭhāne kusalo. Samathanimittūpaṭṭhānakusaloti accāraddhavīriyatādīhi uddhate citte passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgabhāvanāvasena cittopasamanimittassa upaṭṭhāne kusalo. Paggahanimittūpaṭṭhānakusaloti atisithilavīriyatādīhi līne citte dhammavicayavīriyapītisambojjhaṅgabhāvanāvasena cittapaggahanimittassa upaṭṭhāne kusalo. Avikkhepūpaṭṭhānakusaloti anuddhatālīnacittassa sampayuttassa samādhissa upaṭṭhāne kusalo. Obhāsūpaṭṭhānakusaloti paññāpayogamandatāya nirassāde citte aṭṭhasaṃvegavatthupaccavekkhaṇena cittaṃ saṃvejetvā ñāṇobhāsassa upaṭṭhāne kusalo. Aṭṭha saṃvegavatthūni nāma jātijarābyādhimaraṇāni cattāri, apāyadukkhaṃ pañcamaṃ, atīte vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, anāgate vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, paccuppanne āhārapariyeṭṭhimūlakaṃ dukkhanti. Sampahaṃsanūpaṭṭhānakusaloti upasamasukhānadhigamena nirassāde citte buddhadhammasaṅghaguṇānussaraṇena cittaṃ pasādento sampahaṃsanassa upaṭṭhāne kusalo. Upekkhūpaṭṭhānakusaloti uddhatādidosavirahite citte niggahapaggahādīsu byāpārābhāvakaraṇena upekkhāya upaṭṭhāne kusalo. Sekkhoti tisso sikkhā sikkhatīti sekkho. Ekattūpaṭṭhānakusaloti sakkāyadiṭṭhādīnaṃ pahīnattā nekkhammādino ekattassa upaṭṭhāne kusalo.
วีตราโคติ สพฺพโส ปหีนราคตฺตา วีตราโค ขีณาสโวฯ ญาณูปฎฺฐานกุสโลติ อรหา ธเมฺมสุ วิคตสโมฺมหตฺตา ตตฺถ ตตฺถ อสโมฺมหญาณสฺส อุปฎฺฐาเน กุสโลฯ วิมุตฺตูปฎฺฐานกุสโลติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา อุปฎฺฐาเน กุสโลฯ วิมุตฺตีติ หิ สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา อรหตฺตผลวิมุตฺติ อธิเปฺปตาฯ
Vītarāgoti sabbaso pahīnarāgattā vītarāgo khīṇāsavo. Ñāṇūpaṭṭhānakusaloti arahā dhammesu vigatasammohattā tattha tattha asammohañāṇassa upaṭṭhāne kusalo. Vimuttūpaṭṭhānakusaloti arahattaphalavimuttiyā upaṭṭhāne kusalo. Vimuttīti hi sabbakilesehi vimuttattā arahattaphalavimutti adhippetā.
๒๐๕. วิปสฺสนาภาวนาย อุปฎฺฐานานุปฎฺฐาเนสุ อนิจฺจโตติอาทีนิ นิจฺจโตติอาทีนิ จ สีลกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ ปาฐโต ปน ‘‘อายูหนานุปฎฺฐานกุสโล วิปริณามูปฎฺฐานกุสโล อนิมิตฺตูปฎฺฐานกุสโล นิมิตฺตานุปฎฺฐานกุสโล อปฺปณิหิตูปฎฺฐานกุสโล ปณิธิอนุปฎฺฐานกุสโล อภินิเวสานุปฎฺฐานกุสโล’’ติ เอเตสุ สามิวจเนน สมาสปทเจฺฉโท กาตโพฺพฯ เสเสสุ ปน นิสฺสกฺกวจเนน ปาโฐฯ
205. Vipassanābhāvanāya upaṭṭhānānupaṭṭhānesu aniccatotiādīni niccatotiādīni ca sīlakathāyaṃ vuttanayeneva veditabbāni. Pāṭhato pana ‘‘āyūhanānupaṭṭhānakusalo vipariṇāmūpaṭṭhānakusalo animittūpaṭṭhānakusalo nimittānupaṭṭhānakusalo appaṇihitūpaṭṭhānakusalo paṇidhianupaṭṭhānakusalo abhinivesānupaṭṭhānakusalo’’ti etesu sāmivacanena samāsapadacchedo kātabbo. Sesesu pana nissakkavacanena pāṭho.
๒๐๖. สุญฺญตูปฎฺฐานกุสโลติ ปเนตฺถ สุญฺญโต อุปฎฺฐานกุสโลติ วา สุญฺญตาย อุปฎฺฐานกุสโลติ วา ปทเจฺฉโท กาตโพฺพฯ ยสฺมา ปน นิพฺพิทาวิราคนิโรธปฎินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนา ยถาภูตญาณทสฺสนํ ปฎิสงฺขานุปสฺสนา วิวฎฺฎนานุปสฺสนาติ อิมา อฎฺฐ มหาวิปสฺสนา อตฺตโน สภาววิเสเสน วิเสสิตา, น อารมฺมณวิเสเสน, ตสฺมา อิมาสํ อฎฺฐนฺนํ ‘‘อนิจฺจโต อุปฎฺฐานกุสโล โหตี’’ติอาทีนิ วจนานิ วิย ‘‘นิพฺพิทาโต อุปฎฺฐานกุสโล โหตี’’ติอาทีนิ วจนานิ น ยุชฺชนฺติฯ ตสฺมา เอว อิมา อฎฺฐ น โยชิตาฯ อาทีนวานุปสฺสนา ปน ‘‘สุญฺญตูปฎฺฐานกุสโล โหติ, อภินิเวสานุปฎฺฐานกุสโล โหตี’’ติ อิมินา ยุคลกวจเนเนว อตฺถโต ‘‘อาทีนวโต อุปฎฺฐานกุสโล โหติ, อาลยาภินิเวสานุปฎฺฐานกุสโล โหตี’’ติ โยชิตาว โหตีติ สรูเปน น โยชิตาฯ อิติ ปุริมา จ อฎฺฐ, อยญฺจ อาทีนวานุปสฺสนาติ อฎฺฐารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ อิมา นว อโยเชตฺวา อิตรา เอว นว โยชิตาติ เวทิตพฺพาฯ ญาณูปฎฺฐานกุสโลติ เสโกฺข วิปสฺสนูปกฺกิเลสานํ อภาวโต วิปสฺสนาภาวนาย ญาณสฺส อุปฎฺฐาเน กุสโลฯ สมาธิภาวนาย ปน นิกนฺติสพฺภาวโต ญาณูปฎฺฐาเน กุสโลติ น วุโตฺตฯ
206.Suññatūpaṭṭhānakusaloti panettha suññato upaṭṭhānakusaloti vā suññatāya upaṭṭhānakusaloti vā padacchedo kātabbo. Yasmā pana nibbidāvirāganirodhapaṭinissaggānupassanā adhipaññādhammavipassanā yathābhūtañāṇadassanaṃ paṭisaṅkhānupassanā vivaṭṭanānupassanāti imā aṭṭha mahāvipassanā attano sabhāvavisesena visesitā, na ārammaṇavisesena, tasmā imāsaṃ aṭṭhannaṃ ‘‘aniccato upaṭṭhānakusalo hotī’’tiādīni vacanāni viya ‘‘nibbidāto upaṭṭhānakusalo hotī’’tiādīni vacanāni na yujjanti. Tasmā eva imā aṭṭha na yojitā. Ādīnavānupassanā pana ‘‘suññatūpaṭṭhānakusalo hoti, abhinivesānupaṭṭhānakusalo hotī’’ti iminā yugalakavacaneneva atthato ‘‘ādīnavato upaṭṭhānakusalo hoti, ālayābhinivesānupaṭṭhānakusalo hotī’’ti yojitāva hotīti sarūpena na yojitā. Iti purimā ca aṭṭha, ayañca ādīnavānupassanāti aṭṭhārasasu mahāvipassanāsu imā nava ayojetvā itarā eva nava yojitāti veditabbā. Ñāṇūpaṭṭhānakusaloti sekkho vipassanūpakkilesānaṃ abhāvato vipassanābhāvanāya ñāṇassa upaṭṭhāne kusalo. Samādhibhāvanāya pana nikantisabbhāvato ñāṇūpaṭṭhāne kusaloti na vutto.
วิสโญฺญคูปฎฺฐานกุสโลติ ‘‘กามโยควิสโญฺญโค ภวโยควิสโญฺญโค ทิฎฺฐิโยควิสโญฺญโค อวิชฺชาโยควิสโญฺญโค’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๑๒) จตุธา วุตฺตสฺส วิสโญฺญคสฺส อุปฎฺฐาเน กุสโลฯ สโญฺญคานุปฎฺฐานกุสโลติ กามโยคภวโยคทิฎฺฐิโยคาวิชฺชาโยควเสน จตุธา วุตฺตสฺส สโญฺญคสฺส อนุปฎฺฐาเน กุสโลฯ นิโรธูปฎฺฐานกุสโลติ ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน นิพฺพานนินฺนํ จิตฺตํ โหติ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ วิเวกฎฺฐํ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺตีภูตํ สพฺพโส อาสวฎฺฐานิเยหิ ธเมฺมหี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๙๐; ปฎิ. ม. ๒.๔๔ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตขีณาสวพลวเสน นิพฺพานนินฺนจิตฺตตฺตา ขีณาสโวว นิโรธสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส อุปฎฺฐาเน กุสโลฯ
Visaññogūpaṭṭhānakusaloti ‘‘kāmayogavisaññogo bhavayogavisaññogo diṭṭhiyogavisaññogo avijjāyogavisaññogo’’ti (dī. ni. 3.312) catudhā vuttassa visaññogassa upaṭṭhāne kusalo. Saññogānupaṭṭhānakusaloti kāmayogabhavayogadiṭṭhiyogāvijjāyogavasena catudhā vuttassa saññogassa anupaṭṭhāne kusalo. Nirodhūpaṭṭhānakusaloti ‘‘puna caparaṃ, bhikkhave, khīṇāsavassa bhikkhuno nibbānaninnaṃ cittaṃ hoti nibbānapoṇaṃ nibbānapabbhāraṃ vivekaṭṭhaṃ nekkhammābhirataṃ byantībhūtaṃ sabbaso āsavaṭṭhāniyehi dhammehī’’ti (a. ni. 10.90; paṭi. ma. 2.44 atthato samānaṃ) vuttakhīṇāsavabalavasena nibbānaninnacittattā khīṇāsavova nirodhasaṅkhātassa nibbānassa upaṭṭhāne kusalo.
อารมฺมณูปฎฺฐานกุสลวเสนาติอาทีสุ กุสลนฺติ ญาณํฯ ญาณมฺปิ หิ กุสลปุคฺคลโยคโต กุสลํ ยถา ปณฺฑิตปุคฺคลโยคโต ‘‘ปณฺฑิตา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๐๓)ฯ ตสฺมา โกสลฺลวเสนาติ อโตฺถฯ
Ārammaṇūpaṭṭhānakusalavasenātiādīsu kusalanti ñāṇaṃ. Ñāṇampi hi kusalapuggalayogato kusalaṃ yathā paṇḍitapuggalayogato ‘‘paṇḍitā dhammā’’ti (dha. sa. dukamātikā 103). Tasmā kosallavasenāti attho.
๒๐๗. อิทานิ จตุสฎฺฐิยา อากาเรหีติอาทิ ญาณกถายํ (ปฎิ. ม. ๑.๑๐๗) วุตฺตมฺปิ อินฺทฺริยกถาสมฺพเนฺธน อิธาเนตฺวา วุตฺตํฯ ตํ เหฎฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ
207. Idāni catusaṭṭhiyā ākārehītiādi ñāṇakathāyaṃ (paṭi. ma. 1.107) vuttampi indriyakathāsambandhena idhānetvā vuttaṃ. Taṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ.
๒๐๘. ปุน สมนฺตจกฺขุสมฺพเนฺธน อินฺทฺริยวิธานํ วตฺตุกาโม น ตสฺส อทฺทิฎฺฐมิธตฺถิ กิญฺจีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมนฺตจกฺขูติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสนาติอาทินา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวิโยคิตํ ทเสฺสติฯ สทฺทหโนฺต ปคฺคณฺหาตีติอาทีหิ เอเกกินฺทฺริยมูลเกหิ ปญฺจหิ จตุเกฺกหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นินฺนปโยคกาเล วา มคฺคกฺขเณ วา เอกรสภาวํ อญฺญมญฺญปจฺจยภาวญฺจ ทเสฺสติฯ สทฺทหิตตฺตา ปคฺคหิตนฺติอาทีหิ เอเกกินฺทฺริยมูลเกหิ ปญฺจหิ จตุเกฺกหิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิพฺพตฺติกาเล วา ผลกาเล วา เอกรสภาวํ อญฺญมญฺญปจฺจยภาวญฺจ ทเสฺสติฯ ปุน พุทฺธจกฺขุสมฺพเนฺธน อินฺทฺริยวิธานํ วตฺตุกาโม ยํ พุทฺธจกฺขูติอาทิมาห ฯ ตตฺถ พุทฺธจกฺขูติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ อาสยานุสยญาณญฺจฯ พุทฺธญาณนฺติ จ อิทํ ตเทว ทฺวยํ, เสสํ เหฎฺฐา วุตฺตตฺถเมวาติฯ
208. Puna samantacakkhusambandhena indriyavidhānaṃ vattukāmo na tassa addiṭṭhamidhatthi kiñcītiādimāha. Tattha samantacakkhūti sabbaññutaññāṇaṃ. Paññindriyassa vasenātiādinā pañcannaṃ indriyānaṃ aviyogitaṃ dasseti. Saddahanto paggaṇhātītiādīhi ekekindriyamūlakehi pañcahi catukkehi pañcannaṃ indriyānaṃ ninnapayogakāle vā maggakkhaṇe vā ekarasabhāvaṃ aññamaññapaccayabhāvañca dasseti. Saddahitattā paggahitantiādīhi ekekindriyamūlakehi pañcahi catukkehi pañcannaṃ indriyānaṃ nibbattikāle vā phalakāle vā ekarasabhāvaṃ aññamaññapaccayabhāvañca dasseti. Puna buddhacakkhusambandhena indriyavidhānaṃ vattukāmo yaṃ buddhacakkhūtiādimāha . Tattha buddhacakkhūti indriyaparopariyattañāṇaṃ āsayānusayañāṇañca. Buddhañāṇanti ca idaṃ tadeva dvayaṃ, sesaṃ heṭṭhā vuttatthamevāti.
อินฺทฺริยสโมธานวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Indriyasamodhānavaṇṇanā niṭṭhitā.
สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฎิสมฺภิทามคฺค-อฎฺฐกถาย
Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathāya
อินฺทฺริยกถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Indriyakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / ปฎิสมฺภิทามคฺคปาฬิ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ๕. อินฺทฺริยสโมธานํ • 5. Indriyasamodhānaṃ
